Şair və katib – Anna Axmatova

Kolodnı, Lev

Anna Axmatovanın ilk dəfə Parisdəki rus nəşriyyatı tərəfindən çap edilən "Mənim bioqrafiyam” əsərində oxuyuruq: "Mən 24 iyun 1889-cu ildə Sarakinilərin Odessadakı Bolşoy Fontan adlanan ərazidə yerləşən bağ evində dünyaya gəlmişəm. Atam Andrey Antonoviç Qorenko həmin zamanlar dəniz donanmasının mühəndis-mexaniki idi. Anam İnna Erazmovnanın – Gənclik illərində Naradovol ("Narodnaya volya” partiyasının üzvü – X.N.) sıralarında olub – qızlıq soyadı Stoqovadır. Mən təxəllüsümü anamın anası knyaginya Axmatovanın adından götürmüşəm”.

Yaxınlarının əhatəsində o, dəfələrlə Müqəddəs ananın şərəfinə keçirilən Vladimir İkonası bayramı günündə dünyaya gəldiyini bəyan etmişdi. Həmin bayram isə Uqra çayı ətrafında Moskva ordusu ilə sonralar öz həmyerliləri tərəfindən hakimiyyətdaxili müharibələr zamanı öldürülən Axmat xanın döyüşçüləri arasında baş verən tarixi qarşıdurma ilə əlaqədar olaraq qeyd edilir. Anna Andreyevna məhz Axmat xanı öz əcdadı hesab edirdi, çünki onun ulu nənəsi knyaz nəslindən idi və Axmatova soyadını daşıyırdı.

Yaxın dostların əhatəsində qeyd etdiyi ad günlərində özü haqqında deyirdi: "Mən Anna Sretenskayayam”. Onun adı müqəddəs qadın Annanın şərəfinə qoyulmuşdu. Axmatova təxəllüsü ilə yazmaq qərarı qızının şeir yazdığını bildikdə həm bu vəziyyətdən, həm də Qorenko soyadının şeirlərin altında imza olaraq yazılacağından narazılığını bildirən atası ilə söhbətlərindən sonra yaranır.

1907-ci ildə Annanın nişanlısı Nikolay Qumilyov tərəfindən Parisdə nəşr olunan jurnalda dərc edilən ilk şeirini A.Q, inisialları ilə imzalamışdı.

Nəzərə alsaq ki, Anna Andreyevna atasına hörmət bəsləmir, onu sevmir və bunu gizlətmirdi o zaman onun qızlıq soyadından imtina etmək səbəbi aydın olur. Kimsə tərəfindən nəzərə çarpmayan ilk şeirinin çap edildiyi həmin ildə gimnaziyanı bitirməsi haqqında əldə etdiyi attestatında da bu soyad qeyd edilib.

Adındakı iki "a” saiti ilə, soyadında üç "a”nın həmahənglik yaratması səbəbindən müəllifə olduqca xoş gələn "Axmatova” təxəllüsü belə yarandı.

Ukrayna köklərinə gəldikdə isə burada izləri təkcə soyadda axtarmaq olmaz. Anası Ukrayna dilində danışırdı. Gəncliyində Anna bir neçə ay Kiyevdə yaşamış, burada ilk məhəbbətinə rast gəlmişdi. Gimnaziyanı bitirib uzun zaman universitet olaraq tanınan qadın kurslarının hüquq fakültəsinə qəbul olur, uzun müddət təhsil almasa da öyrəndikləri bəhrəsiz ötüşmür – diqqətini təkcə hüquqa deyil, həm də italyan dilini öyrənməyə yönəldir, "İlahi komediya”nı orijinal dildə oxumağa imkan verən latın dilini mənimsəyir.

Xarici dilləri asan öyrənirdi, fransız dilini uşaqlıqda bacısına keçilən dərslərdə mənimsəmişdi. Ailə həyatı qurduqdan sonra Parisdə olarkən fransız dilini mükəmməlləşdirdi və bu dili bütün həyatı boyu unutmadı. Ata tərəfdən əcdadlarının birinin yunan olduğunu və "burbon sümüyü” adlanan əyri burnunun ondan miras qaldığını söyləməyi də unutmurdu.

Anna Andreyevnanın sözlərinə görə ana babası Erazm İvanoviç Stoqov "jandarm-polkovniki” olmuşdu, amma Axmatova üçün bundan daha önəmlisi onun Uralda hərbi xidmət keçdiyi zaman Puşkini canlı olaraq görməsi idi.

Axmatovanın bütün hallarda müxtəlif xalqlar, müxtəlif şəhərlərlə əlaqəsi vardı. Uşaqlıqda dəfələrlə yaşayış yerini dəyişməli olmuşdu. Qara dənizdə mühəndis-dənizçi olan atası Baltikaya xidmətə göndərilmişdi, valideynlərinin boşanmasında sonra isə evlər dəyişildi.

Elə bu səbəbdən də Anna Axmatovanın sağlığında işıq üzü görən, onun ədəbi fəaliyyətinin başlandığı şəhərdə nəşr edilən ilk kitabının ön sözünün müəllifi Boris Filippov iddia edir: "Anna Axmatovada (o həm də Qorenkodur) həm tatar, həm də yunan əcdadlarının qanı dolaşır, Novorossiyadan birbaşa Tsarskoe seloya təkcə şair kimi deyil, həm də puşkinşünas kimi gəlmişdi… Amma poetik ifadəsində cənub havası deyil, ən qeyri-adi, təkrarolounmaz sadə Axmatova gözəlliyi ilə bərabər, daha çox şimal ab-havası duyulur…”

Anna Axmatova ilk şeiriylə şeirinin naşiri ilə ailə qurmamışdan üç il əvvəl – on səkkiz yaşında debüt etmişdir. Həm də şair olan bu naşir bütün dünyanı gəzməyi hədəfə almışdı. Toydan yarım il sonra arvadını tərk edərək həmin dövr üçün uzunmüddətli və təhlükəli hesab edilən Afrikaya səyahətə yollanmışdı.

Evlilikdən iki il sonra şairlərin Annanın paytaxtdan uzaqda olmağın darıxdırıcı göründüyü zamanlar gəldiyi Tver əyalətində ata nənəsinin himayəsinə verilən Lev adlı oğlu dünyaya gəlir.

Kiyevdən Peterburqa köçən Anna Axmatova Ali tarix-ədəbiyyat kurslarına qəbul olur, amma onun üçün həqiqi universitet ərinin yaratdığı "Şairlər sexi” – poetik emalatxanası olmuşdur.

Axmatovanın "Axşam” adlı ilk toplusu 1912-ci ildə işıq üzü görmüşdü. İki il sonra çap edilən "Təsbeh” adlı ikinci kitabı isə müəllifə poetik şöhrət gətirir. "Təsbeh” doqquz dəfə nəşr edilmişdir.

"Təsbeh”in müəllifin icazəsi olmadan baş tutan nəşrlərindən biri 1922-ci ildə Berlində Marina Svetayevanın əri Sergey Efronun yaratdığı rus nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. Bu Letniy Sadın məşhur şəbəkəsinin qızılı basması ilə nəşr edilən qara cildli kitab idi. Günümüzə qədər qorunan yeganə nüsxə biblioqraf N.A.Rubakinin kolleksiyasından V.İ.Lenin adına kitabxanaya hədiyyə edilmişdir. Kitabda onun – biblioqraf Rubakinin vəsiyyətinə əsasən ölümündən sonra Moskvaya gətirilən kolleksiyasına məxsusluğu haqqında ekslibris qeyd edilib. Bu barədə həmin kolleksiyadan olan bütün kitablara əlavə edilmiş – RSB kimi yazılan şifrə təsdiq edir.

Bu kiçik kitabı əlimə alıb vərəqlədikdə titul vərəqində karandaşla yaz;lan imzasız şeirləri gördüm. Yəqin ki, bu qeyd kitab sahibi tərəfindən aparılmışdı.

Bunlar kimin şeirləri idi?

Qeyd edilən səkkiz misra ölçüsünə görə toplunun digər şeirlərini xatırladır.

Pırtlaşıq saçlı küknar

Yuxulu səmaya baxır.

Üzərində yanan şam

Ətrafına nur saçır.

Əlini ver, dilənçi!

Bu sükut edən üfüq,

Bu işıqlı çəmənlik

Səbəbsiz vəhdətdə deyil.

Görəsən, bu sətirlərin Rubakinin kolleksiyasından olan "Təsbeh” kitabının sərlövhəsində yazılma səbəbi nədir? Rubakinin Axmatovanın əsərlərindən öndə yazmasına məcbur qaldığı şeirin müəllifi kimdir?

Bəlkə bu şeir Axmatovanın unutduğu şeirlərindəndir? Axı dəfələrlə olub ki, pərəstişkarları ona yaxınlaşaraq şairin unutduğu, itirmiş olduğu şeirlərini onun üçün oxumuş və şair həmin şəxslərin yaddaşının yardımı ilə onları bərpa etmişdi...

Ümumi qəbul edilmiş anlayışlara əsasən Anna Axmatovanı gözəl adlandırmaq olmazdı: əyri burnu, arıq görünüşü vardı; İvan Bunin epiqramda onun görünüşünü lövhə ilə müqayisə etmişdi. Amma bütün bunlarla yanaşı şairin xarici görünüşü müasirlərini arıqlığı və profilinin heç bir əhəmiyyət kəsb etmədiyi ilahi gözəlliyi ilə vəcdə gətirirdi. Bir çoxları onu kraliça hesab edirdi, yanında olarkən insanlar ona xüsusi diqqət göstərirdilər, o isə özünü müvafiq qaydada aparır, hər bir vəziyyətdə, yaxınların əhatəsində vüqarı, boy-buxunu, qaməti, jestləri ilə seçilirdi.

Bu, onun anasını məzəmmət etməyə meylli olan oğluna xoş gəlmirdi:

– Ana, özünü kraliça kimi aparma!

Amma kübarlıq onun daxilindən gəlirdi, Peterburq salonlarında da, Moskvadakı darısqal mənzildə də o, kraliçaya bənzəyirdi.

Məlum olduğu kimi onun qədər – A.Axmatova Nikolay Qumilyovdan başlamış İosif Brodskiyə kimi şairlərin şeirlərində tərənnüm edilmişdi – heç bir şairə müasirləri tərəfindən bu qədər şeir həsr edilməmiş və hədiyyə olunmamışdı. Həsr edilmiş şeirlərdən bəyəndiklərini "Yüz güzgü” adlandırdığı qovluqda toplayırdı. Marina Svetayeva, Boris Pasternak, Osip Mandelştam və bir çox digər şairlər ona müraciətlə şeirlər yazmışdılar.

Rəssamlar tez-tez ondan portret üçün poza verməsini xahiş edirdilər. Axmatova qalereyasının başlanğıcını əsrin əvvəllərində hələ heç kimin tanımadığı rəssam Modilyani qoyur. Altmanın (Natan İsayeviç Altman, 1889-1970 – rus rəssamı, avanqard rəssamı – kubist, heykəltəraş və teatr rəssamı, RSFSR-ni əməkdar rəssamı (1968), portret ustası. Anna Andreyevna Axmatovanın portretini 1914-cü ildə çəkmişdir – X.N.) avanqard üslubda çəkdiyi portret isə xüsusilə məşhur idi.

Axmatovanın portretini Petrov-Vodkin də çəkmişdir. Bu yaxınlarda məlum olmuşdur ki, Serebryakovanın fırçası ilə çəkilmiş portret Parisdə yerləşir. Bütün bu təsvirlərdə Axmatova müxtəlif formalardadır, özündən daha çox rəssamların ideallarına bənzəyir. Petrov-Vodkinin portretində Anna Petroqrad Madonnasını ("Petroqrad madonnası” digər adla "1918-ci il Petroqradda”əsəri Rusiya rəssamı Kuzma Petrov-Vodkinindir – X.N.) xatırladır.

Fotolardakı isə digər Axmatovadır.

Ola bilər ki, Qorenko soyadını dəyişməsinə səbəb lirik şeirlər müəllifi olduğu halda imzasının şeirlərinin altında heç bir halda kədərlə assosiasiya edilməməsi idi.

Soyadı dəyişərək, major musiqi səsləri kimi beş sait hərfli təxəllüs düşünmək çətin deyildi.

Amma tale belə gətirdi ki, bu beş səs təkcə öz tonallığına görə fərqlənmədi.

Başlanğıcda hər şey qaydasında idi, narahatlığa səbəb görünmürdü. Gənclər öz mənzilində dostların, kitabların, gözəl əşyaların əhatəsində yaşayırdı. Əsərləri jurnallarda dərc edilir, kitabları çap olunurdu. Amma nəhayətdə lirik mahnılar yerini hönkürtüyə verdi, sevginin, təbiətin, həyatın şərəfinə səslənən himn əvəzinə rekviem sədaları ucalmağa başladı.

İtkilər nə zaman, necə başladı?

Qorxulu və qanlı olayların geridə qaldığının düşünüldüyü halda, aclıq, soyuq, epidemiya ilə keçən 1921-ci il məşum il oldu.

Axmatova 1917-ci ilin sentyabrında çıxan "Bəyaz qanadlılar qatarı” kitabından sonrakı Vətəndaş müharibəsi illərində dərc edilmədi. 1921-ci ilin baharında isə buzlar əridi: həyat qaydasına düşməyə başladı. Həmin zaman 1917-1921-ci illərdə qələmə alınmış şeirlərdən ibarət cəmi 100 nüsxə tirajla nəşr edilmiş "Bağayarpağı” adlı dördüncü kitabı işıq üzü gördü. Araşdırmaçıların qeyd etdiyinə görə elə həmin ildə "Anna Domini MCMXXI” adlı kitabı ərsəyə gəlir. Şairin tərcümeyi-halında məşum keçən il də elə məhz bu il idi.

Smolensk məbədinə gətirdik

Müqəddəs ananın səcdəgahına.

Əllərimizdəki gümüş tabutda

Kədərdən sönmüş günəşimizi –

Qu quşu tək təmiz Aleksandrı...

Bu sətirlərin altında avqust 1921-ci il tarixi qeyd edilib, 10 avqustda isə Blok dəfn edilir.

Elə həmin ilin avqustunda daha bir ölüm baş verir. Qəzetlərdə aralarında Nikolay Stepanoviç Qumilyovun da olduğu məhbusların çoxsaylı dəstəsinin güllələnməsi haqqında xəbərlər dərc edildi. Akmeizmin banisi, poeziyanın ustadı divara dayayıb... aktiv inqilabçı kimi güllələmişdilər. Vida mərasimi Kazan kilsəsində baş tutdu.

Nikolay Qumilyovun "Cinayət işi”ni tədqiq etmiş, N.S.Xruşşov dövrünün məşhur hərbi hüquqşünası Terexov bu yaxınlarda xəbər verdi ki, şair heç zaman inqilabçı olmamışdır, hüquqşünasın fikrincə onun bütün günahı cinayət məqsədləri haqqında bilgiləndirildiyi halda bu barədə orqanlara heç bir xəbərdarlıq etməməsi idi.

Amma bu versiya mübahisəlidir.

O ki qaldı Anna Axmatovaya, onun nəzər-nöqtəsi mənim fikrimcə daha ağlabatandır: Qumilyovun heç bir günahı olmayıb. Aleksandr Soljenitsinlə görüşdükdə Anna ona hər şeyi danışdı – hər şey orqan əməkdaşı, NKVD-nin gələcək Xalq Komissarı əvəzi, Briklərin və Mayakovskinin mənzilinin daimi qonağı Yakov Aqranov tərəfindən saxtalaşdırılmışdır. "bizə zamanla sübut edəcəklər ki, 1921-ci ildə baş tutan "Qumilyov” işi təxribat idi” – A.Soljenitsin "Qulaq Arxipelaq”da yazırdı. Və ardınca oxuyuruq: "A.Axmatova bu məsələdə nə qədər əmin olduğunu mənə bildirdi. O mənə hətta bu işi quran çekistin adını da söylədi (yanılmıramsa, Y.Aqranovdu)”.

Anna Axmatova ilə Nikolay Qumilyovun nikahı baş tutmadı və qarşılıqlı razılaşma əsasında 1918-ci ildə ləğv edildi, beləliklə faktiki olaraq neçə il əvvəldən alınan qərarı hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirdilər.

Amma birinci həyat yoldaşı ilə mənəvi bağlılıq həmişəlik qaldı, ilk məhəbbətin xatirəsi hər zaman yaşadı, Qumilyovun ölümündən sonra isə Anna Axmatova özünü dul hesab etdi.

Qumilyovun ölümü rus ədəbiyyatı haqqında hər hansı təsəvvürü olan hər kəsi mütəəssir etdi. 1921-ci ildə şairin 35 yaşı tamam olurdu. Güllə onu zirvədə haqladı. Onun hansı yüksəkliyə qədər qalxa biləcəyi məlum deyil, bəlkə də bu nakam şair əzablar içində ölən Aleksandr Blokun adının parladığı səmaya, günəşə qədər ucalacaqdı.

Qumilyovun şeirlərini sevənlərin gözündə Anna Axmatova ömrünün sonuna kimi onun dul qadını olaraq qaldı. Şairə özü də onu on illərlə həbsxana kameralarının barmaqlıqlarına baxmağa məcbur edən cəlladlara özünü güllələnmiş "xalq düşməni”nin dul qadını kimi təqdim edirdi. Atanın kölgəsi Qumilyov və Axmatovanın oğlu Levin də üzərinə düşdü.

Dindirilmə zamanı müstəntiq "alma almaya bənzər” düşüncəsi ilə həbs edilmiş tələbə Lev Qumilyovdan soruşurdu:

"Biz sizin atanızı güllələmişik. Yəqin ki, siz bizə nifrət edirsiz?”

Başqası yəqin ki, bu suala cəngavər təki cavab verməyə söz tapmazdı. Lev Qumilyovun cavabı isə çox layiqli idi:

– Bu, müharibə kimidi. Müharibədə ölənlərin oğulları dövlətə nifrət etmirlər ki.

Lev Qumilyov dörd dəfə həbs edilib, həbsxanada, düşərgədə, sürgündə yatıb və dustaq olduğu bütün bu illər ərzində anası özünü onun köləsi hesab etmişdir.

Oğlunun (ikinci dəfə) və ərinin – sənətşünas Nikolay Puninin – eyni vaxtda həbs edilməsinin ardınca, (bu hadisə Leninqradda Nikolayevin Smolnı dəhlizində güllələnməsindən sonra baş vermişdi) Anna Axmatova yubanmadan Moskvaya yollanmışdı. Həbs edilənlər isə bu zaman Lubyankada əzab çəkirdi.

O, həmin zaman hər kəsin müraciət etdiyi insana – Stalinə məktub yazdı.

Amma həmin kəslərdən fərqli olaraq məktubu göndərmədi, qəbula aparmadı.

O, Stalinin köməkçisi məşhur Poskrebışevlə əlaqəsi olan yazıçı Lidiya Seyfullinanın yanına gəldi.

Şairə kömək etməyə çalışan Lidiya ona saat on radələrində məktubla birlikdə Kremlin darvazasına yaxınlaşmağı tapşırdı. Amma Spasskidəki əsas qapıya deyil, Troitskidə – qarşısında şahmatdakı top fiquruna oxşayan qüllənin ucaldığı tərəfdən. "Kutafyevada” Kremlin qülləsinin yanında saat on radələrində – məktubu təqdim etdiyi köməkçi "çatdıraram” dedi.

Axmatova həmin yerə dostu, yazıçı Boris Pilnyakla birgə yollanmışdı. Məktubu gözətçiyə Pilnyak verdi. Bu sətirlər də məhz həmin hadisədən qaynaqlanırdı:

Streles* qadınlar kimi hönkürəcəyəm

Kreml qüllələrinin altında.

(*Streles – Streleslər – XVI əsr – XVIII əsrin əvvəlində Rus dövlətində daimi qoşunları təşkil edən xidməti adamlar; odlu silahla silahlanmış piyada döyüşçü. Pul, çörək, bəzənsə torpaqla məvacib alırdılar. XVII əsrin axırlarında streles üsyanları baş vermişdir. Streles qoşunları I Pyotr tərəfindən nizami ordunun yaradılması ilə ləğv olunmuşdur. – X.N.)

Elə həmin gün həmin ünvana hələ Stalinə şeirlər həsr etməyən Boris Pasternak da ərizə göndərmişdi. Görünür gələcəkdə işlərin axarı dəyişməsəydi, o məktub da heç zaman yazılmayacaqdı.

Hər şey nağıllarda olduğu kimi xoşbəxt sonluqla yekunlaşdı. Həyəcanlanmış şairlər məktubu təqdim edib görüşdülər və bütün günü söhbət etdilər. Hər şey Volxonkoda kommunal mənzildə baş verdi. Axmatova gecəni orada qaldı. Səhər öyrəndi ki, əri və oğlu artıq azaddırlar, Leninqrada gediblər və oradan teleqram vurublar.

Uzun illər sonra Anna şair Anatoli Naymana həmin həbsin tarixçəsindən bəhs edərkən söhbəti bu sözlərlə bitirdi:

– Bu da mənim Stalinlə münasibətimin tarixçəsi, hətta o lopabığ arabir soruşurmuş ki, "rahibə necədir?”

Stalin Anna Axmatova haqqında bir də 1939-cu ildə, insanlar onu demək olar ki, unutduqları zaman xatırladı. Axmatovanı tanımayan gənclik yetişirdi. Çünki şairin son kitabı 1922-ci ildə işıq üzü görmüşdü.

Kremldə yazıçılarla görüş zamanı Stalin ehtiramla "rahibə”ni yada salmışdı, ədəbiyyat həyatın digər sahələri kimi saysız itkilər vermişdi. Anna Axmatovanın Kutafye qülləsinə birlikdə getdiyi Pilnyak da yüzlərlə başqa yazıçı və şairlər kimi vəfat etmişdi.

O, azadlıqda, oğlu Lev isə yenidən barmaqlıqlar arasında idi.

Yenə mübahisə etdi qəzəbli dəcəl –

Yenisey düzənliklərinə qədər məşhur.

Sizcə o avaradı, şuandı*, sui-qəsdçidi

Mənimsə yeganə oğlumdu axı.

(*Şuan – 1793-1803-cü illərdə Bretan və Normandiyaya gələn royalist üsyanının iştirakçısı – X.N.)

Otuzuncu illərdə heç bir sovet nəşriyyatı, heçbir jurnal onun şeirlərini dərc etmirdi, hətta adını belə yazılarda dərc etməyə icazə yox idi! O, sağ ikən unudulmağa məhkum edilmişdi.

Amma azadlıqda idi, paytaxtda yaşamaq hüququ vardı, Moskvaya oğlunun qayğılarını çəkməyə gələrkən bu hüququndan müntəzəm olaraq istifadə edirdi. Kremldən təxminən yüz metr aralıda, Zamoskvoreçyedə, Bolşoy Ordınkada, dostlarının evində yaşayırdı. Yuxusuz gecələrdə düşüncələrində oğlunu cəzalandırana müraciət edirdi.

Streletsdə ay. Zamoskvoreçye. Gecə.

Səlib yürüşüdək keçir ecazkar həftə saatları.

Qorxulu yuxu gördüm. Görəsən doğrudanmı

Kimsə, kimsə yardım edəmməz mənə.

Kremldə yaşamayaq – Preobrajenets haqlıdı

Burda qədim vəhşiliyin mikrobları qaynaşır.

Borisə qorxu ilə, İvana qəzəblə

Xalqın hüquqları əvəzinədir yalançının təşəxxüsü

Stanslar* (1940)

(*Stans – Hərəsi 4-12 müstəqil bənddən ibarət kompozisiya cəhətdən bitirilmiş lirik şeir növü. Rus poeziyasında Lermontovun, Puşkinin stansları oxucular arasında olduqca geniş yayılmışdır – X.N.)

Lakin bu dəfə tale Axmatovanın üzünə Kutafye qülləsində olduğu kimi gülmədi.

Oğlunun həbsindən sonra Anna, təkcə onun azadlığa buraxılması haqqında ərizə yazmırdı. O, həm də indi hamıya məlum olduğu kimi bizə – gələcək nəsillərə də ünvanlanmış böyük terrora məruz qalan bütün anaların, xalqın adından müraciətlər, ərizələr yazırdı. Bu, sətirləri onun qəlbini yandıran, öz taleyindən dolayı deyil, oğlunun həyatını məhv edəcəyindən qorxduğu üçün kağız üzərinə köçürməyə ehtiyat etdiyi "Rekviem” idi.

Otuzuncu illərdə Axmatova çox az sayda şeir yazmışdı. Axı boynunda boyunduruqla necə yazmaq olardı? Amma tənqidçiləri, düşmənlərini cavabsız qoymurdu:

Peyğəmbər deyiləm mən

Su tək şəffafdır həyatım.

Amma oxumaq istəmirəm

Həbsxana açarlarının səslərinin ahəngiylə.

Yazılma tarixi 1937-ci il göstərilən daha bir şeir əvvəlkilər kimi şairin vəfatından sonra ortaya çıxarıldı:

Düzünü desəm əgər;

Bu cür kəmərə görə

Qurğuşun kasa gözləyirəm

Mən birinci katibdən.

Katibdən, yəni Stalindən. Axmatovanın onun fikrində rahibə kimi formalaşmasına səbəb nə idi, rəhbərlə şair arasında hansı münasibət var idi?

***

Tələyə düşmüş hər bir şəxs kimi Anna Axmatova təkcə ümumxalq faciəsindən deyil, həm də şəxsi həyatından yazır, onun kədərli taleyində Stalinin rolunu əzablı şəkildə götür-qoy edirdi.

Görəsən, şair rəhbərin maraq dairəsinə nə zaman tuş gəldi? Məlumdur ki, Stalin ədəbiyyata diqqəti bu sahədə vaxtının əsas hissəsini mədəniyyətin problemlərinə həsr edən, ədəbiyyat və incəsənət haqqında məqalələr yazan Trotskiyə zidd gəlmək üçün ayırırdı. Beləliklə, 1923-cü ilin "Pravda” qəzetində Trotski Anna Axmatovanın yaradıcılıqda yaxın olduğu "akmeizm” üslubunu müasir ədəbiyyatdan, "yeni şairlər"dən ayırdı, özü də bunu öz adından deyil, həm də həmin zamanlar rəhbərliyə yaxın fəhlə sinfinin adından etdi. Doğrudur, Trotski onun yaradıcılığına toxunmurdu, hətta müəllifləri həvəsləndirərək "Nədən istəsəz yazın” deyirdi.

Axmatovanın təqibi də elə həmin il başlandı. Berlində rus dilində onun "Anna Domini” adlı şeir toplusu dərc edildi ki, həmin zamanlar bu adi hal idi. Qeyri-adi olan o idi ki, bütün tiraj ölkə xaricində qaldı, çünki onu sərhəddən SSRİ-yə keçirməyə icazə vermədilər. Bu, Petroqradda çap olunan toplu idi. Berlin toplusuna senzuranın qiyama çağırış işartıları gördüyü bir neçə şeir də əlavə edilmişdi. Tilsim davam etdi. Kitabın vətənə yolu bağlı qaldı.

Berlin toplusu Axmatovanın bədbəxtliyinin yeganə səbəbi deyildi. Görün, bu barədə o özü nə yazırdı:

"Orada – SSRİ-də dərc edilməyən şeirlərin olması mənim günahımın üçdə biri idi, ikinci hissə Korney Çukovskinin "İki Rusiya (Axmatova və Mayakovski) məqaləsi, üçüncü hissə Konservatoriyanın zalında (Moskva) "Russkiy sovremennik”in (aprel, 1924) tədbirində "Yeni il balladası”nı oxumağım idi. O şeir "Russkiy sovremennik”in 1-ci sayında, başlıqsız çap edilmişdi...”

Korney Çukovskinin tarixçilərin iddia etdikləri kimi hər iki şairə sevgi ilə ərsəyə gələn məqaləsi müəllifin müxtəlif şəhərlərdə oxuduğu, daha sonra yazılı formaya saldığı mühazirələr əsasında yazılmışdı. Amma müəllif şairin hüquqlarını müdafiə etməsini məqalədə bu cür ifadə edirdi:

"Axmatovanın "Bəyaz qanadlılar qatarı”nı oxuyaraq – onun ikinci şeir kitabını (burada Çukovski səhvə yol vermişdi, əslində bu, müəllifin üçüncü kitabı idi – L.K.) düşündüm, görəsən Axmatova rahibə olmağa tələsməyib ki? Birinci kitabın sadəcə adı rahibəlikdən xəbər verirdi – "Təsbeh”, ikinci isə sonuncu səhifəsinə qədər monastır estetikası ilə yüklənib. Axmatovanın surətində hansısa sərt ehtiras vardı, və onun sözlərinə görə dodaqları təkəbbürlü görünürdü, gözləri "müqəddəscəsinə” baxır, əlləri "solğun” və "quru” idi. Onun peyğəmbərə bənzəyən sifətinin yuxarı hissəsində qara örpək görürəm...”

Amma məgər Vətəndaş müharibəsi dönəmində xalqın çəkdiyi əzablardan, qətllərdən sonra şairin "qəzəbli coşğunluğa" ixtiyarı çatırdımı?

Axmatovanın hər zaman xatırladığı və yazılı halda qoruyub saxladığı növbəti "günah" Moskvada çox az müddət nəşr edilən "Russkiy sovremennik" jurnalının təşkil etdiyi ədəbi gecə idi.

Tədbirin keçirilməsində məqsəd ictimaiyyətin diqqətini yeni jurnala cəlb etmək idi. Tədbirdən iki gün sonra "Pravda" qəzetində Axmatovanın çıxışı haqqında təhqiramiz tonda bəhs edilən hesabat peyda oldu, guya o, "ölülər haqqında nəsə oxumuşdu". Əslində isə hamı bilirdi ki, Axmatova Konservatoriyanın zalında oxuduğu şeir keçmiş əri Nikokay Qumilyovdan bəhs edirdi.

Jurnalın ilk nömrəsi işıq üzü görən kimi bütün digər nəşrlərdə Anna Axmatovanın əksinqilabi fəaliyyəti haqqında hiddətli tənqidi misralar gəzişməyə başladı, o "ölkə daxilində ədəbi mühacir" adlanır, "Bizim orqanlarda Xodaseviç, Axmatova və başqalarına yer yoxdur" kimi fikirlər səslənirdi. Onun halına çoxdan ölməli olan qadın kimi "acıyır", hələ də yaşadığı üçün təəccüblənirdilər.

Anna Axmatovanın iddiasına əsasən elə həmin vaxtlarda (1925) "onun haqqında qərar" hazırlandı. Şairin fikrincə bu, MK-nin qərarı idi.

"Bax, siz o qədər mühüm şəxsiyyətsiz ki, haqqınızda MK-nın – həbs olunmasın, amma heç yerdə də çap edilməsin kimi qərarı olub".

Görünür, həqiqətən buna bənzər nə isə olub. Ola bilər ki, arxivlər açılmağa başladıqca biz böyük şairin taleyini həll edən qərarı öyrənəcəyik.

MK-nın filoloqlar tərəfindən öyrənilən 1925-ci ildə partiyanın ədəbiyyat sahəsindəki siyasəti ilə bağlı məlum qərarında nə Axmatovanın, nə digərlərinin adları çəkilmir. İstisna deyil ki, həmin zaman məxfi sərəncam çıxmış, açıq şəkildə kimlərinsə adları yazılmışdı. Yeri gəlmişkən, məhz 1925-ci ildə Mixail Bulqakovu çap etməyi dayandırdılar.

Anna Andreyevna həmin zamankı vəziyyətini "vətəndaşın məhvi” adlandırırdı. Onun sözlərinə görə Stalin "Böhtan” şeirini heç bir əsas olmadan "öz payına götürmüşdü”:

Onun rüsvayçı sayıqlaması aydın olacaq hər kəsə –

Qonşusunun gözünə baxa bilməsin kimsə.

Əgər əvvəllər onun şeirləri mütəmadi olaraq dərc edilir, kitabları həmin zaman üçün böyük tirajla çap edilirdisə artıq bu istiqamətdə bütün yolları bağlanmışdı. Görünür ki, senzura idarələrinə onu təkcə dərc etməməklə bərabər həm də heç bir kontekstdə adını xatırlamamaq əmri verilmişdi. Portretləri rəsm sərgilərindən götürülmüşdü, klub səhnələrində çıxışlarına icazə verilmirdi.

Ölkənin və xalqın məşəqqətli günlərində heç zaman mühacirətə yollanmağı düşünməyən, həyatını onsuz təsəvvür etmədiyi şəhəri tərk etməyən "Daxili mühacir” adlandırılan şair üçün bütün bunları yaşamaq olduqca çətin idi.

Həqiqətən də zərif Axmatovanı şair olduğu torpağa bağlayan hansısa kosmik, maqnitik güc var idi. Onun seçim yolu qalmışdımı? Qurtuluşu ədəbiyyatşünaslıq və tərcümə ilə məşğul olmaqda gördü.

Onun təbiətdən gələn, müasirləri və o cümlədən Qumilyov tərəfindən qeyd edilən daha bir istedadı var idi:

Kiyev şəhərində

Qış yuvasında

Qadın deyil, cadugərlə evləndim...

Qohumlara, dostlara və tanışlara bəzən elə gəlirdi ki, Axmatovanın dili ilə danışan təkcə özü deyil, həm də kabusdur. Parapsixologiya pərəstişkarı olan şairin telepatiya sahəsinə da aid edəcəyi epizodlar bir çox xatirələrdə öz əksini tapıb. O, insanların gələcək taleyindən xəbər verirdi. Bir dəfə bir qızcığaz haqqında danışarkən ona böyük gələcək vəd edən Anna Andreyevna öncəgörənlik etdi: "Əgər o, on altı yaşında Nitsada vərəmdən vəfat etməzsə...”. Bu sözlər həyata keçdi. Şair tez-tez səbəbsiz yerə hər kəs tərəfindən tanınmış insanlar haqqında söhbət salır və tezliklə onların vəfat etməsi xəbəri yayılırdı. Altmışıncı illərin əvvəlində Soljenitsinə dedi: "Az müddət sonra bütün dünyada məşhur olacaqsız. Çətindi...”

Əlbəttə ki, bu nadir vergi şairin sonunda heç yerə getmədən doğma vətənində ikinci yaradıcı şəfəqin gəlişinə qədər yaşayacağına, sonra isə ədəbiyyata, xalqa geri dönəcəyinə inam yaradırdı.

Bu qayıdış yeddi il sonra – Stalinin Kremldə ordenlə təltif edilmiş yazıçılarla görüşdə sualından sonra baş tutdu.

Naşirlər onun haqqında komanda halında xatırladı. Şeirlərini təqdim etməsini xahiş etdilər. Kitabının çapını təklif etdilər. Hadisədən sonra fəaliyyətə başlayan komanda o qədər vahiməli idi ki, hətta müəllif hüquqlarını pozmaq bahasına belə olsa eyni kitabı iki fərqli nəşriyyat hazırlamağa başlamışdı, sanki öz aralarında müsabiqə keçirilirdi ki, Axmatovanın kitabını hansı daha tez nəşr edəcək.

Kitab 1940-cı ildə "Altı kitabdan” adı ilə çap edildi, çünki bura beş köhnə kitab və 1924-1940-cı illərdə yazılmış yeni şeirlər daxil edilmişdi.

Lakin qüdrətli hökmdar müəllifin həmin vaxt artıq ona xarakterik olan kiçik şeirlərdən ibarət "Rekviem” adlı poema yazmasında xəbərsiz idi. (Həm də necə şeirlərdən).

Uzun zamandan bəri gözlənilən kitabın çap edildiyi il Axmatova artıq "Qəhrəmansız poema” əsəri üzərində çalışırdı və bu çalışma on ildən artıq davam etdi.

Müharibə ilk günlərindən Leninqrada yaxınlaşdı, blokadada olarkən şəhərin milyonlarla sakini kimi Axmatovanı da əzablı ölüm gözləyirdi. Lakin gecə şairin evinə onu mühasirəyə alınmış şəhərdən çıxarmaq əmri verilmiş təyyarəçi gəldi. Əmr dəqiqliklə yerinə yetirildi, Anna təyyarə ilə cəbhə xəttindən keçərək uzaqlaşdı.

Əmri kim vermişdi? Axmatova bunu Stalinin etdiyini düşünürdü.

Şair yenidən Moskvaya gəldi. Həmin günlər o, yenə də düşmənlərlə üzbəüz idi. Lakin Moskva Axmatova üçün doğma şəhər idi. 1918-ci ildə o, şərqşünas alim Vladimir Şileykoya ərə gedərək 3-cü Zaçatyevski döngəsində yaşamağa başlamışdı.

Şeirlərindən biri elə belə də adlanır: "Üçüncü Zaçatyevski”

Döngəciyim, döngəm,

İlmə ilə bağladın boğazımı.

Təravət qoxuyur Moskva çayı.

İşıqlar süzülür pəncərələrdən.

Sol əlimin altında səhradır,

Sağ əlimin monastır...

Şair elə sonralar da Moskvaya gələrkən dostlarının evində qalırdı. Osip Mandelştam arvadı ilə birgə Arbatda Naşokinski döngəsindəki mənzilin qısa müddətlik sahibi olduqları zaman şairə onlarda gecələyirdi. Mandelştamı Annanın gözləri qarşısında həbs etdilər. Anna dostunun da gələcək taleyini öncədən görmüşdü:

Nə vaxtsa dəlisov paytaxt şəhərində

Nevanın sahilindəki mənasız bayramda

Mənfur balın sədaları altında

Gözəl qafadan açacaqlar örpəyi...

Bir dəfə Mandelştam Anna Andreyevnanı həmin evdə yaşayan yazıçı Viktor Ardov və arvadı aktrisa Nina Olşevski ilə tanış edir. Anna Andreyevnanın evlərində ömrünün sonuna kimi məskunlaşacağı ailə ilə tanışlığı bu cür baş tutur. (Ardovlar Zamoskvoreçyeyə köçdükləri zaman o, həftələrlə, aylarla orada yaşayırdı).

Axmatovanın yolu hərbi vəziyyətdə olan Moskvadan əvvəlcə Çistopola, oradan isə uzaq Daşkəndə uzanmışdı. Bir dəfə ora Leninqradın rəhbəri – şairin taleyi ilə maraqlanan A.A.Jdanov zəng edərək soruşur:

– Bizim Axmatova necədir?

Anna Andreyevnanın həyatında daha bir şəfəq parladı. Oğlu həbs müddətini başa çatdıraraq cəbhəyə könüllü döyüşçü qismində getməyə nail oldu. Uğurla döyüşdü, ordu ilə bərabər Berlinə qədər getdi.

Qələbədən sonra Moskvada böyük həcmli şeir kitablarının nəşrləri hazırlanırdı. Müəllif siqnal nüsxəni əlinə almağa müvəffəq oldu, hətta məşhur poeziya kolleksiyaçısı, möhtəşəm arxivi V.İ.Lenin adına kitabxanaya bağışlanan Anatoli Tarasenkova da hədiyyə etdi. Və siqnal sayı arxayın yerdə saxlandı, belə ki, bununla 10 min sayda tirajı məhv edilmiş əzabkeş kitabın bir nüsxəsi qoruna bildi.

1946-cı ilin avqust səhərlərindən birində Axmatova küçəyə çıxan zaman köşklərdə A.A.Jdanovun "Zvezda” və "Leninqrad” jurnalları haqqında məruzəsi ilə bərabər qərarın dərc edildiyi qəzet gördü.

Məruzədə Axmatova haqqında elə fikirlər yazılmışdı ki, bunun yalan və kobudluğu onları sitat şəklində yazmağa da imkan vermir:

"Gah rahibə, gah azğın, daha doğrusu azğınlığı ilə duanı qarışdıran azğın rahibə”. Və sairə...

Rahibə sözünün haradan qaynaqlandığını artıq bilirik. Bəs azğın? Bu təhqirin izi ədəbiyyatçı Boris Eyxenbaumun 1923-cü ildə işıq üzü görən Axmatovanın yaradıcılığı haqqındakı kitabında öz əksini tapıb, burada qəhrəmanın obrazı "gah ehtiraslı azğın qadın, gah da yoxsul rahibə kimi” göstərilir.

Amma qəhrəman müəllif deyil!

Məruzə və qərar üçün materiallar hazırlayan mütəxəssislər əlbəttə ki, Anna Axmatova haqqındakı bütün sənədləri əldə etmişdilər. Onun hələ inqilabaqədərki dövrdə – 20-ci illərin başlanğıcından şairin adının çəkilməsi qadağan edilənə qədər yazdığı şeirləri analiz edirdilər.

1946-cı ildə baş verən hadisə 1925-ci ildəki hadisə ilə müqayisə edilə bilməzdi. İndi nəşriyyatların qapıları şairənin üzünə kip şəkildə bağlanmışdı. Onu Yazıçılar İttifaqından xaric etdilər. Ərzaq kartlarından məhrum edildi. Milyonlarla şagird və tələbə dərslərdə, mühazirələrdə, imtahanlarda qürurlu adı təhqirlə xatırlayırdılar.

Axmatova yenidən götür-qoy etməyə başladı, "qərar” nə üçün məhz ona aid idi? Xatırladı ki, az əvvəl Moskvada, Yazıçılar evinin Kolonnı zalında onun çıxışı baş tutmuşdu. Alqışlanma on beş dəqiqə çəkmişdi. Hələ o zaman fikir mübadiləsi zamanı Boris Pasternaka demişdi ki, bütün bunların sonu yaxşı olmayacaq. Öncəgörən qadın bu dəfə də haqlı idi.

Ertəsi gün üçün planlaşdırılmış çıxış gözlənilmədən ləğv edildi. Axmatova təhlükə hissi ilə evə qayıtdı.

Bədbəxtliyin daha bir səbəbi vardı: Axmatovanın doğma şəhərdə olduğunu təsadüfən öyrənən, 1945-46-cı illərdə gənc yaşında Rusiyanı tərk edən Britaniya xarici işlər nazirliyinin əməkdaşı İsaya Berlin öz təşəbbüsü ilə Anna Andreyevnanın yaşadığı "Fontannıy dom”da peyda oldu. O, Annaya çoxdan heyran idi. (Həmin görüş rus poeziyasına axmatova şeirinin bir neçə silsiləsini bağışladı).

Elə həmin gecə "Fontannı dom”da, Leninqradda ingiltərə lideri, məşhur nitqi keçmiş müttəfiqlər arasında "soyuq müharibə”nin başlanmasına səbəb olan U.Çerçilin oğlu Randolfu qonaq çağıran, İsaya Berlinin universitetdə birlikdə təhsil aldığı gənclik dostu axtarışlara başlamışdı.

Bu cür fərqli, mənəviyyatca bir-birindən uzaq insanların və vəziyyətlərin heyrətamiz vəhdəti olduqca qəribə idi!

Çox illər sonra Anna Andreyevna İngiltərədə olarkən ona Oksford professoru mantiyası təqdim edilən zaman öz keçmiş dostu ser İ.Berlinlə görüşdükdə ona Kremllə əlaqəsi olan bir tanışın sözlərinə əsasən Stalinin onların "icazəsiz görüşündən” xəbər tutduqda qəzəbləndiyini bildirir.

– Demək, bizim rahibə artıq xarici casuslarla görüşür – rəhbər demişdi.

Üç il sonra 1949-cu ildə daha bir dəhşətli hadisə baş vermişdi – oğlu Lev Qumilyov (artıq dördüncü dəfə) və keçmiş əri Nikolay Punin həbs edilmişdilər.

Axmatova hüquq fakültəsində təhsil almışdı, kimə hansı tərzdə ərizə yazacağını yaxşı bilirdi. Amma bu, hüquqi dövlət üçün olan qəbul edilmiş mövqe idi, Kremldə isə xalqı bütün haqlardan məhrum edən şəxs əyləşmişdi. O, başa düşürdü ki, ötən dəfə olduğu kimi oğlunu ancaq rəhbər geri qaytara bilər.

1949-ci ilə qədər Anna Axmatova həmin dövrdə bütün məşhur və qeyri-məşhur müəlliflərin etdikləri kimi Stalinin şəninə bircə sətir də yazmamışdı... Oğlunu xilas etmək üçün o, ləyaqətini qurban verir. Məzlum vəziyyətdə olan şairə əzab içərisində o zaman rəhbəri adlandırdıqları kimi əsas "sülh mübarizi”nə həsr edilmiş "Dünya şöhrətli” adlandırdığı şeirlər silsiləsi yazır.

Həmin zaman – 1950-ci ildə Aleksey Surkovun redaktoru olduğu "Oqonyok” jurnalı silsiləni üç dəfəyə dərc edir. Şeirlər rəhbərə Aleksey Surkov vasitəsilə ötürülmüş, ona isə öz növbəsində Axmatovanın rəfiqəsi Nina Olşevskaya təqdim etmişdi. "Oqonyok”un redaktoru şeirləri öz məktubu ilə birgə partiyanın MK-sına göndərir. Ertəsi gün hökumət əlaqələri telefonu zəng çalır və qısa dialoq baş tutur:

– Axmatovaya görə yazmısız?

– Bəli.

– Çap etmək qərarına gəlmənizin səbəbi nədir?

– Böyük şairi sıralara qaytarmaq lazımdı.

– Çap edin.

Lakin Stalin Axmatovanın qurbanını qəbul etmir, oğlunu geri qaytarmır.

O, müstəbidə həqiqi münasibətini bizim hələ indi oxumağa müvəffəq olduğumuz digər şeirdə təsvir edir:

Qara qoyun kimi girib yuxuna –

Zərif, arıq ayaqlarla.

Yaxınlaşıb deyəcəyəm:

"Padşah, naharın necəydi?

Muncuq kimi əlindəki kainatı

Allahın rəhməti ilə qoruyuruq biz...

Bəs oğlumun dadını necə

Sən də, uşaqların da bəyəndinizmi?”

"Padşah” vəfat etdikdə dərdlər yenidən baş qaldırdı. Malenkovun, Voroşilovun tanışlığı ilə ərizələr yazılır və yuxarı dairələrə ötürülürdü. Axmatova bütün əlaqələrindən istifadə edir, Ali Sovetin deputatları, o cümlədən yazıçılar İlya Erenburq, Mixail Şoloxov, Aleksey Surkov , Aleksandr Fadeyev vasitəsilə hərəkət edirdi.

Nəhayət partiyanın XXII qurultayında, N.S.Xruşovun çıxışından sonra Lev Qumilyovu azad etdilər və o, Bolşoy Ordınkada anası ilə görüşdü.

Bu səbəbdən də Axmatova özünü "xruşovçu” adlandırırdı, Nikita Sergeyeviçə oğlu ilə birgə, milyonlarla əsirin azadlığı üçün minnətdar idi. Tezliklə mülayim hava buzlaqlarla əvəz edildi. Gözləri qarşısında dostu Boris Pasternakı zəhərlədilər, Anna bu hadisə ilə əlaqədar "şair hər zaman haqlıdır” demişdi.

"Doktor Jivaqo” romanında olduğu kimi "Rekviem” də müəllifin sağlığında ikən amma ölkə sərhədlərindən xaricdə işıq üzü gördü. Amma nəşr prosesi sakitliklə baş tutdu, sanki heç olmamış kimi.

İosif Brodski həbs edilən və mühakimə olunan zaman Axmatova çox kədərlənmiş, vəfatından sonra məzarı üstündə dualar etmişdi.

Elə güman edirdi ki, həyatında tufanlar baş qaldıracaq. Ölümlə qışın sonu, yazın əvvəlində 5 mart 1966-cı ildə Podmoskovye sanatoriyasında rastlaşdı. Şairə nə az, nə çox 77 il yaşamağa müvəffəq oldu.

Tabutunu uzun müddət çətinliklə yaşadığı keçmiş qraf Şeremetyevin hesabına inşa edilmiş Strannopriimnoqo evdə Sklifosofski institutunun morqunda yerləşdirdilər.

Moskvada onunla ancaq dostlar, tanışlar vidalaşdı. Xalq şairin cənazəsinin Sadovoe koltsoda yerləşdiyini bilmirdi. Hakimiyyət və yazıçı-qardaşlar bunu gizlədir və mərhumu Leninqrada yas mərasiminin keçiriləcəyi kilsəyə aparmağa tələsirdilər.

"Rekviem”də də gələcək nəslə müraciətlə abidəsinin məhz orada – on yeddi ay ərzində qışqıraraq oğlunu evə çağırdığı, "cəlladın üzərinə atıldığı”, Leninqraddakı "Bolşoy dom”da Moskvada Lyubyankada NKVD-nin qəbulunda saatlarla gözləyən onun kimi bədbəxtlərlə eyni yerdə qoyulmasını xahiş edirdi.

Rus dilindən tərcümə edən – Xatirə Nurgül

Kaspi 2018.- 30 iyun.- S.14-15.