“Kino və zaman”da əbədiləşən tarixi həqiqətlər

"Kino öz təbiətinə görə yalnız incəsənət deyil, eyni zamanda, həyat faktlarının və hadisələrinin tamamilə sənədləşdirilmə vasitəsidir. Kinematoqrafiya öz əsərlərində həyat həqiqətlərini bütün konkretliyi ilə əks etdirir və qoruyub saxlayır. Kino həyatı təsbit edərək onun təzahürlərini sənədləşdirir və tarixi keçmişi öyrənmək, maariflənmək üçün qiymətli mənbəyə çevrilir». Bu fikirlər Azərbaycan kino tarixini sistemli şəkildə araşdırmaqla yanaşı, davamlı pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olan Əməkdar incəsənət xadimi Aydın Kazımzadənin "Kino və zaman” adlı kitabındandır. Yeni nəşrin "Azərbaycanfilm” kinostudiyasının keçdiyi yaradıcılıq yoluna işıq tutduğunu iddia edə bilərik. Müəllif tədqiqat obyektinə çevirdiyi kinostudiyanın, yaranma tarixindən bu gününə qədər dövrü mərhələ-mərhələ vərəqləyir. Müxtəlif janrlı filmləri beynəlxalq mükafatlara layiq görülən, neçə-neçə yaradıcı və texniki nəslin çalışdığı Cəfər Cabbarlı adına «Azərbaycanfilm» kinostudiyasının yaradıcılıq yolunda kinomuzun təşəkkülü və inkişafı, sənətkarlarımızın axtarışları barədə nəşrdə müfəssəl məlumatlarla tanış olmaq mümkündür.

Müəllif kitabın girişində kinonu dünənin texniki ixtirası və zəmanəsinin sənət möcüzəsi adlandırır: «Kino sənəti əvvəlcə səssiz kinonun dar çərçivəsindən çıxmış, sonra o səsin gəlişi ilə danışmış, daha sonra ən mürəkkəb texniki və bədii imkanlara malik ekran sənətinə çevrilmişdir».

A.Kazımzadə uzun və sanballı yaradıcılıq yolu keçən Azərbaycan kinematoqrafiyasını dünya kino sənətinin ayrılmaz bir hissəsi kimi dəyərləndirir. Belə ki, sovet dövründə, kino tariximizin yaşı 1916-cı ildən - İ.Musabəyovun povesti əsasında ekranlaşdırılan iki seriyalı «Neft və milyonlar səltənətində» bədii filminin ekranlara buraxılması günündən (mayın 14-dən) hesablanıb. Yalnız keçən əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısından sonra Azərbaycan kinosunun əsil yaşını - 1898, ölkəmizdə xarici filmlərin ilk dəfə nümayişi (1890-cı ilin ikinci yarısı), Azərbaycan filmlərinin ilk çəkilişi (1898-ci il mayın 31-i və iyunun 6-sı) və nümayişi (1898-ci il iyunun 21-də, avqustun 2-də və 6-da) tarixlərini tutarlı faktlarla müəyyənləşdirmək və sübut etmək müəllifə müyəssər olub.

«Azərbaycanfilm» kinostudiyasının 90 illiyinə həsr olunan «Kino və zaman» kitabında Azərbaycan kino sənətinin inkişafının əsas mərhələləri nəzərdən keçirilib. Kinostudiyada istehsal olunan maraqlı və mühüm, ideya-bədii cəhətdən əhəmiyyətli kino əsərləri və onların yaradıcılarından bəhs edilib. Müəllif, 1898-ci il yanvarın 8-də «Bakinskoye Obşestvennoye Sobraniye»nin zalında «Şagirdlərə Yardım Cəmiyyətinin xeyriyyə gecəsi keçirilərkən burada «Hərəkət edən fotoşəkillər», yəni kinematoqrafın nümayiş etdirilməsindən söhbət açıb. Həmin il mayın 31-də xeyriyyəçilik məqsədilə Mixail bağında (indiki Filarmoniya bağı) keçirilən xəlq gəzintisi zamanı axşam saatlarında Bakı elmi foto dərnəyi tərəfindən filmlər göstərilib. Bu nümayiş «Şəhər bağında xalq gəzintisi» adı altında lentə alınıb. Həmin xronika və Bakının həyatından bəhs edən «Qatarın dəmiryol stansiyasına daxil olması», «Qafqaz və Merkuri cəmiyyətinə məxsus gəminin limandan yola düşməsi» və «Bazar küçəsi sübh çağı» kino süjetləri ilə birgə iyunun 21-də Bakının mərkəzində, teatr-sirkdə, sirk tamaşasının bir əyləncəli nömrəsi kimi göstərilib: "Bu kino süjetləri Bakıda 30 ildən artıq yaşayıb çalışmış A.M.Mişon çəkmişdi. 1898-ci il avqustun 2-də ikinci proqram həmin teatr-sirkdə tam müstəqil şəkildə nümayiş etdirilib. Bu proqrama Bibiheybətdə neft fontanı yanğını», «Əlahəzrət Buxara əmirinin «Velikiy knyaz Aleksey paroxodu ilə yolasalma mərasimi», «Qafqaz rəqsi» xronikal-sənədli və «İlişdin» bədii süjetləri daxil edilmişdi”- deyə A.Kazımzadə qeyd edir.

Kino tarixini araşdıran və qələmə alan müəllifin yazdığına görə, 20-ci əsrin əvvəlində Belçikalı sahibkarlar – Firone qardaşları Zaqafqaziyada, o cümlədən Bakıda özlərinin kirayə kontorunu açır və onların təşkil etdikləri «Filma» Səhimdar Cəmiyyəti 1915-ci ildə bir neçə bədii filmin istehsalına başlayır. Cəmiyyət burada «Neft və milyonlar səltənətində», «Arşın mal alan», «Ayaqyalın məhəbbət», «Knyaz Dəmir Bulat» və s. filmlər istehsal edir. «Aydın olur ki, Azərbaycanda kinonun yaranması qanunauyğun bir hal idi. Bu vəziyyəti 19-cu əsrin sonlarında Bakıdakı ictimai iqtisadi şərait özü yetişdirmişdi”. A.Kazımzadə qeyd edir ki, 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Qırmızı Ordu tərəfindən işğal olunandan sonra ölkədə kino tarixinin yeni dövrü başlanıb və kinematoqraf yeni sovet ideologiyasının güclü təbliğat vasitəsinə çevrilib: "Azərbaycanda kino istehsalını planlı şəkildə qaydaya salmaq və həyata keçirmək məqsədilə 1923-cü ildə Bakıda Birinci Dövlət Kinofabrikinin açılışı oldu. Bundan sonra burada sovet ideologiyasının tələblərinə cavab verən, sosialist realizmi yaradıcılıq metodu üzrə filmlər istehsal olunmağa başlandı. Təbliğat və təşviqat filmlərinin istehsalı ön plana çəkildi”.

A.Kazımzadə araşdırmasında 50-ci illərin ikinci yarısından sonra və xüsusilə 60-cı illərin sonunda Azərbaycan kinosunda canlanma əmələ gəldiyini qeyd edir. Belə ki, Moskvada Ali Kinematoqrafiya İnstitutunu bitirmiş bir qrup gəncin Bakı kinostudiyasında fəaliyyəti nəticəsində milli kinomuz yeni mərhələyə qədəm qoydu. Ötən 90 il ərzində C.Cabbarlı adına Azərbaycan kinostudiyası yüzlərlə bədii, televiziya bədii, xronikal sənədli və elmi-kütləvi, animasiya filmi istehsal edib.

Müəllif 70-80-ci illəri Azərbaycan kinosunun intibah dövrü kimi xarakterizə edir: «Bu, kinomuzun həm bədii, həm də məzmun cəhətdən tədricən yeniləşməsi, milli kinonun professional səviyyəsinin yüksəlməsi, təsvir vasitələrinin genişlənməsi, ideoloji stereotiplərin müəyyən dərəcədə yumşalması, sosial və əxlaq problemlərinin daha kəskin həlli ilə bağlı idi. Gənclərin, orta və yaşlı nəsildən olan kino xadimləri ilə əməkdaşlığı milli kinomuzun peşəkar səviyyəsinin yüksəlməsinə, milli özünəməxsusluğu ideya dərinliyi ilə fərqlənən filmlərin meydana gəlməsinə səbəb oldu». 1990-cı ildən sonra Azərbaycanda istehsal olunan filmlərin sayının xeyli azaldığını qeyd edən müəllif, buna baxmayaraq, real həyatı əks etdirən, müasir estetik tələblərə cavab verən əhəmiyyətli bədii filmlər yaradıldığını da vurğulayır: «1991-i ildə Azərbaycan müstəqillik əldə edəndən sonra cəmiyyət qarşısında yeni vəzifələr qoyuldu. Ölkəmizdə yeni ideologiyanın, cəmiyyətin yeni inkişaf modellərinin qurulması və digər sosial problemlər humanitar elmlərin tədqiqat obyektinə çevrildi».

«Kino və zaman» nəşrinin birinci fəsli «Azərbaycanın səssiz kinosu» (1920-1935) adlanır. Müəllif Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci ildönümünün təntənə ilə bayram edilməsinin lentə alınaraq «Azərbaycan müstəqilliyinin ildönümü münasibəti ilə təntənə» qısametrajlı sənədli filminin 1919-cu il iyunun 13-də Bakının «Ekspress» və «Rekord», bir qədər sonra «Forum» kinoteatrlarında proqramdan əlavə nümayiş etdirilməsindən tutmuş «Almaz» bədii filminə qədər çəkilən bütün ekran əsərləri, onların yaradıcı heyəti haqqında ətraflı məlumat verib. Nəşrdə «Azərbaycanfilm»in kino tarixində rol oynayan kinodramaturqların, rejissorların adları, filmlərdən şəkillər, həmçinin kinematoqrafiya işçilərinin birinci qurultayından fotolar yer alıb. Bu sənədlər vasitəsilə kino tarixinə ətraflı ekskurs etmək mümkündür.

«Mərkəzin diqqətindən kənarda qalmış yerli kinostudiya» adlı ikinci fəsildə ötən əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan kinosunda baş verən proseslərə nəzər saldıqda, kinematoqrafiyamızın mərkəzi dairələrin diqqətindən kənarda qaldığını və bu səbəbdən yerli kinostudiyanın fəaliyyətində nəzərəçarpacaq dəyişikliklərin olmadığını görürük. Müəllif qeyd edir ki, bu səbəbdən kinonun vəziyyəti istər «Bakı kinostudiyasında, istərsə də Azərbaycan KP MK-da dəfələrlə müzakirə olunmuş, müvafiq qərarlar qəbul edilmiş, hətta kinostudiyanın rəhbərliyi bir neçə dəfə dəyişdirilib: "Bununla belə, çəkilən filmlərin keyfiyyəti dəyişməmiş və bu fakt respublika rəhbərliyini qəti addımlar atmağa məcbur etmişdir”.

Müəllif «Milli kinomuza səsin gəlməsi» (1935) adlı üçüncü fəsildə 30-cu illərdə Azərbaycan kinosu üçün 3 əlamətdar hadisəni qeyd edir. İlk səsli bədii filmin yaradılması və səsin Azərbaycan kinosuna gəlməsi; Azərbaycanda ilk animasiya filminin istehsalı və respublikamızda əcnəbi filmlərin Azərbaycan dilinə dublyaj olunması işinin təşkili. Müəllif həmin illər ərzində çəkilən filmləri qeyd edib.

A.Kazımzadə «Nəşrdə (1941-45-ci illəri əhatə edən) «Azərbaycan kinosu müharibə illərində», «Azərbaycan professional musiqisinin banisi Üzeyir Hacıbəylinin operettalarının ekran həlli», «Azərbaycan kinosu müharibədən sonrakı illərdə (1946-65-ci illər), «Azərbaycan kinosunun yüksəliş dövrü» (1966-1989), «Müstəqillik yollarında (1990-2002), «Azərbaycan kinosu müasir mərhələdə» (2002-2016) bölümlərdə «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında istehsal olunan filmlərin tarixi, yaradıcı heyəti haqqında ətraflı məlumatlar verir.

Nəşrdə həmçinin milli kinomuzun inkişafında böyük xidmətləri olmuş görkəmli kino xadimlərinin bir qrupunun kinomuzun yaranması və inkişaf yolları barədə xatirələri yer alıb. Kinorejissorlardan Muxtar Dadaşov, Mikayıl Mikayılov, Ağarza Quliyev, Niyazi Bədəlov, bəstəkar Niyazi, Xalq artisti Leyla Bədəlbəyli, İsmayıl Osmanlı, Rza Təhmasib, Möhsün Sənaninin həyat və fəaliyyətindən bəhs edilib.

Həmçinin sovet kinosunun görkəmli xadimlərindən kinorejissor, SSRİ Xalq Artisti Yefim Diziqan, Lev Sverdlin, Nikolay Klyuçkov, Tatarstan yazıçısı Əbdülrəhman Minski, Bakı kinostudiyası ilə bağlı xatirələr də qeyd edilib. Nəşrdə həmçinin kinostudiyaya rəhbərlik etmiş Hənifə (Məmmədhənifə) Həsən oğlu Terequlov, Şamil Mahmudbəyov, Şəmsəddin Abbasov, Rəsul Rza, Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Zəki Səfərov, Məhərrəm Haşımov, Adil İskəndərov, Cəmil Əlibəyov, Eyvaz Borçalı, Ramiz Fətəliyev, Ziyafət Abbasov kimi şəxsiyyətlərlə bağlı, həmçinin 2002-2011-ci illərdə kinostudiyanın direktoru olmuş Xamis Muradov və «Azərbaycanfilm»in hazırkı direktoru Müşfiq Hətəmovun həyat və fəaliyyəti haqqında oxuculara ətraflı məlumat verib. Müəllif müasir kinomuzun hazırkı vəziyyətinə də ümidlə yanaşır: «Bu gün müstəqil Azərbaycanımızla birgə möhkəm milli zəmində boy atıb inkişaf edən, ictimai həyatımızda baş verən prosesləri gələcək nəsillər üçün, tarix üçün qoruyub saxlamağa qadir olan, gələcəyə nikbin baxan Azərbaycan həqiqətlərini beynəlxalq audiovizual məkana inteqrasiya edən milli kinomuz,yaratdığı sənət əsərləri ilə xalqımızın xidmətində duraraq, dövlətimizin kino salnaməsini yaradır». Müəllif qeyd edir ki, ölkə iqtisadiyyatının dinamik inkişafı kino sahəsində böyük uğurlara nail olmaq imkanı verir: «Kino sənətinə artan diqqətin nəticəsidir ki, film istehsalına dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitin həcmi ildən-ilə artırılır. Dövlətimizin milli kinoya göstərdiyi diqqət və qayğı bütün kino işçilərinin üzərinə böyük məsuliyyət qoymuşdur”.

Uzun illərin və gərgin zəhmətin bəhrəsi olan nəşr mütəxəssislər, incəsənət sahəsində təhsil alan tələbələr və kinosevərlər üçün "Azərbaycanfilm”in tarixi ilə bağlı ilk mükəmməl mənbədir. Vərəqlədikcə kino tariximizin bütün mərhələləri haqqında əhatəli məlumat əldə etmək mümkündür. Nəşrin rus və ingilis dillərinə tərcümə olunması da məqsədəuyğundur. Bu, milli kinomuz haqqında digər millətləri də geniş məlumatlandırmağa kömək edər.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi 2018.- 20 mart.- S.10.