Dünyada qüsursuz nə vars şeirdir
Tuğrul Tanyol ilə Serbiyada "Dünya Yazarlarının 54-cü Belqrad Görüşü”ndə tanış oldum. O, olduqca bilgin, daxili dünyası zəngin, qənaətləri möhkəmlənmiş dəyərli bir şairdir. Bütün kitabları "Yapıkredi yayınları” və "Kırmızı kedi” kimi nüfuzlu nəşriyyatlarda çap olunub. O, Türkiyənin və dünyanın ən nüfuzlu poeziya mükafatlarına layiq görülüb. Tuğrul bəylə İstanbulda görüşdük, maraqlı bir gün keçirdik, gəzdik, kitab mağazasına baş çəkdik və ən əsası, ədəbi söhbət etdik.
– Bir neçə şeir kitabınız "Toplu şeirlər” adlı nəşrdə cəm olub. Bu kitab vasitəsi ilə sizin keçdiyiniz yaradıcılıq yolunu əhatəli izləmək olur. Beləcə, hər kitabınızda yaş, düşüncə dəyişimi diqqətdən yayınmır. Sualım budur ki, şair tükənməmək, özünü təkrarlamaq üçün nə etməlidir?
– Adətən, bir çox şairlər cavan olanda yaxşı şeirlər yazırlar, ancaq zaman keçdikcə özlərini təkrarlayırlar. Bu tendensiyanı bütün şairlərə şamil eləmək olmaz, ancaq əksərən belədir. Gənclik illərimdə oxuduğum bir yazı məni bu məsələdə – özünü təkrarlamamaqda yolgöstərən oldu. Nobel mükafatçısı Tomas Eliot şair Vilyam Batler Yeyts haqqında yazdığı məqalədə onun yaradıcılığını Vilyam Vordsvord ilə müqayisə edir. Yazır ki, Vilyam Vordsvor ahıl yaşında gənclik illərindəki kimi şeirlər yazmaq istəyib, ancaq alınmayıb. Yeyts isə hər yaşı təmkinlə qarşılayıb, o, vaxta uyğun şeirlər qələmə aldığına görə, daha uğurlu şair olub. Bu fikir mənim üçün meyar oldu. Əvvəllər şeirlərimdə öz həyatımdan az şeylər vardı, böyük ömür yaşamadığıma görə bilgilərim daha çox kitablardan qidalanmışdı. Yaşadıqca həyati təcrübələrin artır. Əgər həyatla barışan insansansa, hər yaşın ayrı bir sehri olduğunu başa düşürsən. 20 yaşında da bir dəfə olursan, 25-də, 60-da da. Ona görə də ömrün hər çağını ehtiramla qəbul eləmək lazımdı. Düşünürəm ki, həyatının hər dövrünü yaşına uyğun yaşadıqca, yaxşı şeirlər yazmaq mümkündür. Depressiyaya düşmək lazım deyil ki, ay 50 yaşım oldu, ay 60 yaşım oldu. Gənclik həsrəti ilə cavanlığımdakı kimi şeir yazmaqdansa, o vaxtlara xiffətlə boylanan indiki vaxtımı yazmağa çalışıram. İstedad tükənən bir nəsnə deyil, bir insan istedadlıdırsa, axıracan da elə qalır. Əgər bir şair şeir yaza bilmirsə, bu o demək deyil ki, onun istedadı tükənib, o, sadəcə, yaşını qəbul edə bilmir. Həyatı olduğu kimi qəbul etməsən, yaxşı şeir yaza bilməzsən. Bütün bunlar yaradıcılığa da təsirsiz ötüşmür. Behcat Necatigil yazırdı ki, bəzi yaşları daha çox şeirlər gözləyir. Yazacağın şeirin gözü sənin üçün yollara dikilib, sən həmin şeiri yaza biləcək yaşa çatıb onu qələmə almalısan, eyni zamanda yazılmış şeiri anlamaq üçün ömrün o çağına yetişməlisən. Xüsusən, 2000-2005-ci illərdən sonra şeirlərimdə yaranan fərqlilik oxucuların ürəyincə oldu.
– Vurğuladığınız dövrdən sonra daha sadə, bəzək-düzəksiz şeirlər yazmağa başlayıbsınız, mürəkkəblik yorub sizi sanki...
– Dəqiq müşahidədir. Haqqımda son dövrlərdə yazılan məqalələrdə də bu məqamı qeyd edirlər. Poeziyada bəzək-düzək heç vaxt mənim üçün cəlbedici olmayıb. Həmişə sadə şeirlər yazmağa can atmışam, ancaq əvvəllər bunu reallaşdırmağı bacarmırdım. Bu mənada, həmişə həsəd apardığım şair Orxan Vəlidir. Onun sadəlikdən qidalanan dərinlik anlayışını nəzərdə tuturam. Ancaq mən sadə yazmağa özümü məcbur eləməmişəm, şeirlərim təbii axarla o nöqtəyə gəlib. Heç vaxt "hökmən belə yazacağam” kimi məqsədim olmayıb. Öz-özünə belə alınıb. Fikrimcə, bu da yaşla bağlı məsələdir.
– "Cem kimi”, "Saatlar” tipli şeirlərinizdə tarixdən bir fon kimi istifadə edirsiniz, əslində, o poetik nümunələr gündəlik həyatımız və yaşantılarımızla bağlıdır, bu yaradıcı metod barədə danışmağınızı istərdim...
– Tarixi şeirlərimdə həmin dövrləri canlandırmaq, o çağdan danışmaq kimi dərdim yoxdur, kim istəyirsə gedib o faktları kitablardan, internetdən öyrənə bilər. Tarixi şeirlərimdə tarixdən həmişə dekor kimi istifadə edirəm. Bunun belə olmasında bu günə qədər oxuduqlarımın da təsiri var.
– "Toplu şeirlər”də
minimalist poeziya nümunələri də yer alıb. O şeirlərə
keçid necə oldu və həmin poetik nümunələr
sizin yaradıcılığınızda nə dərəcədə
vacibdir?
– Qısa şeirlər mənim
yaradıcılığım üçün çox önəmlidir.
Onları daha çox 1970-ci illərdə
yazmışam. Bəzən böyük
bir şeirdə deyə bilmədiyin fikirləri,
dörd-beş misralıq bir poetik nümunədə insanlara
çatdırırsan. Klassik ədəbiyyatda
da bu məqam var, məsələn, rübailərə baxın.
Uzun şeir, silsilələr daha çox Qərb
ədəbiyyatına məxsusdur, xüsusən, ingilis,
fransız şairlərinə. Bizdə də
dastanlar var, amma onlar, fərqli bir şeydir. Əslində, türk poeziya ənənəsi
qısa şeirlərə daha çox uyğundur. Bu, həm xalq ədəbiyyatına, həm divan ədəbiyyatına
aid məsələdir. Əgər məsnəvi
yazmırsansa, deməli, qısa şeirlər – deyək ki, qəzəl
qələmə almalısan. Şeir
ürəyə necə gəlirsə, o cür də
tamamlanmalıdır. Şeir əgər
özü "bitdim” deyirsə, onu uzatmağın mənası
yoxdur. Qısa şeirlər özünü az sözlə ifadə edə bilirlər.
– Nümayəndəsi olduğunuz
80-cilər ədəbi nəslini sizcə, hansı estetik meyar
birləşdirir?
– 80-cı illərin əvvəllərində
bir yazı yazmışdım, qeyd etmişdim ki, şeir
axınları və modalarının axırı
çatıb, bundan sonra hər kəs istədiyi kimi yazacaq. "Üç çiçek” dərgisi yaradan
üç şair – Haydar Ergülen, Adnan Özer və mən
üç fərqli şair idik, bizi bir yerə cəm edən
poeziya ilə bağlı qayğılar idi. O vaxtlar
sosialist, cəmiyyətə ünvanlı şeir dəbdə
idi. Nəticədə çoxlu mənasız
şeirlər yazılırdı. Hətta
bir dərgi "etiraf edirdi” ki, bəli, pis şeirlər dərc
edirik, çünki yaxşı nümunələr
yazılmır. Biz birdən-birə gözəl
şeirin yolunu açdıq. İstənilən
şair istənilən mövzuda yaza bilər, təki
yaxşı yazsın. Yeganə
meyarımız bu idi. Bizi ənənələrdən
qopmuş şair kimi qələmə verirdilər. Ancaq bizim ənənəyə söykənən
çoxlu şeirlərimiz də vardı. Dəyişikliyə səbəb olan, ədəbi
mühitə təsir göstərən şeirlər bizim
yazdıqlarımız idi, bu fikri artıq qəbul olunmuş həqiqət
olduğuna görə dilə gətirirəm. Bizim şeirlərimiz müasirliyi, ənənəni
və musiqini özündə qovuşdururdu. O dönəmdə
ingilis, fransız şeirinin təsiri ilə yazanlar çox
idi. Biz bütün dünya şeirini oxuyurduq, hətta
Latın Amerikası, Afrika şeirləri. Dərc
etdiyimiz jurnalda üçüncü növ ölkələrin
poeziya nümunələrini də olurdu, məsələn,
Nigeriyalı şair, sonralar Nobel mükafatçısı
olan Vole Şoyinkanın şeirləri Türkiyədə
birinci dəfə bizim nəşr etdiyimiz dərgidə
yayımlanıb. Əlbəttə, biz
şeirlərini dərc elədiyimiz şairlərdən də
təsirlənmişik, öyrənmişik.
– Cemal Süreya ilə
müsahibəniz var. Söhbət əsnasında
"tikanlı” suallarınızdan biri də budur ki, siz
müsahibələrinizdə ya özünüz kimi yazan
şairlərin adını çəkirsiniz, ya da şəxsən
yaxın olduqlarınızın. Sualım
günümüzlə bağlıdır: Türkiyə ədəbiyyatında
indi də eyni tendensiya davam edirmi?
– Bəli, artıq başa
düşürəm ki, bu mühit üçün belə
hal normaldır, şairlər özlərinə yaxın
olanları çox istəyirlər.
– Ancaq bir vaxtlar bu halı doğru
hesab etmirdiniz.
– Şəxsən mən
bu məsələyə fərqli münasibət göstərmişəm.
İnsan kimi xoşuma gəlməyən
şairlərin şeirlərini də oxumuşam,
ayrı-seçkilik etməmişəm. Yaxud
insan kimi xətrini istədiyim, amma zəif şeirlər yazan
şairləri də qaldırıb dağın başına
qoymamışam, öyməmişəm. Onsuz
da, haqqında xoş söz deməmək bəyənməməyin
əlamətidir. Cemal Süreya hər yetənə
"mavi muncuq taxırdı” – yəni yerli-yersiz haqqında
xoş sözlər deyib ucaldırdı. Hamını
bəyəndiyini deyirdi. İndi də eyni
şeyi Haydar Ergülən edir. Müsahibələrində
çox şairin adını çəkir, bəyəndiyini
deyir. Həqiqətən bəyənib-bəyənmədiyini
heç kəs bilmir. Mən bir dəfə
onun haqqında sərt yazı yazmışdım,
küsmüşdü məndən, sonra üzr istədim
barışdıq.
Biz cavan olanda şairlər arasında ideoloji, estetik
yaxınlıq vardı, deyək ki, solçu solçunu,
sağçı sağçını bəyənirdi. Ancaq dərgi
nəşr edəndə belə ayrı-seçkilikdən
uzaq durmağa çalışırdım, solçu olsam da,
islamçı kəsimin yaxşı şairlərinin
şeirlərini dərgidə yayımlayırdıq. Türkiyədə insanlar dəyişmir, eyni xətaları
təkrar-təkrar edirlər. Bu gün də
kiçik qruplaşmalar, bir dərgi ətrafına toplananlar
var. Hətta yazdıqlarını oxumadan sənə nifrət
eləyənlər var, çünki hansısa dostunun səndən
zəhləsi gedir. Dünyanın müxtəlif ölkələrinə
gedəndə oradakı ədəbi mühitlərdə də
eyni mənzərənin şahidi olmuşam: özündən
xoşu gəlməyənin şeirindən də zəhləsi
qaçır adamların.
– Cemal Süreyadan
aldığınız müsahibədən
danışdıq bir az əvvəl. Həmin
müsahibədə ona sual veribsiniz ki, cəmi bir şeir
kitabınız var, sizcə, bu az deyilmi? Sizin də bütün şeirləriniz toplansa, elə
bir kitabdır.
– Hər şeir bir əsərdir. Bir kitablıq şeir çoxlu sayda əsər deməkdir.
Ona görə də bir kitab şair
üçün kifayətdir. Yehya Kamal
Beyatlının sağlığında kitabı nəşr
edilməyib. Yaxud Orta çağın
şairləri kitabları olmadan da ciddi müəlliflər
kimi oxunurdular. Bizi sadəcə, kapitalizm
kitab çıxarmağa sövq edib. Artıq
"kitabsız şair” anlayışı demək olar yoxdur.
Əslində, şeir alınıb-satılan
bir şey olmadığı halda, onu biznes məhsuluna
çeviriblər. Bir şairin
kitabının yüz min nüsxə satılması anormal
bir şeydir. Nə yaxşı ki şeir
kitabları bu qədər satılmır.
– Cemal Süreyanı
xatırladıq, məqamıdır deyə yadınıza
salıram: elə bilirəm onunla ünsiyyətinizdən,
xatirəsi əziz günlərinizdən də danışsanız yerinə
düşər...
– Cemal Süreya ilə
həftədə ən azı bir dəfə
görüşürdük. Kadıköydə
yaxın qalırdıq. Badə
yoldaşı idik. Gözəl məclislər
olardı. Münasibətlərimiz isti idi
deyə, hansı yazım çıxırdısa oxuyurdu.
Bir dəfə "Sən əlimdən tutanda”
adlı şeirim dərc olunmuşdu. Dedi ki, çox
möhtəşəm şeir yazmısan, əlinə
sağlıq, ancaq niyə qadın sənin əlindən tutur
ki, kişi qadının əlindən
tutmalıdır. Cemal Süreyanın "kişi tərəfi”
çox idi, hər şeyə kişi nəzəri ilə
baxmağı bacarırdı. Bütün həlim,
kübar tərəfləri ilə bərabər,
Ərzincanlı bir kürd idi və zaman-zaman bunu hiss etdirirdi.
Çox kübar, mehriban insan idi, ancaq
doğuluşdan qazandığı xarakterik xüsusiyyətləri
də yeri düşəndə gizlətmirdi.
– Bildiyim qədəri ilə Can
Yücellə də aranız saz olub...
– Bəli. Mən onsuz
da bu xatirələrimi yazıram. Bu
günlərdə "Mühür” jurnalında Can Yücəllə
bağlı bir xatirəm dərc olunub. Onun
ancaq məndə olan şeirlərini də jurnalın həmin
nömrəsində verdim. Çünki o
şeirləri mənə yazdırmışdı, "dəftərini
aç, şeir deyəcəm, onları yaz” demişdi. Hətta bir dəfə ikimiz birgə şeir
yazmışdıq – bir misra o, bir misra mən.
–
Yaşınızın və təcrübənizin
ucalığından baxanda müasir Türkiyə şeirində
hansı çatışmazlıqlar sizə aydın
görünür?
– Bu gün Türkiyədə
şeir yazmadan şair olmaq istəyənlər var. İki dənə
şeir yazanlar hər yanda "mən şairəm” deyir. Amma özündən başqa ona "şair” deyən
yoxdur. Bu "xəstəlik” gənclər
arasında daha çox yayılıb. Heç
kimi bəyənməmək, oxumadan bir-birinin
yazdıqlarına ağız büzmək halları
çoxdur. Tam səmimi deyirəm, şeirə
dəxli olmayan heç bir yerdə şair olduğumu bilmirlər.
35 ildir təhsil mühitindəyəm, ancaq
universitetdə şair olduğumu yaxın vaxtlarda öyrəniblər.
Tələbələrim şair
olmağımdan xəbərsiz idilər. Fikir
verin, Türkiyədə hər şair bir şeir kitabı
alsa, şeir kitabları ən azı min nüsxə
satılmalıdır. Ancaq şeir kitabları beş yüz nüsxə satılmır. Bu o deməkdir ki, öz yazdıqlarından başqa
heç nə oxumurlar. Belələrinin
çoxu bir müddət sonra ədəbiyyatın
daşını atırlar, duruş gətirənlərin də
çoxunun oxumaqla arası yoxdur.
– Şeirlərinizdə
ümumiləşdirmələr, mənaya çatmaq səriştəsi,
məntiqlə qəlbin tandemi uğurlu alınır. İstərdim peşəkarlığın bu mərhələsindən
söhbət açasınız.
– Pol Valeri deyir ki, ilk misra Allah
vergisidir. Şeirin sonuna doğru getmək, ilk
misranın yolunu kəsmədən fikri davam etdirmək
çox çətindir. Diqqət yetirəndə
bir çox şairlərin şeirlərinin sonluğunun
uğursuz olduğunu görürük. Mən
şeirin sonunu görmürəmsə, o şeir mənim
üçün yarımçıq qalır, şeiri təsəvvürümdə
bütöv canlandıra bilməsəm, onun içi məna
tam aydın olmasa, yazdığımı çapa hazır
bilmirəm. Şeirlərimin siz dediyiniz
kimi alınmasının səbəbini deyə bilmərəm.
Bu, tamamilə şəxsiyyətimlə,
şeir duyumumla əlaqədar məsələdir, belə
şeyləri təhlil etmək mənim üçün
çox çətindir. Yazan adam
bunları bütün dəqiqliyi ilə bilirsə, hesab edirəm
ki, o, əsl şair deyil. Başqa şairlərin
şeirlərini oxuyanda düşünə bilərik ki,
şeirin orasını belə yazsaydı daha gözəl
olardı, ancaq öz yazdığına ədəbi tənqidçi
gözü ilə baxmaq çətindir. Eyni
problem musiqidə də var. Poeziya artıq sözlərdən
xilas olma, arınma sənətidir. Şeirdə
artıq söz olmamalıdır. Necə
ki, Baxın, Bethovenin musiqiləri haqqında da bənzər
fikri deyə bilərik. Dünyada
qüsursuz nə varsa, artıqlıqdan arınmış nə
varsa şeirdir. Bəzən bir artıq
sözü yazmaq şeiri söz yığınına
çevirə bilir. Şeirdən az-çox başı
çıxan bir adam o saat həmin
artıqlığı duyur, o yerdə ilişir. Ancaq poeziyada qüsursuzluğa çatmaq
üçün çox səy göstərmək köməyə
gəlmir, bunun üçün gecə-gündüz
çalışmağa dəyməz. İçinin
ahənginə qulaq kəsilmək kifayət edir. Bəzi şeirlərim var ki, necə yazılıbsa
elədir, bəzilərinəsə cüzi əl gəzdirmişəm.
Bəzi bəstəkarlar, şairlər şeirlərini
yenidən işləyib tanınmaz hala salırlar, mən
heç vaxt belə şey eləmirəm. Şeirə hər dəfə əl gəzdirəndə
onu ilkinliyindən uzaqlaşdırırsan.
– Sizin
təmsil olduğunuz ədəbi nəslin əsas nümayəndələri
şeir haqqında yazan, araşdırıcılıq fəaliyyətləri
olan şairlərdir. Ancaq eyni ədəbi nəsildən bu
cür fəaliyyəti gərəksiz hesab edənlər də
var. Sizin poeziya haqqında
yazmağınız hansı ehtiyacdan yaranıb?
– Əgər jurnal nəşr
edirsənsə, mütləq hansısa məqsədin
olmalıdır. Təəssüf ki,
Türkiyədə çox redaktor bunu bilmir. Əgər şeir yazırsansa və
yazdığın yeni şeirdirsə, o cür poeziya nümunələri
çoxlarına aydın deyilsə, yaradıcı estetikandan
çoxları xəbərsizdirsə, elə yazılar
yazmalısan ki, şeirində etdiklərin yazılarında da
görünsün, aydınlaşsın. Əks
təqdirdə, səni öz əsrində başa düşən
olmaz. Cemal Süreya deyirdi ki, şair
şeir haqqında yazı yazırsa, əslində, öz
şeirləri haqqında yazır. Mən
də bu fikri bölüşürəm. Poeziya
haqqında yazmayan şairlər də var. Görünür,
onlar şeirlərinin fərqliliyini açıqlamağa
ehtiyac duymurlar. Eləsi də var ki, sadəcə,
məqalə yaza bilmir. Məsələn,
Fazil Hüsnü Dağlarca kimi. Edib Cansevər, Turqut
Uyar da şeir haqqında yazı yazmırdılar. Məsələn, Haydar Ergülən və mən
şeir haqqında çoxlu məqalələr qələmə
almışıq, amma ədəbi nəsildaşımız
Adnan Özərin belə yazıları azdır.
– Ədəbi tənqidçi,
araşdırmaçı Emel Koşar sizin
yaradıcılığınız haqqında "Sudakı rənginə
külünü sovuran zümrüd” adlı kitab yazıb.
Eyni zamanda, sizin
yaradıcılığınızdan bəhs edən məqalələr
"Şeirin soyuq sarayında” adlı kitabda toplanıb.
Yaradıcılığınızdan
yazanların böyük əksəriyyəti sizdən
sonrakı ədəbi nəslin təmsilçiləridir.
Sizcə, belə olmasının, sizdən əvvəlki
nəslin nümayəndələrinin yaradıcılığınızdan
yazmamalarının səbəbi nədir?
– Yaşlı yazarlar gənc
şair haqqında yazmazlar axı.
– Niyə?
– Sadəcə, yaşlı yazalar
müsahibələrində cavan şairlərin adını
çəkirlər, yəni ki, baxın, bu müəlliflərə
qarşı diqqətli olun.
– İndi də sizi qismən yaşlı yazar hesab
etmək olar. Siz necə, şeirlərini bəyəndiyiniz
gənc ədiblərin yaradıcılığından
yazırsınızmı?
– Baki Ayhan bizdən əvvəlki ədəbi
nəsillərin şeirlərinə biət edənlərə
üzünü tutaraq yazır ki, siz hələ də Turqut
Uyar, Cemal Süreya, Edip Cansevəri oxuyursunuz, əzbərləyirsiniz,
ancaq 80-ci illər ədəbi nəslinin şairləri o
dövrün bir çox şairlərindən daha
üstündürlər. Bunu mən də bilirəm,
ancaq dilə gətirmirəm. Çünki
hamımızın – 80-cilərın arxasında onlar – bizdən
əvvəlki ədəbi nəsillər var, az-çox
onların yazdıqlarından təsirlənmişik. Fikrimcə, kimisə "gənc şair” kimi təqdim
etmək onu alçaltmaqdı. Şairin
yaşı olmur, şair hər yaşda şairdir. Artur
Rembo "Sərxoş pişik” şeirini 17 yaşında
yazdı, Viktor Hüqo onun haqqında dedi ki, bu bizim yeni
Şekspirimizdir. Aralarında 49 yaş fərq
var idi. Çünki Viktor Hüqo əxlaqlı və
namuslu bir adam idi, heç bir kompleksi,
özündən narahatlığı yox idi, ona görə
belə şeylər deyə bilirdi. Həmin
zamanda artıq oturuşmuş şair olan Pol Verlen Artur Rembonu
Parisə dəvət edir. Bizdə isə
bu cür münasibətlərdə bürokratik ədəbiyyat
anlayışı hökm sürür. Bir
şair öləndə Mehmet Müfit deyirdi ki, heyətdə
bir nəfərlik yer boşaldı. Bizdə
şairin əsl qiymətinin verilməsi üçün o,
mütləq o dünyalıq olmalıdır. Hər ədəbi nəsildən bir şairin
çıxması böyük göstəricidir və bu, hər
vaxt olmur. Bəzən böyük bir ədəbi
nəsildən bircə yaxşı şair tapmaq olmur.
–
Sualdan yayınmayaq: Siz gənc şairlərin
yaradıcılığından yazırsınızmı?
– Yox, çünki kiminsə
şeiri haqqında yazmaq mənə çətindir. Mən şeirin ümumi problemlərindən yazmaqda
daha maraqlıyam, nəinki bir şairin
yaradıcılığını təhlil etməkdə.
Mən ədəbi tənqidçi deyiləm,
sadəcə, kimlərinsə şeirlərini
xoşladığımı dilə gətirə bilərəm,
adlar çəkərəm. Bu mənada,
özümdən əvvəlki nəslin nümayəndələrindən
o qədər də fərqli mövqe nümayiş etdirmirəm.
Yaxın günlərdə bir jurnal
üçün çox sevdiyim şair Haydar Ergülen
haqqında bir yazı yazdım, ancaq məqalənin səviyyəsini
qənaətbəxş hesab eləmədim, – bu da mənim
çatışmayan tərəfimdir.
– Vaxtı ilə Atilla İlhan da
sizə qarşı eyni münasibəti göstərib.
– Hə, mənim "Sudakı Anka”
("Sudakı Zümrüd”) adlı kitabım
çıxmışdı. Tez-tez ona baş
çəkərdim, söhbət edərdik. Həmin vaxtlar o, "Sanat olayı” jurnalını nəşr
etdirirdi. Ənənəvi
görüşlərin birində yeni işıq üzü
görən kitabımı ona verdim. Sonrakı
dəfə kitab barədə fikirlərini
bölüşdü. Dedi Tuğrul, əvvəlcə təbrik
edirəm səni, bu kitab son 20 ildə Türkiyədə
çıxan ən yaxşı şeir kitabıdır. Gəmiyə minəndə oxumağa başladım,
evə gedənə qədər əlimdən yerə qoya bilmədim.
Çox gözəl şeirlər yazırsan.
Sən qərbyönlü şairsən, ancaq bu
ölkəyə də bağlısan. Dedim ki, Atilla abi,
çox sağ ol, elə bildim mənə Nobel mükafatı
verdin. Bu dediklərini yazsan yaxşı olar.
"Yazmaram” dedi. Bu tipli şairlər heç
vaxt cavanların yaradıcılığından yazmazlar, ancaq
müsahibələrində ad çəkərlər. Mən
də ona dedim ki, Atilla abi, baxın, biz indi burda səkkiz nəfərik,
şahidlərim var, mənə dediyiniz bu sözləri hər
yerdə danışacam. "Necə istəyirsən” dedi.
– Atanız Cahit Tanyol
professordur, tanınmış şair və yazardır. Ən əsası, məşhur ədəbi tənqidçidir.
Allah ömür versin, 103 yaşı var. Onun ədəbi
fəaliyyəti barədə nə deyərdiniz?
– Atam 40-50-60-cı illər ədəbiyyatının
ciddi ədəbi tənqidçilərindən,
araşdırmaçılarındandır. "İkinci
yeni”nin şairləri ilə tanış olanda mənə
deyirdilər ki, həmişə gözləyirdik ki, atan bizim
haqqımızda nə vaxt nəsə yazacaq, ancaq heç vaxt
düşüncələrini bölüşmədi.
Atam daha çox öz ədəbi nəsli ilə – Orxan Vəli,
Cahit Sıtkı Tarancı, Oktay Rıfatla maraqlanıb, onlardan
yazıb, sonradan belə işlərin də daşını
atıb.
– Atanızın nəsildaşları,
eləcə də Türkiyənin böyük şair və
yazıçılarının sizin evə get-gəlləri
olub, onları görməyiniz, ünsiyyətləriniz
şair kimi formalaşmağınıza təsir edibmi?
– Deməzdim. Sadəcə,
evimizdə çox şeir oxunması, düşünürəm
ki, mənə təsirsiz ötüşməyib. O
vaxtlar televizor-zad yox idi, atam şeir oxuyardı, mən bildiklərimi
əzbər deyərdim. Fikrimcə, istedad
yoxdursa, hansı evdə doğulmağın, kimləri
görməyin şair olmaq üçün ciddi əhəmiyyəti
yoxdur.
–
Öz estetikanıza uyğun hansı şairləri ustad hesab
edirsiniz?
– Pol
Verlen, Şarl Bodler, Pol Eluar, Yeyts.
–Sizcə,
onların yaradıcılığından nələri əxz
edibsiniz?
– Həmişə cavan şairlərə
deyirəm ki, gözəl şeirlər oxuyun. Çünki
şeir zövqü gözəl şeirlər oxumaqla
formalaşır. Gözəl şeir
gözəl zövqdən doğulur. Bu mərhələyə
çatmağın yolu klassikləri oxumaqdır. Zaman artıq onlar haqqında hökmünü verib.
Yuxarıda adlarını çəkdiyim
şairlər estetik cəhətdən bir-birlərindən fərqlidirlər,
ancaq onları birləşdirən cəhət
hamısının yazdıqlarının gözəl
olmasıdır. Şeir zövqü
olmayanın yaxşı şair olması
mümkündürmü? Xeyr. Ancaq kitab oxumadan ağzına gələni yazanlar
çoxdur. Yaxşı şeir yazmaq
üçün səndən əvvəl yazılan gözəl
şeirləri oxumuş olmalısan. Ancaq
bu halda öz yazdıqlarının qiymətini bilə bilərsən,
müqayisə etmək imkanın yaranar. Nəyə
görə bütün yazdığım şeirləri
çapa verməmişəm? Çünki
zaman-zaman müqayisə edə bilmək imkanım olduğu
üçün. Cavan vaxtı, xüsusən
də ikinci kitabımda toplanan şeirləri oxuyanda heyrət
edərdim, deyirdim, İlahi, görəsən, bunları mən
yazmışam? İnana bilmirdim. Zamanla bu təəccüb əriyib yox olur. Çünki yaxşı şeir yazmağa öyrəşirsən.
Yaxşı şeir yazanda öz
yaradıcılığına boylanıb görürsən
ki, ona oxşar şeirlər yazıbsan və əlin soyuyur.
Bax, onda fərqlilik axtarmağa başlayırsan: Daha neyləyə
bilərəm, başqa hansı sularda üzməyi bacararam –
deyə düşünürsən. Bütün
bunlara oxumaqla və həyat təcrübəsi ilə
çatırsan.
– Bəs Türkiyə poeziyasından hansı
şairlərin yaradıcılığı sizə doğmadır?
–Mənə şairlərdən
çox şeirlər təsir edib. Özümü
ən yaxın bildiyim şair Oktay Rıfatdır. Cemal Süreyaya ilk şeirlərimi oxuyanda deyirdi ki, sən
bizi saymırsan, fikir vermişəm heç "Qərib
şeiri”ni də vecinə almırsan, sən
yazdıqlarını daha uzaq bir yerə bağlayırsan.
Hətta mənə kitabını imzalayanda
yazmışdı: "Heç kəsə bənzəməyən
şairə”. Doğrudan da, yazdıqlarım
heç bir şairin şeirinə bənzəmirdi. Bu həm
də mənim cahilliyimlə əlaqəli idi, çünki mən
o vaxtacan Türkiyə poeziyasından az
nümunə oxumuşdum. Daha çox fransız
ədəbiyyatını mütaliə etmişdim. Cahit
Sıtkı Tanrancının, Orxan Vəlinin şeirlərini
sevirdim. Oktay Rıfatı gec kəşf elədim,
amma heyran qaldım. Universitet vaxtı Atilla
İlhanın şeirlərini çox sevirdim, hətta bəzi
şeirlərim qismən onun yazdıqlarına bənzəyirdi.
O şeirlərin heç biri dərc olunmayıb,
çünki özüm bu təsiri bilirdim.
– Sizin
şeir diliniz moderndir.
Yaradıcılığınızdakı yeniliklər, fərqli
dil zamanında ayrı-ayrı yaradıcı qütblər tərəfindən
tənqidlərlə qarşılanmadı ki?
– Mən bir yaradıcı fərd kimi
çoxaldılan pis şeirə mübarizə meydana kimi
çıxdım. 70-ci illərdə bəzi
jurnallara şeirlərimi atam təqdim eləmişdi. "Varlık” jurnalınasa özüm
aparmışdım. O vaxtacan "Yeni insan”
yayınlamışdı bəzi şeirlərimi. 1972-ci ildə şeirlərimi "Yeni” dərgisinə
– Mehmet Fuadın yanına apardım, çox bəyəndi.
Hər həftə məndən şeir istədi.
Bəzilərini bəyəndi, bəzilərinə
"alınmayıb” dedi. Ancaq aylar keçdi, dərc
eləmədi, bir müddət sonra bezib daha onun yanına getmədim.
Çox güman, 1973-də dərc edəcəkdi
şeirlərmi. O vaxtlar "Yeni ufuklar”, "Yansıma”,
"Militan” jurnalları nəşr edilirdi. Hamısına
şeir apardım. Hamısı dedi ki, Tuğrul, bunlar
yaxşı şeirlərdi, ancaq dövrə uyğun deyil. Ən pisini də Atoul Bəhrəmoğlu elədi,
o vaxtlar "Militan” dərgisinin baş redaktoru idi. Dedi,
Tuğrul, belə şeirlər çox qələmə
alınıb, Cahit Sıtkı belə şeyləri yazıb
qurtarıb. Sən bu adamın cahilliyinə bax: guya şair
lirik şeirlər yazanda Cahit Sıtkıya bənzəyir. Sonralar öz səhvini boynuna aldı. Ora
Asım Bezirci ilə getmişdim, o Atoula dedi ki, bu cavanın
şeirləri yaxşıdır, haqsızlıq eləmə.
Mən də şeirlərimi geri
götürdüm və başa düşdüm ki, bu
dövrdə yazdıqlarımı çap etdirməyim
mümkünsüzdür. Onsuz da,
universitetdə oxuyurdum, başım qarışıq idi, ancaq
bala-bala yazmağı davam etdirdim. Universitetdən
sonra yazdıqlarımı yayımladım. O gündən
bəri hara şeirimi vermişəmsə, nəşr edilib. Sonralar şeirlərimi "Gösteri” jurnalına
aparanda Doğan Hızlan "nəşr edəcəyik”
demişdi, heç kəs inanmamışdı, amma orda
çap olundum. O vaxt Cemal Süreya müsahibə
vermişdi, iki cavan şairin adını çəkmişdi;
mənim, bir də Elis Baturun. Müsahibəni oxuyandan bir
neçə gün sonra onunla görüşdük, təşəkkür
elədim, dedim bizim haqqımızda dediyiniz fikirlərlə
yüzdə əlli razıyam.
– Sizə
yaxşı şair dediyinə görə razı idiniz yəqin?
– Əlbəttə
(gülürük).
–
Dünya ədəbiyyatını izləyən, şeir
festivallarında ardıcıl iştirak edən bir şair
kimi poeziyanın hazırkı durumunu necə qiymətləndirirsiniz?
– Əvvəla onu deyim ki, indi
bütün dünyadakı şairlərin yüzdə
doxsanı elə-belə şairlərdi. Hər halda,
tanıdıqlarımın arasında mənzərə belədir.
Başa düşə bilmirəm ki, niyə poeziya
festivallarında ancaq ciddi şairlər iştirak etmir? Hər
halda hər festivalda bir neçə vacib şairi tanımaq
fürsətim yaranır və onun təmsil olunduğu
poeziyaya o şairin timsalında bələd oluram. Əgər
Türkiyədə indi beş min şair varsa, dünyada
beş milyon şair var. Eyni dövrdə bu qədər
şair ola bilərmi? Mümkün deyil. Fəqət bu qədər
insanın şeir yazması yaxşı haldır,
çünki nə yazmalarından asılı olmayaraq,
daşıdıqları dili formalaşdırırlar. Məsələn,
bizim indi heca vəznində yazan çoxlu sayda şairlərimiz
var. Demək olar ki, aralarında yaxşı şair yoxdur. Ancaq onların sələfləri vaxtında
çox böyük bir işə çiyin veriblər, əgər
onlar vaxtında təmiz türkcədə yazmasaydılar, ərəb-fars
sözləri dildə yaşayacaqdı. Bu yol, Atatürk kimi dil inqilabı etmək
deyil. Şair dili quran adamdır. Baxın, Ahmet Haşim
ərəb-fars sözləri ilə dolu şeirlər yazanda
heca şairləri öz dilimizdə anlaşıqlı poetik
nümunələr yazıblar. Sonralar Ahmet
Haşim öz səhvini başa düşüb, yazı dili
qismən təmizləyib. Bəzən elə
şairlər olur ki, deyirlər məndən sonra şeir
öləcək. Belələrinə demək
lazımdır ki, əgər səndən sonra şeir yazan
olmasa, o dil ölər və yazdıqlarını oxuyan
tapılmaz. Ona görə də
yaşlı şairlər həmişə gənc şairlərə
qol-qanad verməlidirlər.
Bu gün dünya poeziyasında dəblər, cərəyanlar
demək olar yoxdur, qruplaşmalar var və 80-ci illərdən
mən bugünkü mənzərəni görürdüm. Amerika
şairləri Lyüz Blük, Robert Pinskinin şeirlərini
çox bəyənirəm. Birincidə
musiqi, o birində düşüncə üstünlük təşkil
edir. Hazırda dünya ədəbiyyatında
lirik şeirlər daha çox yazılır. Xüsusən
Türkiyə, Yunanıstan, İspaniya, Latın Amerikası
ölkələrində. Ancaq ingilis şairləri
demək olar lirik şeirlər yazmırlar. İndi ingilis poeziyası əvvəlki əsrlərə,
onilliklərə nisbətdə çox zəifdir.
– Siz klassik musiqinin vurğunusunuz,
müasir dövrün musiqilərinə demək olar ki, qulaq
asmırsınız, ancaq poeziyada modernliyin tərəfdarısınız.
Qəribədir...
– XVIII əsr Avropa musiqisini çox
sevirəm. Şeir zövqüm kimi musiqi
zövqü də fərqlidir. Bodlerden sonra dünya
şeiri lirik səmtə üz tutub, əslində, ondan sonra
dünya poeziyasında dəyişim az
olub. Eksperimentlər maraqlıdır, ancaq
bütün zamanlarda yaşayacaq şeir lirik şeirdir. Mənim musiqi və ədəbiyyatda rəhbər
tutduğum fikir Pol Verlenə aiddir. O deyir ki, ən əsas
şey musiqidir, yerdə nə qalırsa ədəbiyyatdır.
Şeirlə musiqi tarixən iç-içə
yaşayıb. Məsələn, saz
şairləri. Sonra onlar bir-birindən yaxa
qurtarıb hərəsi özünü müstəqil ifadə
ediblər. Şeirin melodiyası ritmdir,
bunu gözardı etmək olmaz.
Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn
Kaspi 2017.- 28-30
oktyabr.- S.12-13.