MİRZƏ BALA MƏHƏMMƏDZADƏ VƏ ONUN “GƏNCLƏR YURDU” MƏCMUƏSİ

Köhnə Tiflisin məşhur Şeytanbazar meydanından Cümə Məscidinə doğru ensiz, daş döşəkli bir küçə uzanır – Botanika küçəsi... Bu küçənin başlanğıcında yerləşən iki saylı binanın ikinci mərtəbəsi yüz il əvvəl Müsəlman (Azərbaycan) Qiraətxanası kimi tanınır və fəaliyyət göstərirdi. 1918-ci ilin isti yay günləri... Müsəlman Qiraətxanasının qonaqlı-qaralı vaxtları idi. İyul ayının əvvəllərində Tiflisə təşrif gətirən alovlu vətənpərvər, istiqlal mücahidi Mirzə Bala Məhəmmədzadə burada yerli, milli ruhlu azərbaycanlı gənclər ilə tanış olur. Qiraətxanada söhbət zamanı jurnal çıxartmaq qərarına gəlirlər. Hətta, ilk nömrənin materiallarını toplamaq barədə də məsləhətləşirlər. Bakıda milli demokratik mətbuatın silah gücü ilə susdurulduğu soyqırımından sonrakı dövrdə Mirzə Balanın publisistik fəaliyyətini davam etdirmək üçün bu yaxşı fürsət idi. Müsəlman Qiraətxanasında nəşrin adını da müəyyənləşdirdilər – "Gənclər yurdu”! 1917-ci ildə Mirzə Balanın yaxın dostu Əbdül Vahab Məhəmmədzadə Bakıda "Gənclər sədası” adlı Azərbaycan və rus dillərində qəzet də çıxartmışdı. Amma, məcmuə qəzetdən fərqli biçimdə, mövzu və mühafizə baxımından daha uzunömürlü və cazibədar hesab edilirdi...

Beləliklə, Mirzə Bala yerli gənclərdən mürəttiblik və çap işini yaxşı bilən Firidun Hacızadə ilə jurnalın nəşrinə icazə alırlar. "Gənclər yurdu” məcmuəsinin ilk sayı 1918-ci il iyul ayının 23-də Tiflisdə fəaliyyət göstərən "Şərq” mətbəəsində daş basması üsulu ilə işıq üzü görür. Bu nəşri Mirzə Balanın 20 yaşının tamam olmasına qeyri-adi töhfə də adlandırmaq olar. Dərginin ilk oxunduğu və yayıldığı məkan Tiflisin Müsəlman Qiraətxanası idi. 

"Gənclər yurdu” jurnalında məqalə müəlliflərinə xatırladılırdı: "Yazılan məqalələr aydın və sadə, türkcə olmalıdır. Məqalələri düzəltməyə idarənin ixtiyarı var”. M.B.Məhəmmədzadə sonuncu xatırlatma ilə müəlliflik hüququ məsələsinə aydınlıq gətirmiş, redaksiya əməkdaşlarının və ya redaktorun mətn üzərində redaktə işi aparmağa ixtiyarı olduğunu xüsusi vurğulamışdır. Eyni zamanda ilk səhifənin yuxarı hissəsində xüsusi, paralel xətlər arasında yazılıb: "Hələlik on beş gündə bir çıxan türk məcmuəsidir. 23 iyul 1918. 31 şəvval 1336. Ünvan: Tiflis, Botaniçeski küçə, nömrə 2. Müsəlman qiraətxanasında "Gənclər yurdu”. Qiyməti 60 qəpik”. 

O dövrdə fərqli növə və ölçüyə malik şriftlərin qıtlığına baxmayaraq "Gənclər yurdu” məcmuəsinin ilk sayı yüksək peşəkarlıqla hazırlanmış, diqqətlə korrektə işləri görülmüş, bəzək elementlərindən yerli-yerində istifadə olunmuşdur. Gənclərin böyük maraqla qarşıladığı jurnalın məramını əks etdirən baş yazısı Mirzə Balanın "Məqsədimiz nədir?” məqaləsi ilə açılırdı. Redaktor jurnalın məramını qısaca olaraq belə bəyan edirdi: "Gürcüstanın paytaxtında nəşrə başlayan "Gənclər yurdu” türk məcmuəsinin əsas məqsədi və iqtisadi amalı Osmanlı, Azərbaycan, Tatarıstan, Türkistan və Monqolustan kimi parçalara bölünmüş türk millətini bir yerdə görmək, Turan yurdunda yenidən diriltməkdir.

Fəqət başqaları ilə fərq budur ki, bundan ötəri qılınca, qurşuna, oda, yalova degil, ədəbiyyata, elmə, mədəniyyətə müraciət ediləcəkdir.

"Gənclər yurdu”nun fikrincə həyati-bəşəriyyə ancaq millətlərin tərəqqi və təlimləri ilə məmnundur.

..."Gənclər yurdu” zənn edir ki, birləşmiş bir türk milləti görmək üçün ümumi bir dil düzəltmək lazımdır. Türk qövmlərini mədəni cəhətcə birləşdirmək gərəkdir.

"Gənclər yurdu” bu məqsədlə öz səhifələrində türk dili, türk ədəbiyyatı, türk tarixi, türk sənayeyi-nəfisəsinə dair məlumatlar verəcək.

Anadolu, Azərbaycan, Türküstan, Krım, Tatarıstan və Monqolustan türklərinin həyati-ictimaiyyə, siyasiyyə və mədəniyyətlərilə öz oxucularını tanış edəcək.

"Gənclər yurdu” tam mənasilə yeni fikir tərəfdarı olduğunu göstərmək üçün var qüvvəsilə milləti xalqdan ibarət biləcək, onun hüququnu, onun hakimiyyətini müdafiə edəcək, təki ədəbiyyat, mədəniyyət də xəlqiləşsin, daha qədim kimi mədəniyyət yalnız bəylərə, xanlara aid olmasun.

"Gənclər yurdu” bütün türk gənclərinə bir yurd olacaq səhifələrini cümlə gənclərə açacaq” (Məqsədimiz nədir? "Gənclər yurdu”, Tiflis, 1918, 23 iyul, № 1, səh.1).

Onu da vurğulamağa ehtiyac duyulur ki, "Gənclər yurdu” Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə nəşr edilən ilk milli jurnaldır. Ayrı-ayrı istisnalar nəzərə alınmaq şərtilə bütün materialları demək olar ki, Mirzə Bala yazmışdır. Dərginin səhifələrində yer alan "Azərbaycan Cümhuriyyəti” məqaləsində M.B.Məhəmmədzadə çox ciddi problemlərə toxunmuş, öz düşüncələrini, qənaətlərini bildirməkdən çəkinməmişdir. O dövr üçün Mirzə Balanın toxunduğu ən qlobal problemlərdən biri yenicə istiqlalını elan edilmiş Cümhuriyyətimizin ərazisi, sərhəd məsələsidir. Azərbaycan hökumətinin 1918-ci ilin iyulunda daşnak-bolşevik qüvvələri ilə Bakının qurtuluşu uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi apardığı bir zamanda M.B.Məhəmmədzadə yazırdı: "Azərbaycanın xəritəsi və sərhəddi: Şimaldan Qafqaz dağları, cənubda Urmiya gölü və Farsistan, Şərqdə Xəzər dənizi, Qərbdə Ermənistan və Gürcüstandır. Söylədiyim hal ilə yüz sənə irəli Azərbaycan var idi. Onun tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, coğrafiya və etnoqrafiya halı bunu təsdiq edir və Azərbaycan haqqında dəyərli məlumat verə bilir. Fəqət yüz on dörd sənə bundan irəli Azərbaycan iki hissəyə ayrıldı. Arasdan cənubu İranda, şimalı Rusiyaya getdi. İndi Rusiya Azərbaycanı xilas etmiş, müstəqil bir hökumət halına gəlmişdir.

Cənub hissəsi barəsində bir söz söyləyə bilmərik. Fəqət arzumuz bu iki parçanın birləşməsidir” (Məhəmmədzadə Mirzə Bala. Azərbaycan Cümhuriyyəti. "Gənclər yurdu”, Tiflis, 1918, 23 iyul, № 1, səh. 4).

Azərbaycanın xəritəsi zaman-zaman müxtəlif səviyyələrdə və məkanlarda, fərqli biçimdə cızılmışdır. Lakin Xalq Cümhuriyyəti dövründə Mirzə Bala ilk dəfə mətbuat vasitəsilə Azərbaycanın bütöv ərazisini, sərhədlərinin konturunu oxucularına təqdim edirdi. Əslində, bu xatırlatma parçalanmış vətənin bütövlüyü, birliyi, monolitliyi uğrunda gələcək mübarizələrə incə bir işarə idi.

Mirzə Balanı narahat edən ciddi problemlərdən digəri yeni qurulmuş dövlətin idarəçilik sükanının arxasına hansı əqidəyə malik insanın gətirilməsi məsələsidir. Onun fikrincə, Azərbaycan Cümhuriyyətində millətimizin bütün təbəqələrinin hüququ düşünülməli və təmin olunmalıdır. Mirzə Bala bu barədə haqlı olaraq yazır: "Zənn edirik ki, millətimizin qanı, canı, dövləti və namusu ilə azad olunmuş vətənimizdə ögey və doğma olmayacaq. Millətimizin bəyi, xanı, çobanı, əkinçisi, qadını bərabər hüquqa, müsavi həqqə malik olacaqlardır.”

Mirzə Bala yeni qurulan cəmiyyətdə sosial ədalət prinsipinin vacibliyini, əhəmiyyətini vurğulamaqla Cümhuriyyət məmurlarını, əslində, sayıqlığa, haqqa, ədalətə, obyektivliyə, azərbaycançılığa səsləyirdi.

Gənc Mirzə Balanın dövlət və hökumət anlayışına münasibəti də çox maraqlıdır. Onun fikrincə: "Mətləb burdadır ki, Cümhuriyyət başqa, hökumət başqa şeydir. Cümhuriyyət bir hökumətin üsul idarəsidir. Yuxarıda biz bunu müdafiə edirdik. Bizim dediyimiz odur ki, yeni Azərbaycan hökuməti cümhuriyyət əsasilə qurulmalıdır.

Bəs hökumət özü nədir? Hökumət üç mühüm əsasdan ibarət və təşkil olunan padşahlıqdır. O əsasların biri idarə, ikincisi topraq, üçüncüsü əhalidir.

...Toprağı, dövləti, sərhəddi olmayan bir yerdə idarə də, hökumət də olmaz. Odur ki, Azərbaycan hökuməti ilk sırada bu ağır məsələni həllə qalxmışdır” (Məhəmmədzadə Mirzə Bala. Azərbaycan Cümhuriyyəti. "Gənclər yurdu”, Tiflis, 1918, 23 iyul, № 1, səh. 4).

Əlbəttə, bu düşüncələrlə tanış olduqca 20 yaşlı gənc Mirzə Bala Məhəmmədzadənin siyasi dünyagörüşünə, dövlətçilik təfəkkürünə heyran qalmaya bilmirsən. Onun baxışlarına görə hökumətin üç mühüm əsasının, prinsipinin sıralanmasında cüzi dəyişiklik etsək; torpaq (vətən anlamında – A.R.), millət və dövlət düsturunun nə qədər dəqiq ifadə edildiyinin fərqinə varmış olarıq. Biz sonralar dövlətçiliyin üç mühüm əsas düsturuna Cümhuriyyət liderlərinin, o cümlədən Üzeyir Bəy Hacıbəylinin çıxış və məqalələrində də rast gəlirik...

"Gənclər yurdu” məcmuəsinin ilk sayında Mirzə Balanın "Azərbaycan Cümhuriyyəti” analitik yazısı, "Əksinqilabçılar” hekayəsi, "Dilimizdə işlədilən özgə sözlər” məqaləsi, Fikrət Ziyanın "Türk yurdu” məcmuəsindən alınmış "İmamın qanunları” nəzmi, Əhməd Cavadın "Qara dəniz”, "Dilimiz” şeirləri, Azər Ellinin "Türk teatrosu”, "F.T.” imzalı müəllifin (Firidun Tofiq oğlu Hacızadə – A.R.) "Qadınlara haqq” yazısı, "Acı sevgi” romanından bir parça, Rəbiyyə Xanımın "Altun çiçəklər”, eləcə də "Türk dünyası” adlı dövrün xəbərlər bloku və b. materiallar verilmişdir. "Gənclər yurdu” məcmuəsinin ilk sayının sonuncu səhifəsində redaktorlar yerində: "Çıxaranlar: M.Bala Məhəmməd, F.Hacızadə” – yazılmışdır.

M.B.Məhəmmədzadənin "Əksinqilabçılar” hekayəsi 1918-ci il Mart soyqırımına həsr edilmiş ilk bədii əsərdir. Mirzə Bala bu hekayəsi ilə Rusiyanın ideoloji təsiri altına düşmüş Azərbaycan ziyalısının soyqırımı faciəsini öz gözləri ilə görsə də, hadisələrdə öz yaxınlarını, əzizlərini itirsə də, yenə də qətlə yetirilənlərin "əksinqilabçılar” olduğunu söyləməsi, həqiqəti görə bilməkdə və dilə gətirməkdə çətinlik çəkməsi, problemin mahiyyətini dəyərləndirməkdə rus bolşeviki, erməni daşnakı kimi düşünməsi məsələsini qabartmış, nəticədə bu gün də aktual səslənən mükəmməl bir Hüseyn obrazı yaratmışdır. Mirzə Bala yazırdı: "Şamaxı hadisəsi Krım, Türküstan hadisələri kimi Hüseyni o qədər düşündürmədi. Çünki, müəqqəq mənbələrdən aldığı məlumata görə o türk ocaqlarında qırılanlar "əksinqilabçı” imişlər. Fəqət, indi isə Bakı həyəcanlı günlər keçirirdi. Şəhər od içində yanırdı. Pulemyot, top, tüfəng, qurşun səsilə paraxodların bombardmanı, cəmaətin qışqırığı, çoluq-çocuğun, qadın-qızların ah-fəryadı məhşəri anladırdı. Ölən, yanan, qaçan, çığıran, dağıdan, kəsən, kəsilən bir-birinə qarışmışdı...

Dəstə ilə qadınlar, qızlar, qocalar başları açıq, ayaq yalın evdən-evə, küncdən-küncə qaçırdı. Bu nə üçün idi?! 

Bunlar türk-islamlar idi. Bunlar hürriyyət, muxtariyyət arzulayanlardır. Bunlar əsrlərlə əsarət, əziyyət, həqarətdən usanmış, daha insancasına yaşamaq arzu etmişlərdi. Ona görə cəzalanıblar. Əksinqilabçıdılar. Yəni "Velikorus” imperialistliyinə tabe olmaq istəməyirlər. Bilməm bunları Hüseyn görürmü?!” (Mirzə Bala. "Əksinqilabçılar”. "Gənclər yurdu”, Tiflis, 1918, 23 iyul, № 1, səh. 2-3).

Müəllif "Əksinqilabçılar” hekayəsi vasitəsilə oxucularına bildirmək istəyir ki, soyqırımından daha dəhşətlisi öz millətinin ziyalısının xalqının faciəsinə biganə qalması, günahı, qanlı cinayətlərin səbəbini qatildə, qaniçəndə deyil, məzlumda, məsumda görməsidir.

Məcmuənin 3–4-cü səhifələrində yer alan Əhməd Cavadın məşhur "Qara dəniz” şeirinin birinci bəndi sonrakı nəşrlərdə fərqli şəkildə çap olunduğu üçün müqayisə məqsədilə təqdim etdiyimiz ilk mətbu variantı belədir:

Çırpınardı Qara dəniz,

Baxıb türkün bayrağına.

"Ah” – deyərik, heç ölməzdim,

Düşə bilsəm ayağına...

Birinci və üçüncü misralarda dəyişiklik cüzi də olsa, mənaya təsir etmək gücünə malikdir.

"Gənclər yurdu”nun "Türk dünyası” rubrikası altında təqdim etdiyi informasiyalar, xəbərlər, məlumatlar dövrün, mühitin ictimai proseslərini izləmək, təhlil etmək və dəyərləndirmək nöqteyi-nəzərindən diqqət çəkir. 

"Türk dünyası. Azərbaycanın Bakını xilas etmək üçün müharibəsi davam ediyor. Şamaxı tərəfdə ermənilər Ağsuya çəkilmişlər. Cənuba gedən qüvvələr rəvayətə görə Muğan və Səlyanı tutmuşlar. Dəmir yolunda isə türklər Ələtə qədər yüyrümüşlər.

***

Gəncədə çıxmağa başlayan "Türk sözü” adlı bir qəzetə aldıq. Qəzetə hələlik rusca-türkcə çıxır.

***

Məktəb kitabları almaq üçün Azərbaycan Hökuməti İstanbula nümayəndə göndərmişdir”.

"Türk dünyası” rubrikası altında yalnız Azərbaycandan deyil, Türkiyədən, Qırğızıstandan, Türkstandan, Başqırdstandan, Krımdan və b. türk yurdlarından, ocaqlarından xəbərlər, məlumatlar yer almışdır.

"Gənclər yurdu” məcmuəsinin 1918-ci il 14 avqust tarixli ikinci sayı Gəncədə vəba xəstəliyindən vəfat etmiş görkəmli Azərbaycan şairi Abbas Səhhət Mehdizadənin portreti ilə açılır. Jurnalın ikinci və dördüncü səhifələrində Mirzə Bala Məhəmmədzadənin "Abbas Səhhət” adlı məqaləsi verilmişdir. Şairin həyat və yaradıcılığından, pedaqoji fəaliyyətindən, vətənpərvərliyindən, amalından, əqidəsindən bəhs edən Mirzə Bala ədibə böyük ehtiramla yazırdı: "Milli ədəbiyyatı, milli mədəniyyəti olmayan bir millət özünün millət olduğunu sübut eyləyə bilməz. O hətta bir millət adı altında yaşaya bilməz. Qüvvətli, mədəni bir millətin təsiri mədəniyyəti altında dəyişib gedər...

İngiltərə üç yüz milyonluq Hindistanı buraxaram, Şekspiri vermərəm – deyir.

Bununla şairin bir millət nəzərində nə qədər qiyməti olduğunu söyləyor. Millətimizin quruluşu, yaşayışı və yüksəlməsi üçün biz də şairlərə öylə əhəmiyyət verməliyik. Mədəni millətlər bizim kimi geridə olan millətlərə bir örnək olmalıdırlar.

Öylə ikən bizi bu yavuqda itirmiş olduğumuz Abbas Səhhət Mehdizadə - Azərbaycan türk şairimizin ölümü ağlatmalıdır. Zira, o millətimizin varlığı, ədəbiyyatı və mədəniyyəti yolunda çalışan bir mücahid idi.

Abbas Səhhətə həyatda Mirzə Abbasqulu deyilərdi. Doğulduğu yer – Azərbaycana bir neçə yazıçı və şairlər vermiş, Sabirlər yaratmış Şamaxı şəhəridir. İlk tərbiyəsini vətəni olan Şamaxıda görübdür. Ərəb, fars, türk lisanlarını öyrənəndən sonra İrana getmiş, Tehranda Avropa məktəbinə girmişdir. İrandan gəldikdən sonra Mirzə Abbasqulu bir neçə vəqt qeyri-rəsmi surətdə müəllimliyə başlamışdır.

O vəqtdən Abbas Səhhət mətbuat aləmində işləyor. Son zamanlarda Şamaxı Edadiyyəsində türk dili müəllimliyini ediyordu. 

14-18 mart Şamaxı hadisəsindən sonra Abbas Səhhət yurdunu buraxıb Göyçay tərəfə gəlmişdi. Fəqət burada xilas olmamış, vəbaya düçar olub axırda canını təslim etmişdir” (Məhəmmədzadə Mirzə Bala. "Abbas Səhhət”. "Gənclər yurdu”, Tiflis, 1918, 14 avqust, № 2, səh. 2-4).

İndiyədək heç bir elmi mənbədə, biblioqrafiyada vurğulanmayan bu məqalə Mirzə Balanın ədəbi-mədəni həyata həssas münasibətinin, şairə, ziyalıya qarşı qədirşünaslığının ən bariz nümunəsidir.

"Gənclər yurdu” məcmuəsinin ikinci sayında Mirzə Balanın "Məqsədimiz haqqında”, "Məktəb şagirdi”, "Azərbaycan Cümhuriyyəti” məqaləsinin 3-cü hissəsi, F.Tofiqin "Qadınlara haqq”, Azər Ellinin "Türk yerləri” məqalələri, Rəbiyyə Xanımın "Altun çiçəklər” (davamı), "Acı sevgi” pomanının davamı, Ümmügülsümün "Türk qızlarına”, imzasız "Qafqaz”, Əhməd Cavadın "Marş” şeirləri, eləcə də "Türk dünyası” sərlövhəli xəbərlər və s. materiallar verilmişdir.

Əhməd Cavad 1918-ci il iyunun 12-də yazdığı və iyulun 29-da "Gənclər yurdu” məcmuəsinə göndərərək çap etdirdiyi "Marş” şeirinin iki bəndi belədir:

Millətimin tarixində,

Şan və şərəf əkməliyim!

Şu, qarşıkı yad Qələyə,

Bir al bayrak tikməliyim!

Düşmənlərə göstərdim ki,

Bənim kibi əsgəri yox.

Bənim qılınc urmadığım,

Dünyanın heç bir yeri yox...

Beş bəndlik "Marş”ın sonunda Əhməd Cavad aşağıdakı qeydləri yazmışdır: "B.T. Bu "Marş”ı Qafqaz İslam Ordusu Baş komandanı Nuri Paşa həzrətlərinin arzusuna müvafiq bizim Azərbaycan türk ordusu üçün söylədim. Fəqət hələlik bəstələnmədiyinə görə nasıl çıxacağı bəlli degildir. Cavad. 29 təmmuz 1918” (Cavad. Marş. Tiflis, "Gənclər yurdu” jur. 1918, 14 avqust, № 2, səh.2).

Nuru Paşanın arzusu, təşəbbüsü ilə Əhməd Cavadın Azərbaycan türk ordusu üçün "Marş” yazması diqqətçəkən hadisədir. "Marş”ın mətni Ə.Cavadın kitablarına daxil edilsə də, qeydlər təəssüf ki, nəşrlərdən çıxarılmışdır.

"Gənclər yurdu” məcmuəsinin ikinci sayının sonunda ədəbi "Yarış” elan olunması, daha çox ziyalıların, qələm əhlinin diqqətini jurnala cəlb etməkdən ibarət idi. Mirzə Bala bildirişdə yazılırdı: "Qadın həyatından nəsr və ya nəzmən təsvir edib bu yarışı qazanacaq gənc əfəndilərə məcmuəmiz hədiyyə olunacaqdır” (Yarış. Tiflis, "Gənclər yurdu” jur. 1918, 14 avqust, № 2, səh.8).

Bu bildirişi oxuduqda istər-istəməz Seyid Hüseynin "Qurtuluş” dərgisində "Yazı yarışı” adlı elanı yada düşür. O vaxt həmin yarışın qalibləri Mirzə Bala Məhəmmədzadə və Cəfər Cabbarzadə elan edilmişdir.

"Gənclər yurdu” məcmuəsinin 11 oktyabr tarixli 3-cü sayı vəfat etmiş türk diplomatı, Brest – Litoski sülh konfransının üzvü İbrahim Həqqi Paşanın rəsmi ilə açılır. Jurnalda Mirzə Balanın "Yoldaşım” hekayəsi, "Din və mədəniyyətə bir baxış” məqaləsi, Məhəmməd Əmin Bəyin "Ey türk oyan”, Rəbiyyə Xanımın "Altun çiçəklər” əsərinin davamı, "Türk dünyası” yer almışdır. "Qadınların alçalması və örtülməsi” (F.Tofiq) yazısı istisna olunmaqla bütün məqalələr, o cümlədən imzasız materiallar M.B.Məhəmmədzadəyə məxsusdur. Redaktor məcmuənin 3-cü sayında Bakının işğaldan azad edilməsi haqqında məlumat vermişdir. Məlumatda yazılır: "Altı ay qanlı və ağır müharibədən sonra Azərbaycan hökuməti sentyabrın 16-nda 1918-ci ildə (9 zilhiccə) Bakını alıb bütün mənasilə bir hökumət halına girməgə müvəffəq oldu. Hökumət Bakıya köçmüşdür.

Gürcüstan, Ermənistan, Almaniya, Türkiyə, Avstraliya, Macarıstan hökumətləri öz siyasi nümayəndələrini Azərbaycana yollamışlar” (Türk dünyası. Tiflis, "Gənclər yurdu” jur. 1918, 11 oktyabr, № 3, səh.8).

Bakının bolşevik – daşnak tör-töküntülərindən azad edilməsi 15 sentyabr 1918-ci ildə baş vermişdir. Çox güman ki, bu tarixi hadisənin sentyabrın 16-na aid edilməsi sadə bir yanlışlığın nəticəsidir.

M.B.Məhəmmədzadənin rəhbərliyi ilə uğurla nəşr edilən "Gənclər yurdu” məcmuəsinin 1918-ci il 1 noyabr tarixli 4-cü sayında "Qələmilə millətlərin intibahına çalışan böyük türk şairi Məhəmməd Əmin Bəy həzrətləri”nin iri portreti verilmiş, onun əvvəlki saylardan başlayan "Ey türk oyan” şeirinin davamı dərc olunmuş, Mirzə Balanın "Azərbaycan Cümhuriyyəti” silsilə məqaləsinin ardı işıq üzü görmüş, "Mədəniyyət dünyası”, Məbud Zeynallının "Sevgi”, Azər Ellinin "Azadə yurduma” şeiri, "Ana. İlk sevgi”, Türk dünyası” məqaləsi, "Altun çiçəklər”in davamı, "Qızıl ehtiyatı və kağız pullar” analitik yazısı, Əhməd Cavadın "Ana” şeiri və digər materiallar məcmuədə yer almışdır.

"Gənclər yurdu”nun 4-cü nömrəsi əvvəlki saylardan həcm etibarilə fərqli olaraq 8-dən 12 səhifəyə çatdırıldı və başlıq yeni dizaynda oxuculara ünvanlandı.

Dərginin 5-ci – sonuncu sayı 15 noyabr 1918-ci (15 təşrini-sani 1334) ildə işıq üzü gördü. "Gənclər yurdu”nun ilk sayı istisna olunmaqla birinci səhifəsində yeni portret – bu dəfə Osmanlı sultanı Məhəmməd Xan həzrətlərinin təsviri verilmişdir. Əvvəlki saylardan fərqli olaraq məcmuənin bu sayında Mirzə Bala naxışlı haşiyələrdən istifadə etmiş, hətta dərc olunmuş materialların mündəricatın da xüsusi tərtibatla vermişdir.

"Gənclər yurdu”nun on iki səhifəlik bu sayında Məhəmməd Əmin Bəyin "Ey türk oyan!” şeirinin ardı, Əli Səbrinin "Ümid işıqları” felyetonu, "Altun çiçəklər”in növbəti hissəsi, Ə.Qəribin "Ərbab qələm qadınları haqqında”, M.Mirzə Balanın "Bizdə gözəl sənətlər” məqaləsi, "Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərinin son hissəsi, Ə.Cavadın "Şerim”, F.Tofiqin "Gənc ordu” yazısı, "Acı sevgi” romanının ardı, Ə.A.Seyfullazadənin "Türklük”, M.Cəfərlinin "Tiflisdə Türk teatrosu” və b. məqalələr yer almışdır. "Türk dünyası” rubrikası altında isə xəbərlər verilmişdir.

Mirzə Balanın "Bizdə gözəl sənətlər” adlı məqaləsi bütövlükdə mədəniyyətə, incəsənətə həsr edilmişdir. Onun rəssamlıqdan, heykəltəraşlıqdan, musiqidən, eləcə də incəsənətin inkişafında dini fanatizmin bu sahəyə yaratdığı maneələri təhlil edərək dəyərləndirmişdir. Mirzə Bala düşüncələrini gənc oxucularla bölüşərək yazır: "İnsanın əqli, düşüncəsi meydana yeni ixtiralar, yeni kəşflər, makina və radiolar çıxartmağa məşğul ikən, duyğusu da sənətlərin daha incə, daha nəfis və daha gözəl olmaqları üstə səy edirlər. Odur ki, iki yüz il bundan irəli olan bir rəsm imdi Rafaelin şəkilləri qarşısında bir çocuq çızığına oxşayır. Sənət vasitəsilə insan aldığı və ya istədiyi bir təsiratı başqasında da oyatmağa müvəffəq olur”.

Mirzə Bala insan zövqünün, düşüncəsinin inkişafında yüksək estetik həzzə malik incəsənət əsərlərinin tükənməz mənbə, ilham qaynağı olması qənaətlərini məqalədə xüsusi vurğulamışdır.

"Gənclər yurdu” məcmuəsinin beşinci sayında Mirzə Balanın "Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərinin yeddinci hissəsi yer almışdır. Müəllif əsərinin son hissəsini yazanda və nəşr etdirəndə artıq Bakı şəhəri erməni-daşnak və bolşevik tör-töküntülərindən təmizlənmiş, Azərbaycan Cümhuriyyətinin paytaxtına çevrilmişdir. Əsərin son hissəsində müəllifi daha qlobal problemlər düşündürür: "Biz Azərbaycanı Cümhuriyyət halında görmək istədiyimiz kimi özünü də bütöv və həqiqi bir Azərbaycan halında görmək tərəfdarıyıq.

Əgər İran Azərbaycanı ilə Qafqasiya birləşməgə müvəffəq olsalar o vəqt ən xoşbəxt bir millət ola biləcəgiz deyiriz. Təbiətcə dövlətli, mədəni, Cümhuriyyətli Azərbaycan Qafqasiya dağlarından Farslıqa kimi sərbülən (başı uca –A.R.) on milyonluq bir əhalinin yurdu, vətəni olacaqdır”. 

Mirzə Bala Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, milli birliyini həmişə millətin xoşbəxtliyi, səadəti hesab edib, idarə üsulunda demokratik prinsipləri, hüquq bərabərliyini dövlətçilikdə vacib, əhəmiyyətli konsepsiya sayıb.

"Gənclər yurdu” məcmuəsi 5-ci sayının 11–12-ci səhifələrində "Türk dünyası rubrikası altında Türkiyədən, Krımdan, Qırğızıstandan, Azərbaycandan maraqlı xəbərlər verilmişdir. Maraqlı informasiyalardan bəzilərini nəzərdən keçirmək yerinə düşərdi: 

"Bakının alınması. Bakının alınması münasibətilə İstanbul qəzetləri xüsusi məqalələr yazıb şadlıq etmişlər və İstanbulda olan Heyəti Mürəxxəsəmizi təbrik etmişlər.

Hərbiyyə məktəbləri. Azərbaycan Hökuməti 3 hərbiyyə məktəbi güşadına əlli min ruble pul buraxmışdır.

İki aktyorun vəfatı. Azərbaycan qəzetlərində oxuduğumuza görə Azərbaycan türk səhnəsi iki böyük sənətkarını itirmişdir. Onlardan biri Cahangir Zeynalovdur ki, (Azərbaycanın xalq artisti Nəsibə Zeynalovanın atası – A.R.) otuz sənədən yuxarı idi türk səhnəsi üçün çalışırdı.

İkinci Hacı Cabbarzadədir ki, (Hacı Cabbarzadə – Hacınski – C.Cabbarlının yaxın dostu – A.R.) hənuz cavan olub aktyorluqda böyük məharət göstərməkdə idi.

Azərbaycan Məclisi-Məbusanı. Hökumət tərəfindən doktor Rəfiyevin təhti-sədarətində seçilmiş xüsusi komissiya Azərbaycan Məclisi-Məbusanı çağırmaq hazırlığında bulunmadadır”.

Bu xəbərlər Cümhuriyyət dövrünün əhval-ruhiyyəsini, siyasi-ideoloji məramını, quruculuq istiqamətlərini özündə əks etdirməklə yanaşı qürur mənbəyimiz, şərəf tariximizdir.

Mirzə Bala və onun həmkarı Firidun Hacızadə jurnalın beşinci sayının sonunda oxuculara bildirirdilər: "Gənclər yurdu” məcmuəsinə abunə dəftəri açıqdır. 48 ədədi (bir il) – 80 ruble. 24 əd. (yarım il) – 40 ruble. 12 əd. (üç ay) – 20 ruble, tək nüsxəsi 1 manat 50 qəpik.

Məcmuədə xalis gənclər iştirak edir. Türk ədəbiyyatı, türk tarixi və türk həyatına dair məlumat verilir”.

"Gənclər yurdu” məcmuəsinin ilk sayını 60 qəpik dəyərində oxuculara ünvanlayan mühərrirlərin dörd ay ərzində qiymətləri iki dəfədən çox artırması yalnız jurnalın həcminin 8-dən 12 səhifəyə genişləndirilməsi ilə bağlı deyildi. Şübhəsiz ki, jurnalın sürətlə qiymətinin yüksəldilməsi həm də inflyasiya amili ilə sıx bağlı idi.

Məcmuədə verilmiş abunə haqqında bildiriş də təsdiqləyir ki, jurnalın təsisçisi olan Gənclər Cəmiyyəti və onun mühərrirləri Mirzə Bala Məhəmmədzadə və Firidun Tofiq oğlu Hacızadə "Gənclər yurdu” məcmuəsinin fəaliyyətini uzun müddət davam etdirmək niyyətində olublar. Lakin, dərginin son sayında oxuculara xəbərdarlıq edilmədən fəaliyyətinin qəfil dayandırılması fərqli mülahizələrə yol açır. Və hətta ehtimal var ki, "Gənclər yurdu” adlı jurnalın Tiflisdə, Azərbaycan türkcəsində nəşri burada yaşayan erməni, gürcü millətçilərində ərazi iddiası kontekstində qıcıq yaratdığı üçün məcmuə güc strukturları tərəfindən xəbərdarlıq edilmədən qapadılmışdır.

Professor Nazim Axundov "Azərbaycanda dövri mətbuat” (1832-1920) adlı biblioqrafiyasında (Bakı, 1965, səh.52) yazır ki, "Gənclər yurdu” jurnalının 1918-ci ildə 23 iyuldan 15 noyabradək 35 nömrəsi çap edilmişdir. Əlbəttə, iki həftədə bir dəfə işıq üzü görən məcmuə üçün bu rəqəm həddindən çox şişirdilmişdir və mötəbər fakta söykənmir. "Gənclər yurdu”nun qeyd olunan müddətdə beş nömrəsinin işıq üzü gördüyü məlumdur. O da məlumdur ki, Mirzə Bala Məhəmmədzadə 1918-ci ilin noyabr ayında Tiflisdən Bakıya qayıtmış, dekabr ayının 7-də fəaliyyətə başlayan Cümhuriyyət Parlamentində (Məclisi-Məbusanında) öz təbiri ilə desək "zabit katibi” (stenoqrafçı) vəzifəsində çalışmışdır.

Türk Gənclər Cəmiyyətinin orqanı olan "Gənclər yurdu” məcmuəsi Azərbaycan xalqının ən ağır, məşəqqətli günlərində, müstəqillik, azadlıq uğrunda ölüm-dirim savaşının getdiyi bir vaxtda Mirzə Bala Məhəmmədzadənin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə yaradılmış, vətənpərvərlik, yurdsevərlik ruhunda fəaliyyət göstərmiş Cümhuriyyət dövrünün ilk dərgisidir. 

Toxunduğu problemlərin böyük bir qismi bu gün də aktual səslənən, milli mətbuat tariximizin ilk istiqlal məcmuəsi olan 100 yaşlı "Gənclər yurdu” – Cümhuriyyət qurucularının maariflənməsində, səfərbər edilməsində, məfkurəvi düşüncəsinin formalaşmasında nümunəvi xidmətlərinə görə geniş elmi tədqiqat müstəvisinə gətirilməyə və yüksək dəyərləndirilməyə layiqdir.

Asif Rüstəmli

Kaspi.- 2018.- 7 iyul.- S. 19-20.