120 yaşı tamam olan kinomuzun bu günü

«Heç nəyə baxmayaraq, bizim kinomuz var»

Milli kinomuz 120 yaşını qeyd edir. 1898-ci il avqustun 2-də ilk kinoseansın həyata keçirildiyini nəzərə alaraq, ümummilli lider Heydər Əliyev 18 dekabr 2000-ci il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan Kinosu Gününün təsis edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Həmin vaxtdan hər il avqustun 2-də Azərbaycanda kino işçilərinin peşə bayramı – Azərbaycan Kinosu Günü qeyd edilir.

1998-ci ilin may ayında Bakıda keçirilmiş və Azərbaycan kinosunun 100 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq "Festivallar festivalı” günlərində ulu öndər kinomuzun tarixi ilə bağlı fikirlərini qonaqlarla bölüşüb: "Bu gün biz bir kəşf etdik, göstərdik ki, Azərbaycan kinosu 1898-ci ildən başlanır, onun 100 ili tamam olur. Lakin Azərbaycan kinosunun stajını, əgər belə demək olarsa, on il, yaxud neçə il artırmaq, ümumən, heç də sadə bir məsələ deyildir. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan sivilizasiyalı ölkədir, dünyada kino meydana çıxan kimi, o, Azərbaycanda da peyda olmuşdur. Buna görə də, bugünkü festival mənim üçün məhz bu kəşflə dəyərə malikdir – onun həm sübutu ilə, həm də nümayiş etdirilməsi ilə”.

Kino tariximizə baxış

Əməkdar İncəsənət xadimi Aydın Kazımzadə kinomuzun tarixini araşdırıb üzə çıxaranda məlum oldu ki, həqiqətən dünya kinosu yaranandan az sonra nəinki "canlı fotoşəkillər”in Azərbaycanda nümayişi, həm də filmləri göstərən kinoaparatların satışı təşkil olunub. "Əgər kinoaparat satılıbsa, deməli, güman edilməlidir ki, Azərbaycanda ilk xronikal çəkilişlər də aparılmışdır. "Kaspi” qəzetinin 1898-ci il 17 iyun tarixli nömrəsində dərc edilmiş informasiyada xəbər verilir ki, Bakı foto dərnəyi xeyriyyəçilik məqsədilə mayın 31-də Mixaylov bağında xalq gəzintisi təşkil etmiş, yığılan pulların yarısı məhsul qıtlığından zərər çəkənlərə, qalanı isə dərnəyin inkişafına sərf olunmuşdur”- deyə A.Kazımzadə araşdırmalarında qeyd edir: "Bu tədbir "Şəhər bağında xalq gəzintisi” adı altında lentə alınmış (1898-ci il mayın 31-də Bakıda ilk kino çəkilişləri aparılmışdır), Bakı həyatından bəhs edən "Qatarın dəmir yolu stansiyasına daxil olması”, "Qafqaz və Merkuri” Cəmiyyətinə məxsus paroxodun limandan yola düşməsi” və "Bazar” küçəsi sübh çağı” adlı daha üç kinosüjetlə birgə, 1898-ci il iyunun 21-də Vasilyev Vyatskinin teatr-sirkində nümayiş etdirilmişdir. Sonuncu filmdə Bakının "Bazar” deyilən küçəsində (indiki Azərbaycan prospekti) səhər erkəndən dükanların açılmasından, bura araba, ulaq və dəvə ilə ərzaq və sənaye mallarının gətirilməsindən, sübh tezdən qızğın alış-verişin başlanmasından bəhs olunur. Filmlərin nümayişi ilə əlaqədar "Kaspi” qəzetinin 1898-ci il 21 iyun tarixli nömrəsində elan dərc edilmişdir”.

Bir qədər sonra A.Mişon "Bibiheybətdə neft fontanı yanğını”, "Balaxanıda neft fontanı”, "Şəhər bağında xalq gəzintisi”, "Qafqaz rəqsi” və s. xronika süjetləri və "İlişdim” bədii kinosüjetini çəkir. Bununla da bütün Şərq aləmində ilk kinonun əsası qoyulur.

1915-ci ildə Pirone qardaşlarının səhmdar cəmiyyəti İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində” adlı romanı əsasında eyni adlı ilk Azərbaycan bədii filminin çəkilişinə başlayır. Bir il sonra, 1916-cı ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan” operettası əsasında ilk Azərbaycan kinokomediyası həyata vəsiqə alır. 1919-cu ildə isə "Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümü münasibətilə təntənə” adlı tammetrajlı film ekranlara çıxır.

1923-cü ildə Azərbaycan Foto-Kino İdarəsinin (AFKİ) yaranması kino sənətinin inkişafına böyük təsir göstərir.

AFKİ sonralar "Azdövlətkino” (1926-1930), "Azərkino” (1930-1933), "Azfilm” (1933), "Azdövlətsənayesi” (1934), "Azərfilm” (1935-1940), "Bakı kinostudiyası” (1941-1959) kimi adlar daşıyır, 1961-ci ildən C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm” kinostudiyası adlanır.

"Azərbaycan kinosu tarixində ötən əsrin 30-cu illərində üç böyük hadisə baş verib. Öncə, kinomuza səs gəldi. İlk dəfə animasiya kinosunu yaradan kinematoqrafçılarımız bunun ardınca, dublyaj işini təşkil etdilər. Həmin illərdə Seyfulla Bədəlov, Vladimir Yeremeyev, Ələsgər Ələkbərov və b. kino sahəsində işə başladılar. "Lətif”, "İsmət”, "Almaz”, "Yeni horizont”, "Bakılılar”, "Kəndlilər” və s. bu kimi filmlər çəkildi.

XIX əsrin sonlarında Azərbaycanda kinonun yaranması qanunauyğun hal idi. Bu vəziyyəti dövrün obyektiv ictimai-siyasi və iqtisadi-mədəni şəraiti yetirmişdi.

Azərbaycanda ilk səsli kinonun istehsalına isə 1935-ci ildə "Mavi dənizin sahilində” bədii filmi ilə başlanılıb. Səsli kinonun yaranması ilə sənədli kinomuzun da yaradıcılıq imkanları genişlənib. 1936-cı ildə görkəmli yazıçı Y.V.Çəmənzəminlinin tərcüməsi ilə sovet kinosunun istehsalı olan "Çapayev” filminin Azərbaycan dilində səsləndirilməsi ilə kino sənətimizdə dublyajın əsası qoyulub. 1945-ci ildə yaradılan və ekran sənətimizin qızıl fonduna daxil olan "Arşın mal alan” filmindən sonra Azərbaycan kinosunda musiqili komediya janrına meyl güclənib. Azərbaycan milli kinosunun ən uğurlu filmlərindən hesab olunan "Arşın mal alan” filmi indiyədək 136 ölkədə nümayiş etdirilib və 86 dilə tərcümə olunub. 1956-cı ildə kinomuzda daha bir keyfiyyət dəyişikliyi baş verib: ilk rəngli bədii film olan "O olmasın, bu olsun” filmi çəkilib. Ü.Hacıbəyovun bu komediyasının ekranlaşdırılması da milli kinomuza şöhrət gətirir, "O olmasın, bu olsun” filmi dünyanın 40-dan çox ölkəsində, o cümlədən Türkiyə, İran, Hindistan, Çin, Yaponiya və başqa ölkələrdə nümayiş etdirilir. Sonrakı illərdə də milli kinematoqrafiyamıza şöhrət gətirən bir sıra ekran əsərləri çəkilir.

Kinomuz bu gün...

120 illik bir dövr keçəndən sonra milli kinomuzda hansı irəliləyişlər var? Təbii ki, milli kinomuzun tarixinə qızıl hərflərlə yazılan, adı dünyanı dolaşan, tamaşaçıların təkrar-təkrar baxmaqdan doymadığı ekran əsərlərimiz az deyil. Kinomuza şöhrət gətirən müqtədir aktyor və rejissorlarımız olub. Kinomuz qadağalar da görüb, senzura da. Ancaq nə ideyaların, nə istedadların, nə də onların yaratdığı böyük sənətin qarşısına heç bir qadağa sədd çəkə bilməyib. Nəticədə bənzərsiz ekran əsərləri yaranıb.

Bu gün milli kinomuzda vəziyyət necədir? Yeni nəsil xələflərinin ənənəsini davam etdirə, müasir kinonun tələbləri ilə uyğunlaşa bilirmi?

Kino məktəbi yoxdur

Yazıçı ssenarist Natiq Rəsuladə bu gün kinoya gənc rejissorların, ssenari müəlliflərinin gəldiyini deyir: «Kinoda bir az hərəkət var. 10-15 il əvvəl hamı deyirdi ki, kinonun gələcəyi yoxdur, kino ölüb. Yəni kino 30-40 il əvvəl həyatını dəyişən rejissorlarla, aktyorlarla bitib. Ancaq elə deyil. Mən həmişə bu barədə nikbin olmuşam. Çünki hər nəslin ardınca bir nəsil gəlir. Mənim arzum odur ki, gələn nəsil yaşlı nəsildən nəsə öyrənsin. Cavanlar iddialı olaraq «məndən yoxdur» deyirlər. Ancaq kinodramaturgiyada öyrənməli çox şeylər var. Bu, böyük bir elmdir. Bundan əlavə, ssenari yazmaq çətindir, çünki bu, nəsr deyil”. Görkəmli Azərbaycan rejissorları ilə çox işlədiyini deyən yazıçı, kinodramaturgiya işində böyük çətinliklər olduğunu deyir: "Kinossenaridə ssenari müəllifindən başqa, rejissorun, operatorun, bəstəkarın, aktyorun müdaxiləsi var. Bu, normaldır, onlar da öz sözlərini deməlidirlər. Ssenari müəllifi də bunların hamısını nəzərə almalıdır». 10-15 ildir ki, Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində kino-dram sənətindən dərs dediyini bildirən N.Rəsulzadə tələbələrinin simasında gələcəyin peşəkar kinodramaturqlarını gördüyünü söyləyir: «Mən ilk növbədə onlara düşünməyi öyrədirəm. Yəni 18-19 yaşında gənc düşünməyi öyrənsə, həyatda həmişə özünə yer tapacaq». Milli kinomuzun bugünkü vəziyyətinə gəlincə, yazıçı «Heç nəyə baxmayaraq, bizim kinomuz var» deyir: «Artıq bir neçə filmimiz xaricdə mükafatlar alıb. Sözün əsl mənasında səviyyəli filmlər ortaya qoyublar. Şamil Əliyevin «Çölçü», Elçin Musaoğlunun «Nabat» filmi maraqlı ekran əsərləridir». Bu günə qədər Azərbaycanda kino məktəbinin olmamağı N.Rəsulzadəni bir kino dramaturqu kimi narahat edir: «Təəssüf ki, bu günə qədər ölkəmizdə kino məktəbi yoxdur. Elə bir sənətkar olsun ki, onun arxasınca gənc kinorejissorlar, kinodramaturqlar getsin. Necə ki, qonşu Gürcüstanda hələ sovet dövründən kino məktəbi olub. Elə sənətkarlar var ki, onların işlərinə baxaraq, cavanlar kino yaratmağı öyrənirdilər. Mütləq deyildi ki, o cavanlar təcrübəli rejissorların arxasınca getsinlər. Onların hər birinin öz yolu var. Yalnız nəticəni qiymətləndirmək olar. Əgər nəticə qənaətbəxşdirsə və ortada maraqlı bir film varsa, deməli, həmin gənc düz istiqamətlənib. Ona görə, bizim ölkəmizdə də səviyyəli kino məktəbi yaratmağa ehtiyac var ki, oradan layiqli rejissorlar, aktyorlar, kinodramaturqlar çıxsın”. N.Rəsulzadə bildirdi ki, dərs dediyi Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində son illərdəki tələbələrin əksəriyyəti institutu bitirəndən sonra bu sənətin arxasınca getmirlər: "Çünki bu gün kino sahəsində müəyyən çətinliklər var». N.Rəsulzadə hesab edir ki, kino yarı incəsənət, yarı təsərrüfatdır. Belə ki, təsərrüfatın inkişafı vəsait istəyir: «Hazırda kinoya o qədər də vəsait ayrılmır. Təbii ki, maliyyənin yoxluğu da çətinlik yaradır. Hesab edirəm ki, kinoda həmişə problem olacaq. O sənətdə ki, bir filmin üzərində onlarla insan çalışır, orada mütləq problem yaranacaq”. Kinodramaturq kino sahəsindəki mövcud çətinliklərə baxmayaraq, ümidini itirmir: "Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, hesab edirəm ki, milli kinomuz inkişaf edir. Bunun üçün gənc nəslin üzərinə müəyyən məsuliyyət düşür. Onlar hər şeydən əvvəl yaşlı nəslin təcrübəsindən istifadə etməlidirlər. Çünki yaşlı nəsil illərlə o təcrübəni yığıb və həmin təcrübənin nəticəsi də göz qabağındadır».

Proses davam etsə

Bir çox filmlərə musiqi yazmış Xalq artisti Faiq Sucəddinov hazırda kinonun o qədər də inkişafda olmadığı fikrindədir. Bununla belə, bu mövzuda pessimist olmaq istəmir: «Müəyyən filmlər çəkilir və bu proses davam etsə, gözəl olar». On ildən artıq İncəsənət Universitetinin rejissorluq fakültəsində dərs dediyini bildirən Xalq artisti, kinoya istedadlı gənclərin gəldiyini qeyd etdi: «Təbii ki, istedadlı gənclər var. Ancaq onların öz baxışları var. Onların «Əhməd hardadır?», «Böyük dayaq» kimi filmlərə baxışları fərqlidir. Yəni bunlar o dövrün filmləri idi. Ümid edirəm ki, bugünkü dövr üçün də yaxşı filmlər çəkiləcək”. Hazırda daha çox teleserialların çəkildiyini deyən bəstəkar, bu filmlərin səviyyəsinin yüksək olmadığını deyir: "Serialların ssenariləri mükəmməl deyil. Bu baxımdan seriallar bir qədər keyfiyyətsizdir. Bədii kino isə fərqli sənətdir. Ümid edirəm ki, yenə də milli kinomuzun əvvəlki illərdə çəkilən filmləri kimi ekran əsərləri çəkiləcək».

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.- 2018.- 2 avqust.- S. 9.