Əbədi iz qoyan sənətkar – ABDULLA TUKAY

Tatarıstanın xalq şairi, ədəbi tənqidçi, publisist, ictimai xadim və tərcüməçisi Abdulla Tukay 26 aprel 1886-cı ildə Kazan quberniyasının Quşlauç kəndində dünyaya gəlib. İlk şeirlərini mədrəsədə təhsil alanda yazıb. "Fikir", "Əl-islax" ("Reforma") qəzeti, "Əl-əsr əl-cədid" ("Yeni əsr"), "Yalt-Yult" ("Şəfəq") jurnallarında çalışıb, "Yaşen" ("İldırım", 1908-1909) jurnalını Kamal Əliəsgər ilə birlikdə buraxmışdı. Yaradıcılığına Molla Nəsrəddin jurnalının, Mirzə Ələkbər Sabir satirasının güclü təsiri olub. Bununla yanaşı, Nəriman Nərimanov Həştərxanda sürgündə olarkən, 1911-ci ildə Abdulla Tukay ilə tanış olub dostlaşıblar. N.Nərimanov gənc yaşlarında vərəm xəstəliyinə tutulan Abdulla Tuqakın ilk həkimi olub.

1907-ci ilin payızından başlayaraq düz beş il yarım müddətində Abdulla Tuqakın həyatında xalqına, vətəninə ilhamlı xidməti özünü daha çox büruzə verib. Kazan şəhərində o, müxtəlif qəzet və jurnallarda çalışaraq həyatını tamamilə ədəbiyyata, jurnalistikaya həsr edib. Bundan başqa, yeni ədəbi mühitdə yeni dostlar qazanıb, biliklərini genişləndirərək şifahi xalq ədəbiyyatını dərindən öyrənib. Həftəlik çap olunan "Əl-İslah" qəzetində işlədiyi müddətdə Fatih Əmirxanla (tatar yazıçısı, publisist – 1886-1926) dostlaşır. Və, əlbəttə ki, Avropada təhsil alan F.Əmirxanın onun dünyagörüşünə, düşüncələrinə, poetik istedadının formalaşmasına böyük təsiri olub. Kazanda Tukayın gəlişinə qədər xalq və uşaq ədəbiyyatı heç vaxt vacib məsələlər kimi gündəmdə olmayıb. Bəzi müəlliflərin geniş yayılmış kitabları olsa da, bu sahənin inkişafı, yenilənməsi barədə düşünən olmayıb. Amma Tukay bir çox yaradıcı fikirlərinin içindən özü üçün başlıca ikisini seçir: şifahi xalq ədəbiyyatının dəyərini yüksəltmək və uşaqlardan ötrü yeni ədəbiyyat yaratmaq. Və o, Kazanda şifahi xalq ədəbiyyatı, onun tədqiqatı, təbliğatı və uşaq ədəbiyyatının inkişafının əsasını qoyur. Qısa ömrü ərzində məktəb yaşlılar üçün otuzdan çox kitab, xalq ədəbiyyatının tədqiqatıyla bağlı dörd kitab çıxardıb. Tukayın yaradıcılıq enerjisinin geniş fəaliyyət meydanına ehtiyacı vardı. O, xalqının inkişafı üçün daha çox şeylər etmək niyyətindəydi. Fikirlərini, ideyalarını, düşüncələrini reallaşdırmaqdan ötrü yaşayırdı.

Abdulla Tukayın 1910-cu ildən çap olunan "Yalt-yult" jurnalında da zəhməti əvəzsizdir. Satirik şerilərinin çoxunu da elə məhz bu jurnalda çap olunub. O, yazıçılarla, jurnalistlərlə birlikdə ədəbi gecələr, konsert və mühazirələr təşkil edirdi. Xüsusilə də, "Xalq ədəbiyyatı" mühazirəsi gənclərdə güclü təəssürat yaratmışdı.

Abdulla Tukay Tatar Milli Teatrının formalaşmasına, inkişafına böyük əhəmiyyət verirdi. Teatrın yaranmasında önəmli yeri onun gənclik dostu Abdulla Kariyev (tatar aktyoru, rejissoru – 1886-1920) tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, Tukay Kazana gələndən sonra ilk şeirlərindən birini – "Teatr" adlı şeirini məhz teatra həsr edib. Teatrın ictimai əhəmiyyətini təkcə əxlaqi məsələlərdə deyil, daha dərində – sosial məsələlərdə görürdü. Bu sahənin də inkişaf etməsindən ötrü əlindən gələni edirdi.

Saman bazarı... XX sərin əvvəllərindən söhbət gedirsə, deməli, Kazanda hər həyətdə mal-qara saxlayırdılar. Samanı ətrafdakı kəndlərdən gətirirdilər. Kəndlilər bu saman bazarında samanlarını satıb əvəzində başqa məhsullar alıb aparırdılar. Burda hər şey satılırdı. Və həmçinin də fırıldaqçılardan tuturmuş düz adamlara qədər hər cür tip insana rast gəlmək olurdu. Kimsə bazardan keçib Tukayın yanına gələndə saman iyindən nəfəsi tutulur, halı pisləşirdi. Lakin bu saman bazarı da Abdulla Tukay yaradıcılığında öz yerini tutub və o, tatar satirik poeziyasının əvəzsiz nümunələrindən biri olan "Saman bazarı və ya Yeni Kisekbaş" əsərini yaradır. Şair burada amansızcasına cəhalətpərəstlərin və irticaçıların üzündən müqəddəslik maskasını dartıb çıxarır. Klubda poemasını oxuyan şairə oxucular heyran qalır. Naşirlər – Şərəf qardaşları artıq on gündən sonra bu əsəri çap edirlər. Əsər böyük uğur qazanır.

Kazanda yaşamağı bir çox şeylərə Tukayın gözünü açdı. Onun ruh əhval-ruhiyyəsi dəyişdi. Əvvəlki illərdə qəlbindəki yaradıcılıq yanğısını darıxmalar, xiffətlər, ürək sıxınları əvəz etdi. Bir müddət sonra isə, artıq onuncu illərdə onda inqilaba yeni işıqlı ümidlər yarandı...

Kazanda onu sıxan mühitindən uzaqlaşmaqçün arada bir gəzintilərə, səyahətlərə çıxırdı. Nijni Novqoroda, Simbir quberniyasına, Həştərxana gedirdi. Kazan şəhərindəsə hər zaman aktiv fəaliyyəti davam edirdi: gah "Şərq klubu"nda konsertdə çıxış edir, gah şagirdlərlə görüşlərdə olur, gah da zavod, fabrik fəhlələriylə tanış olmağa gedirdi. 1911-ci ilin sonu, 1912-ci ilin ilk aylarını Uçildə keçirir. Burada xalqının əzabları qələmə alır. Günü gündən şairin xəstəliyi artır. 1912-ci ildə tatar xalqının böyük oğlu Hüseyn Yamayevin vaxtsız ölümü ona olduqca pis təsir edir. Və Tukay öncül tatar gənclərindən ötrü böyük itki olan bu insanın ölümünə iki şeir həsr edir.

Şair ölümünün çox da uzaqlarda olmadığını artıq hiss edirdi. Xalqa son sözlərini deməkdən ötrü bir dəqiqəsini belə boş oturmurdu. 1912-ci ilin yayında F.Əmirxanla yeni ədəb-bədii jurnal çap etmək istəyirlər. Jurnalın naşiri Ahmədqaraya Həsəniylə birlikdə qərara gəlirlər ki, jurnalın adı "Anq" ("Şüur") olsun. Jurnalın ilk nömrəsində Tukay yazır:

Dostlar, hər necə olsa da zülmət dağıldı

Haydı iş başına! Bizə aydınlıq lazımdı –

Gözlərin aydını, zehnin aydını...

1913-cü ildə Abdulla Tukayın səhhəti qəflətən pisləşir. Lakin buna baxmayaraq, yazmağına ara vermir. Son aylarında yaratdığı əsərlər şairin daxilindəki böyük vətənpərvəri, vətəndaşı daha da açıb göstərə bilib. Dəfələrlə şeirlərində L.N.Tolstoya müraciət edir, alim və mütəfəkkir olan Şəhabəttin Mərcanidən (1818-1889) yazır. Onun "Oyanış haqqında ilk iş", "Yubileylə əlaqədar", "İki xatırlatma" publisistik məqalələri, "Böyük yubileylə bağlı xalqın ümidləri", "Şaxta" şeirləri əsl sənət nümunələrdir. Quran kitabından etdiyi "Nəsr" surəsinin poetik tərcüməsində şair Allaha ehtiramını, sitayişini və İslama səmimi sadiqliyini göstərib. Şair sanki yaradıcılığının yekununu çıxarır, böyük arzularını dilə gətirir.

"Amur" mehmanxanasından xəstəxanaya gedərkən Tukay bu yolun onun sonuncu "səyahəti" olduğunu artıq yaxşı başa düşür. Və dostu F.Əmirxanla vidalaşır. Fatih ona deyir:

– Tez sağal ki, yaxın vaxtlarda yenidən görüşək!

Tukay ona cavab verir:

– Sən mənlə görüşməyə tələsmə, çox yaşa!

Dahi şair 1913-cü ildə aprelin 15-də vərəm xəstəliyindən dünyasını dəyişir. Onun ölümü tatar xalqıyçün ağır faciə olur. Dəfninə böyük izdiham gəlir. Bu haqda nəinki Tatarıstanın, həm də bir çox ölkələrin nüfuzlu mətbuat orqanlarında məqalələr çap olunur.

Bu gənc oğlan tatarlarçün hər şey idi. Həyatın mürəkkəb suallarına cavab verə bilən müdrik ağsaqqal, düzgün fikirləri səsləndirən natiq idi. O, tək özü öz dövlətini təmsil edirdi. O, sanki başqalarının arasında ruhdan düşməyən, ağlamayan, gözəl gələcəkçün mübarizə aparan şair idi. O, başqalarını ardınca zirvələrə doğru apara bilən, cəsarətlə həqiqəti deyən yenilməz və məğrur xalq qəhrəmanı idi. Abdulla Tukay elə bir nəğməkar idi ki, oxuduğu insanların öz musiqisinə çevrilərək ruhuna, canına hopurdu. Onun mahnılarını bütün xalq oxuyurdu...

Gənc yaşında vəfat etməsinə baxmayaraq, Abdulla Tukay tatar xalqının ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyətinin mənən, ruhən inkişafının bütöv bir dövrdür. Şair əbədi olaraq insanların yaddaşında qalıb. Ölümündən indiyə qədər əsərləri dəfələrlə nəşr olunub. Hətta Böyük Vətən müharibəsinin ağır illərində (1943) nəşriyyatlardan biri onun kitabını çap edir. Şairin şeirləri həmvətənləriylə birgə cəbhələrdə döyüşürdü. Abdulla Tukayın yaradıcılığı elə indi də o vaxtlardakı kimi maraqlıdı, aktualdı, öz təsir qüvvəsini qətiyyən itirməyib. Bəs, görəsən, bunun səbəbi nədir? Çünki onun əsərləri dünya mədəni irsinin bir hissəsini təşkil edir. Dahi Tukayın poema-nağılı əsasında bəstəkar Fərid Yarullinin (1913-1943) yazdığı "Şurale" baleti Tatarıstanın sərhədlərini aşaraq bir çox Qərb ölkələrində səhnədə oynanılıb və çox yüksək dəyərləndirilib. Onun sözlərinə bəstələnmiş mahnılar Tatarıstan Dövlət Filarmoniyasının solistləri tərəfindən İtaliya, Malta və uzaq Afrika ölkələrinin konsert salonlarında ifa olunub. Qeyd etmək lazımdır ki, Tukayın yaradıcılığı incəsənətin bütün qollarını zənginləşdirir və inkişafına xüsusi təsir göstərir. Bunun təsdiqi olaraq Abdulla Tuqakın əsərləri əsasında yaranmış F.Yarullinin "Şurale", R.Qubaydullinin "Kisekbaş", A.Bəkirovun "Su adamı" baletləri, N.Jiqanovun "Kırlay" simfoniyası, B.Urmanç, İ.Kazakov, B.Almenonov, F.Aminovun heykəltəraşlıq vərəsm əsərlərini və s. göstərmək olar.

Abdulla Tukay teatr səhnəsində də, tarixi romanlarda da yaşayır. Tatarıstanda ən yaxşı ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə görə Abdulla Tukay mükafatı təsis olunub. Mərkəzi meydan və Kazanın ən qədim küçələrindən biri, Tatarıstanın keçmiş Çelninski rayonu onun adını daşıyır. Şəhərdə Abdulla Tukay adına ədəbiyyat muzeyi də fəaliyyət göstərir. Bundan başqa Qazaxıstanda, Özbəkistanda adına küçələr var. Hər il aprelin 26-da onun şərəfinə ölkə boyu poeziya bayramı keçirilir, görüşlər, konsertlər, ədəbi gecələr təşkil olunur.

Abdulla Tukayın əsərləri böyük tirajlarla rus və başqa xalqların dillərində bir çox ölkələrdə çap olunur. Şair xalqıyla, onu sevənlərlə birlikdə yaşamağa davam edir.

Onun yolu – ölümsüzlüyə və şöhrətə gedən yolu davam etməkdədir...

İnternet materialları əsasında hazırlayan: Xanım AYDIN

Kaspi 2018.- 14-16 aprel.- S.15.