Tolerantlığa zərbə vuran “dini ədəbiyyat”lar

“Bunun qarşısı alınmazsa, bütün mənfi təzahürlər qısa müddətdə özünü büruzə verə bilər”

Azərbaycan dövlət - din münasibətlərinin ən yaxşı tənzimləndiyi, dini azadlığın, ideal birgəyaşayış mədəniyyətinin hökm sürdüyü, ksenofobiya, dini ekstremizm, radikalizm, anti-semitizmdən uzaq bir ölkədir. Lakin bir çox hallarda yaradılmış mövcud tolerant vəziyyətdən sui-istifadə hallarına da rast gəlinir. Məhz belə hallardan biri də Azərbaycana gətirilən və eləcə də ölkə daxilində çap olunan dini ədəbiyyatlarla bağlıdır. Çünki bir sıra ölkələr və radikal dini cərəyanlar "maarifləndimə” adı altında öz ətrafına tərəfdar toplamaqla, Azərbaycanın siyasi-ictimai mühitinə təsir imkanlarına nail olmağa cəhd göstəriblər. Təbii ki, heç bir halda buna nail ola bilməyiblər və zərərli dini cərəyanların qarşısı pereventiv tədbirlərlə alınıb. Lakin bu heç də o demək deyil ki, başqa ölkələr və ayrı-ayrı dini cərəyanlar öz niyyətlərindən vaz keçiblər.

Bu günlərdə sosial mediada və bir sıra internet xəbər resurslarında dini ədəbiyyatla bağlı gedən müzakirələr də diqqətdən yayınmadı. Hətta bu məsələ ilə bağlı aparılan müzakirələrdə "senzura”nın tətbiq olunması fikirləri də yer aldı.

Qanunun tələbi nədən ibarətdir?

Mövcud qanunvericiliyə əsasən dini qurumlar, dini qurum olmayan digər hüquqi və fiziki şəxslər Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin razılığı ilə dini təyinatlı ədəbiyyatı, əşyaları, dini məzmunlu başqa məlumat materiallarını istehsal, idxal, ixrac edə, habelə sərbəst yaya bilərlər. Bu "Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanunun 22-ci maddəsində açıq şəkildə qeyd edilib. Lakin mövcud qaydalara əsasən, bu dini ədəbiyyatların Dövlət Komitəsi tərəfindən idxalına və ya çapına razılıq verilməli, eləcə də nəzarət markası vurulmalıdır. Bundan sonra həmin dini ədəbiyyatların satışına və nəşrinə icazə verilir.

Qeyd edək ki, 2017-ci ildə ümumilikdə 1540 adda dini məzmunlu ədəbiyyatın idxal edilməsi məsələsinə baxılaraq, dini dözümsüzlüyü, ayrı-seçkiliyi və radikallığı təbliğ edən 63 adda kitabın ölkəyə idxalının və yayılmasının qarşısı alınıb. Nəşr olunmaq məqsədilə ekspertizaya təqdim edilmiş 313 adda dini ədəbiyyatın 4-ün çapı məqsədəuyğun sayılmayıb. 613 adda dini təyinatlı ədəbiyyat üçün nəzarət markaları verilib. Hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən ekspertiza məqsədilə təqdim edilmiş 2106 adda dini təyinatlı ədəbiyyata baxılaraq, onlardan 99-un zərərli, yaxud müvafiq razılıq alınmadan idxal və istehsal olunduğu müəyyən edilib.

Dini ədəbiyyatlarla bağlı mövcud qanunlarda qaydalar açıq şəkildə qeyd edilsə də, hələ də bir sıra insanların narazı qalması nədən qaynaqlanır? Məzmun etibarı ilə ölkəyə gətirilməsinin qarşısı alınan dini ədəbiyyatlar hansılardır? Yerli müəlliflər tərəfindən yazılan kitablara verilən rəylərdə hansı mühüm məqamlara üstünlük verilir? İmtina edilən və çapına icazə verilməyən ədəbiyyatların Azərbaycandakı dini mühitə mənfi təsirləri nədən ibarət ola bilər? Bu və digər suallara cavab tapmaq və məsələyə aydınlıq gətirilməsi üçün ekspertlərə müraciət etdik.

"Azərbaycanın tolerantlığını istəməyənlər az deyil”

Mövzu ilə bağlı "Kaspi” qəzetinə açıqlamasında Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Dinşünaslıq ekspertizası şöbəsinin müdiri Nahid Məmmədov bildirdi ki, bəzi insanların mövcud qaydalardan narazı qalmasını normal hesab etmək də olar: "Amma qərəzsiz və ağılla mühakimə edən insanlarımız bilir ki, din sahəsi xaotik ola bilməz. Burada mütləq şəkildə nizamlı davranmaq lazımdır. Qanunvericilikdə təsbit olunmuş qaydalar, eləcə də təcrübəyə əsaslanan meyarlar bizim üçün əsasdır. Əgər biz mövcud hüquqi və praktik meyarlar əsasında hansısa dini cərəyanların ədəbiyyatlarına məhdudiyyət tətbiq ediriksə və ya ölkədə çap olunan dini ədəbiyyatların ekspertizası zamanı zərərli hesab edilən fikirlərin həmin kitablardan çıxarılmasını tələb ediriksə, bunun başqalarının xoşuna gəlməyəcəyi məlum məsələdir.

Xüsusən, bir çoxları dini ədəbiyyata biznes maraqları çərçivəsində baxırsa, həmin ədəbiyyatın çapı böyük bir layihənin tərkib hissəsidirsə, o zaman narazılıq başa düşüləndir. Çünki bu addımla ölkədəki dini durumu qarışdırmaq istəyənlərin, cəmiyyətimizi parçalamaq, dini nifrət və düşmənçiliyi, təfriqəni yaymaq istəyənlərin qarşısına əngəl kimi çıxırıq. Bu da onların planlarının ölkəmizdə açıq şəkildə həyata keçirmələrinə maneədir”.

N.Məmmədov əlavə etdi ki, dini təyinatlı ədəbiyyat (kağız və elektron daşıyıcılarında), audio və video materiallar, mal və məmulatlar və dini məzmunlu başqa məlumat materiallarının istehsalına, idxalına, ixracına, habelə sərbəst yayılmasına DQİDK tərəfindən razılıq verilməsinə konkret olaraq, aşağıdakı hallarda razılıq verilmir:

- Dini etiqadın və dini həyat tərzinin zor işlətməklə və ya zor işlədəcəyi ilə hədələməklə, habelə dini, sosial ədavət və düşmənçilik yaratmaq məqsədi ilə təbliğinə yol verildikdə;

- Onların istehsalı, idxalı, ixracı, habelə sərbəst yayılması insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinin (dini cərəyanın) yayılması və təbliği məqsədi ilə həyata keçiriləcəyi ehtimal olunduqda;

- İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini cərəyanların) yayılması və təbliği halları aşkarlandıqda;

- Onların istehsalı, idxalı, ixracı, habelə sərbəst yayılması ictimai təhlükəsizliyə və ya ictimai qaydanın pozulmasına səbəb ola biləcəyi hallarda;

- Dini dözümsüzlük, radikal təriqətçilik və camaatçılıq ideyaları təbliğ edildikdə;

- Onların əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər tərəfindən dini təbliğat aparılması məqsədilə idxal edildiyi aşkarlandıqda;

- Ölkədəki tolerantlıq durumuna mənfi təsir göstərən, dini ekstremizmi təbliğ edən məlumatlara rast gəlindiyi təqdirdə;

- Onların ölkədə dini duruma mənfi təsir göstərə biləcəyi ehtimal edildiyi digər hallarda.

Məhz qeyd edilən məsələlərdən irəli gələrək, dinşünaslıq ekspertizası müəllifləri yerli və ya xariciyə ayırmır. Bizim üçün əsas subyekt materialın özüdür. Müəllifin kimliyinə o zaman diqqət edilir ki, onun adı hansısa böyük miqyasda qanun pozuntusunda, cinayətdə və s. məsələlərdə hallansın və bu da ən son araşdırılan məsələdir. Əvvəllər də dəfələrlə dini ədəbiyyatın nəşri ilə məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərə tövsiyə etmişik ki, həssas dini məsələlərlə bağlı maarifləndirmə işi aparılarkən ölkədəki dini mühit, insanların, xüsusilə dindarların həssaslıq göstərdiyi məqamlar, müəyyən fikirlərin cəmiyyətdə doğura biləcəyi reaksiyalar mümkün qədər nəzərə alınmalı, dindarların heysiyyatına toxuna biləcək nüanslardan maksimum qaçılmalıdır. Hətta mümkün qədər mülayim və ehtiyatlı danışıq və yazı üslubu seçilməlidir. Bəzən məzhəbçiliyi qabardan, başqa dinlərə və ya əqidə sahiblərinə həddən ziyadə nifrət aşılayan məlumat materiallarına rast gəlirik. Nəzərə alınmalıdır ki, ölkəmizdə dini sahədə çox rəngarəng mənzərə var və burada müxtəlif xalqların, dinlərin və məzhəblərin nümayəndələri mehriban şəkildə yaşayırlar. Bu o deməkdir ki, din sahəsində fəaliyyət göstərənlər də cəmiyyətimizin bu unikal özünəməxsusluğuna xələl gətirəcək düşüncədən uzaq olmalıdırlar.

Etiraf etməliyik ki, Azərbaycanın tolerantlığını, multikultural dəyərlərə verilən önəmini istəməyənlər də az deyil. Biz bu təhdidi hiss etdiyimiz zaman adekvat addımlar atmaq məcburiyyətində qalırıq”.

Komitə rəsmisi bir çox hallarda mətbuatda "qadağan edilmiş dini ədəbiyyatlar” anlayışına rast gəlindiyini vurğuladı: "Hər şeydən öncə onu qeyd edim ki, "qadağan olunmuş dini ədəbiyyat” anlayışı hüquqi baxımdan doğru deyil. Biz hər hansı ədəbiyyatın məzmununa uyğun olaraq, onun idxalının, ölkədə çapının və ya yayılmasının məqsədəuyğun olub-olmaması haqqında münasibətimizi bildiririk. Əvvəlcədən də qeyd etdiyim imtinaya səbəb kimi göstərdiyimiz meyarlar bizim üçün əsasdır. Bunun qarşısı alınmazsa, bütün mənfi təzahürlər qısa müddətdə özünü büruzə verəcək və nəticədə fəlakətlə qarşı-qarşıya qala bilərik. Yaxın Şərqdə baş verən hadisələrin qızışdırılmasında bu faktorun nə dərəcədə mühüm rol oynadığını hər birimiz yaxşı gördük”.

"Dini ədəbiyyatlara nəzarət təhlükəsizliyin başlıca şərtidir”

Şərqşünas Seyid Camal Əzimbəyli bildirdi ki, dini ədəbiyyatlar və bu kimi məlumatlandırma vasitələrinə nəzarətin gücləndirilməsi Azərbaycanın dövlət və milli maraqlarına xidmətdir: "Digər tərəfdən, hər bir fikir adamı bilir ki, dünyada təhlükəli "dini müqavimət”in qarşısını siyasi güclə almaq mümkünsüzdür. Düşünürəm ki, Azərbaycanda yad təsirlərin, radikal düşüncələrin qarşısının alınması üçün mövcud addımlar atılır. Dövlət-din münasibətlərinə təsir etmək imkanının ən asan yollarından bir məhz dini ədəbiyyat vasitəsilə həyata keçirilir. Buna görə də bir sıra ədəbiyyatların vaxtında zərərsizləşdirilməsi, ifşa olunması və hətta nəzarətdə saxlanması dövlətin müvafiq qurumları tərəfindən həyata keçirilir. Bu da Azərbaycan xalqının mənafeyinin qorunmasına yönəlik addımlardır”.

C.Əzimbəyli qeyd etdi ki, dini ədəbiyyatlara nəzarət dövlətin təhlükəsizliyi üçün başlıca şərtdir: "Çünki bəzi ədəbiyyatlarda dövlətin maraqlarına zidd olan, dinlərarası, məzhəblərarası münasibətləri pozmağa yönəlmiş çağırışlar olur. Ona görə də dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi təqdir olunasıdır və milli mənafeyimizə də ən böyük xidmətdir.

"Məsələyə obyektiv şəkildə baxılır”

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Nəsimi rayonu üzrə səlahiyyətli nümayəndəsi Hacı Şahin Həsənli bildirdi ki, Azərbaycanda dini ədəbiyyatların ölkəyə gətirilməsi və ya çapı ilə bağlı icazənin verilib-verilməməsi məsələsi Dini Qurumlarla İş üzrə dövlət Komitəsinin nəzarətindədir: "Komitənin müvafiq strukturunun verdiyi rəy əsasında kitablar nəşr olunur. Düşünürəm ki, hər bir ölkənin milli təhlükəsizlik konsepsiyası olur və buna uyğun addımlar atılır. Son illər dini məsələlər də həssas mövzuya çevrilib. Çünki bir çox hallarda dini mövzulardan istifadə edib dövlətlərin daxilində müəyyən siyasi problemlər, münaqişələr, o cümlədən vətəndaş qarşıdurması yaradılır. Yəni, indiki dönəmdə dini fikirlər vasitəsilə müəyyən ideologiyaların ayrı-ayrı ölkələrə yeridilməsinin şahidiyik. Ona görə də belə bir şəraitdə dini ədəbiyyatlara nəzarətin olması normal qarşılanmalıdır”.

Ş.Həsənlinin sözlərinə görə, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət komitəsi həm xarici, həm də yerli müəlliflərin kitablarının nəşrinə razılıq verir: "Bu barədə hər bir kəsin məlumatı var. Onu da qeyd edim ki, bu gün də komitə tərəfindən müvafiq işlər görülür. Sadəcə, istər yerli, istərsə də xarici müəlliflərin yazdığı dini ayrı-seçkiliyə təşviq edən, dini ixtilafları, ədavəti qızışdıran ədəbiyyatların nəşrinə icazə verilmir. Bu da müəyyən müəlliflərin narazılığına səbəb ola bilir. Amma düşünürəm ki, məsələyə obyektiv şəkildə baxılır və faydalı olan dini ədəbiyyatın nəşrinə icazə verilir”.

Bəxtiyar MƏMMƏDLİ

Kaspi 2018.- 6 mart.- S.7.