Dünyanın ən gözəl Karmeni

Təranə Məhərrəmova

Fatma Muxtarovanın peşəkarlığa, şöhrətə aparan həyat və yaradıcılıq yolu çox mürəkkəb və ağır olub

"Əgər dünya vokal üslubu haqqında məsələyə tarixi nöqteyi-nəzərdən yanaşsaq, onda görərik ki, Yaxın və Uzaq Şərq ölkələri arasında bunu mənimsəyənlər sırasında məhz Azərbaycan müğənniləri birincidirlər. Nadir ifa edilən partiyaların seçilməsində Azərbaycan müğənnisi Muxtarovanın nümayiş etdirdiyi cəsarət qiymətsizdir». Görkəmli opera müğənnisi Fatma Muxtarova haqqında hələ keçən əsrin əvvəllərində qəzetlərdə yer alan məqalələr aktrisanın istedadını parlaq əks etdirirdi.

Onun misilsiz istedadı və füsunkar xarici gözəlliyi bəstəkar və musiqişünasların, eləcə də musiqisevərlərin daim diqqətini çəkib. Ancaq tanınmış opera müğənnisi Fatma Muxtarovanın peşəkarlığa, şöhrətə aparan həyat və yaradıcılıq yolu çox mürəkkəb və ağır olub.

Şarmankalı qız

Fatma Rzayeva 1893-cü 19 oktyabrda ildə Cənubi Azərbaycanın Urmiya şəhərində doğulub. İnqilaba qədər azərbaycanlılar Cənubi Azərbaycandakı ağır həyat şəraiti ilə bağlı acından ölməmək üçün ailələri ilə birgə qazanc dalınca ya Şimali Azərbaycana, ya da Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə gedirdilər. Rzayevlər ailəsi də 1905-ci ildə Volqa boyundakı şəhərlərdən birinə köçüb (Saratov yaxınlığında). Fatma uşaqlıqdan musiqi istedadına malik olub. Rəqs etməyi, oxumağı bacarıb. Atasının ölümündən sonra, onun atalığı Səttar Muxtarov öz nəğmə və rəqsləri ilə insanları cəlb edərək qəpik-quruş qazanan qızı qazanc dalınca demək olar ki, küçələrə qovurdu. Zaman keçir, Fatma böyüyür və artıq o, (qatarda gizlənərək) Volqa boyunun Həştərxandan tutmuş Yaroslavla qədər bütün şəhərlərini müstəqil olaraq gəzə bilirdi. Bir qədər pul toplayaraq özünə xalq arasında nəvazişli "katerinka” adlandırılan şarmanka alır. Elə məhz buna görə də şarmançı Fatma Muxtarovanı Katya Muxtarova çağırmağa başlayırlar.

1912-ci ildə Saratovda musiqi məktəbinin bazasında Konservatoriya yaradılanda Katya Muxtarova musiqi təhsili almaq üçün ora müraciət etməyi qərara alır. «Saratov Konservatoriyasının bütün professorları, şaxta və istidə oxumaqdan xırıldayan səsimdən bir şey çıxmayacağını deyərək, məni öyrətməkdən imtina etdilər» deyə gənc müğənni bildirirdi. Yalnız professor M.Y.Medvedyev qızla məşğul olmağı və nəticəni bir aydan sonra aydınlaşdırmağı qərara alır. Möcüzə elə göz qabağında baş verirdi, təbiətən istedadlı olan qız heyrətləndirici müvəffəqiyyətlər əldə edir, hər iki gündən bir diapazonda növbəti not meydana gəlirdi. "Artıq iki həftədən sonra Mixail Yefimoviç məni öyrətməyi öhdəsinə götürdü və hələlik xəzinə hesabına oxumağa qəbul edildim”. Dərs ilinin sonunda o, Rubinşteynin "Çöllər qızı” operasından ariyanı oxuyurdu. Konservatoriyanın tələbəsi olduğu müddətdə, Fatma hələ öz ailəsi ilə yaşayırdı. Yay tətillərində Fatma Muxtarova konservatoriyadan qovulma təhlükəsi altında qazanc dalınca müxtəlif antreprenyorlarla "Qaraçı romansları və rus mahnıları ilə” qastrollara getməyə məcbur idi. Bakı ona müstəsna müvəffəqiyyət gətirir və burada şəxsinə xüsusi diqqət yetirirlər. Belə gəlişlərdən biri haqqında 21 iyun 1913 il tarixli "Kaspi” qəzeti xəbər verir: "Dünən Həştərxandan Bakıya yolüstü Zakaspiysk və Türküstan diyarında, Pavoljyedə məşhur olan xalq müğənnisi Muxtarova, xalq müğənnisi Anikina, xalq müğənnisi Kamil Mutıqi Tuxvatullin gəlmişlər. Müğənnilər yalnız cəmi bir konsert verməyi təxmin edirlər. Povoljye qəzetlərinin yazdıqlarına görə, onlar hər yerdə çox böyük müvəffəqiyyətə nail olurdular. Konsert rus və tatar dillərində veriləcək”. Bir neçə gündən sonra "Kaspi” qəzetində yenə bir elan verilir: "Məşhur müğənni Katya (Fatma xanım) Muxtarova yenə bir konsert verəcək (kontralto)».

Konsertlə bağlı şəhərdə vurulan afişalarda şarmankanın sədaları altında süzən füsunkar qız təsvir edilir. Bakıda verilən konsertlərlə yanaşı, povoljye artistlərinin vokal çıxışları xüsusi yer tuturdu, onlar müsəlmanların vokal sənətinə cəlb edilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdilər. Ancaq, musiqi tənqidçisi Katya Muxtarovanın çıxışına, müğənninin vokal qabiliyyətləri və səhnə ustalığını kifayət qədər təfsilatla təhlil edir: "Xanım Muxtarovanın vokal vasitələri nə qədər zəngindirsə, zövqü bir o qədər yoxsuldur. Bu, onun bizə təqdim etdiyi repertuardan bəllidir. Repertuarda xalq mahnıları və qaraçı coşqunluğu ilə ifa edilən romanslar üstünlük təşkil edir. Ceyran otu kimi incə kontralto reqistrlərini nümayiş etdirmək imkanı olan yerdə, müğənni şübhəsiz öz səsinin zənginliyini dəyərsizləşdirərək boğaz səsinə keçir”. Daha sonra Muxtarovanın ünvanına "O, Saratov Konservatoriyasındakı sistematik təhsilini konsert səhnəsinə çox erkən dəyişdi”- deyə məzəmmət səslənirdi. Bununla belə, müğənninin müvəffəqiyyətləri də qeyd edilirdi.

Fatma Muxtarovanın konsertinə Azərbaycan incəsənətinin qabaqcıl xadimləri -M.Maqomayev və H.Sarabski diqqət yetirir və gənc müğənninin ağır vəziyyəti barədə xəbər tutaraq ona kömək etməyi qərara alırlar. Müğənninin yaradıcılıq mahiyyətini duyan H.Sarabski bu işdə çox enerji və işgüzarlıq göstərir. Fatma Muxtarovanı H.Z.Tağıyevin bağına gətirirlər, o bağın təmtərağına heyran qalır və H.Z.Tağıyev üçün akkompanement altında bir neçə mahnı oxuyur. Opera müğənnisi Şövkət Məmmədovanın İtaliyada təhsil alması üçün əvvəlcə təqaüd ayıran, sonralar isə kəskin tənqidlərə görə yardımını kəsməyə məcbur olan milyonçu Tağıyev acı təcrübədən sonra gənc müğənniyə Saratov Konservatoriyasında oxumaq üçün təhsil haqqını ödəməkdə yardım göstərməkdən imtina edir».

Onda H.Sarabski digər Bakı mesenatına - Murtuza Muxtarova müraciət etməyi qərara alır. F.Muxtarova Bakı neft milyonçusu və onun xanımı Liza xanımla tanış olur. M.Muxtarov Bakı neft istehlakçısı kimi deyil, həm də öz xalqının rifahı üçün yardım göstərən səxavətli insan kimi tanınmışdı. O «Nicat» müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin sədri kimi gənc müğənniyə imtina edə bilmir və Muxtarovanın təhsilini davam etdirməsi üçün hər ay Saratova təqaüd göndərməyi öhdəsinə götürür.

F.Muxtarova Saratov Konservatoriyasını müvəffəqiyyətlə bitirərək Moskvaya köçür, orada ərinin qohumlarının köməyi və məsləhəti ilə məşhur rus müğənnisi Şalyapinlə görüşmək imkanı əldə edir. "Gənc müğənnini dinləyən F.I.Şalyapin onun vokal imkanları barədə çox yüksək fikir söyləyir və onu Moskva opera teatrlarından birinin sahibkarı S.Ziminlə tanış edir. Fatma xanımın yaradıcılıq fəaliyyətində dönüş nöqtəsi, baş rolda Şalyapinin çıxış edəcəyi, V.Serovun "Yudif” operasında ona Oloferni partiyasını ifa etməyi tapşıranda baş verir. Bu, Fatmanın peşəkar müğənni kimi opera səhnəsində ilk çıxışı idi və onun taleyi bu kiçik roldan asılı olacaqdı. "Səhnəyə çıxandan sonra o, özünü yüngül və sərbəst hiss edir tamaşanın bütün iştirakçılarının diqqətini cəlb edən metso-soprano səsini bütün gözəlliyi ilə nümayiş etdirməyi bacarır. Fasilədə onu alqışlayanlar arasında Şalyapin də var idi. Bu tamaşadan sonra o, Rusiya və Qərbi Avropa operalarında müxtəlif partiyaları ifa edərək, 1917-ci ilə qədər teatrda işləyir.

Qüvvətli metso-soprano səsə malik müğənni çətin partiyaların öhdəsindən çox gözəl gəlirdi. "Qaratoxmaq qadın” operasından Polinanın partiyası, "Mazepa” operasından Lyubovun partiyası, "Çereviçki” operasından Saloxanın partiyası, "Qar qızı” operasından Baharın partiyası, "Çar gəlini” operasından Lyubaşanın partiyası, "Xovanşina” operasından Marfanın partiyası, "Faust” operasından Zibelin partiyası və bir çox baş rollar onun ifasında tamaşaçıları məftun edirdi.

Fatmanın "Karmen”i

Müğənninin yaradıcılığında Azərbaycan səhnə sənəti tarixinə daxil olan "Karmen” obrazı xüsusi yer tutur. «Bir dəfə 1923-cü ildə Bakıya gələn gözəl rus rəssamı İ.Brodski opera teatrında J.Bizenin "Karmen " tamaşasında iştirak edir. O, Karmen rolunu Muxtarovanın ifasında dinləyərək, müğənnini "dünyanın ən gözəl Karmeni” adlandırır. Azərbaycan teatr səhnəsində 15 il ərzində Fatma Muxtarova ilə çıxış edən artist Ağababa Bünyadzadə (Eskamilio rolunun ifaçısı) öz xatirələrində yazırdı: "Fatma xanım Karmen rolunu ifa etdikdən sonra mən bu rolun çoxlu ifaçılarını görmüşəm. Lakin onun yaratdığı obraz mənim ürəyimdə əbədi iz qoyub getmişdir. Bütün varlığı ilə səhnədə oynayan F.Muxtarova, qəhrəmanın daxili aləmini açıqlayırdı. Onun baxışları həmişə dediyi sözlərlə uyğun gəlirdi. Onun iri qara gözlərində məhəbbət və nifrət eyni dərəcədə güclü idi”. "Karmen” operası ilk dəfə Azərbaycan dilinə gözəl Azərbaycan şairəsi Nigar Rəfibəyli tərəfindən tərcümə edilir və Fatma Muxtarova 1946-cı ildə Opera Teatrında "Karmen”i Azərbaycan dilində oxuyan yeganə şəxs idi. Bu tamaşada olan məşhur Azərbaycan bəstəkarı Q.Qarayev, "Karmen”in Azərbaycan dilinə tərcüməsinə yüksək qiymət vermiş, eyni zamanda F.Muxtarovanın vokal və səhnə ustalığını yüksək qiymətləndirmişdi.

1928-ci ilə qədər Fatma Muxtarova öz istedadının pərəstişkarlarını, eləcə də dostlarını sevindirmək üçün hərdən Bakıya da gələrək Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə qastrol səfərlərini davam edirdi. Bu gözəl müğənninin sənəti barədə mətbuatda yazılar işıq üzü görür.

"Muxtarovanın Karmeni xalq içindən çıxan, ehtiraslı temperamentə, kəskin xarakterik hərəkətlərə, gah yuxarıya can atan, gah da pıçıltı kimi donub qalan səsə malik əsl qaraçı qızıdır”- deyə «Perm» qəzeti yazırdı. "Karmen – səliqəli fransız müğənnisi (Bizedə), Muxtarovanın ifasında əsl qaraçı qızına çevrilir. Bu ənənədən ayrılma və Merimenin Karmen obrazına qayıtma fövqəladə dərəcədə qiymətlidir. Rostovun "İzvestiya” qəzeti müğənnini belə dəyərləndirirdi.

1928-ci ildə F.Muxtarova daimi yaşamaq üçün Bakıya köçür və Azərbaycan opera səhnəsinin ən parlaq şəxsiyyətlərindən biri kimi bir-birinə bənzəməyən obrazlar yaradaraq, 1953-cü ilə qədər Opera Teatrında işləyir.

Sonralar Muxtarova bir çox mükafatlara, o cümlədən Azərbaycan SSR Xalq artisti fəxri adına layiq görülür. Buna baxmayaraq, onun nəvəsi Svetlana Kuroçkinanın sözlərinə görə, Fatma xanım ömrünün son günlərinə qədər nə öz dostlarını (Müslüm Maqomayevi, Hüseynqulu Sarabskini), nə ən ağır günlərində onun köməyinə gələnləri, nə də öz hamisi – Murtuza Muxtarovu (Murtuza Muxtarov öz ölümünə - 1919-cu ilədək daimi maddi köməyini ondan əsirgəməmişdi) unutmurdu.

Kaspi 2017.- 19 oktyabr.- S.7.