Uçurum “peyğəmbəri”

Leonid Andreyevin “İuda İskariot” romanı haqqında

Yazıçının nifrəti

Şəxsimizə qarşı pislik görmədiyimiz bədxah, xeyirsiz insanlara qarşı münasibətimiz necə olmalıdır? Başqalarının həmin pis insan barədəki rəylərini nəzərə almalıyıqmı? "Kimin günahı yoxdur?”, "kim haçansa əlini şərə bulaşdırmayıb?” və s. ifadələrlə bəzən bəraət də qazandırırıq həmin bədxahlara. Amma insan az, yaxud çox günah törədibsə, deməli, ətrafda ona qarşı buna müvafiq olaraq da müəyyən fikir formalaşır.

Leonid Andreyevin "İuda İskariot” adlı kiçik romanı belə bir cümlə ilə başlayır: "İsa Məsihə dəfələrlə xəbərdarlıq etmişdilər ki, Kariotdan olan İuda ətrafda yaxşı ad çıxarmayıb və ondan ehtiyatlı olmaq lazımdır”.

İuda haqqında ətrafda bircə nəfər xoş fikir söyləyən olmasa da, o, İsanın həvariləri arasına qoşula bilir. Amma yazıçı qəhrəmanını o qədər kəmfürsət, nanəcib təsvir edir ki, oxucu ilk səhifələrdən bu obraza qarşı nifrət duymağa başlayır. Andreyev əsərin əvvəlindən xeyrin tərəfində dayanaraq, şərin mahiyyətini açacağını büruzə verir, baş qəhrəmanına qarşı olan sonsuz nifrətini gizlətmir. Bu əsərdə Şər – İuda baş qəhrəmandır və əsər onun üzərində qurulur, Xeyir – İsa Məsih isə ikinci planda qalır. Əksi olsaydı, onda bu kitab bədii yox, dini mahiyyət kəsb edərdi. "İncil”də İuda fraqmentar görünür, bu əsərdə isə yox. Bununla da, yazıçı şəri fraqmentarlıqdan çıxarır ("İncil”in əksinə olaraq), şeytanlıq sözün geniş mənasında, hadisəyə çevrilir.

Xarakterin açılışı

Yazıçı təbii olaraq İuda obrazının bədxahlığını, xudpəsəndliyini bədii detallarla açır: İuda ətrafındakılara o qədər yalan danışıb ki, özünə və hər şeyə qarşı onda dərin inamsızlıq formalaşıb, sanki "onu hər kəs aldadır, hətta heyvanlar da: iti sığalladıqca heyvan onun barmaqlarını dişləyir, əvəzində dəyənəklə döyəndə ayaqlarını yalayır və rəhm diləyən gözlərini ona zilləyir. O, bu iti öldürüb, dərin bir quyuda basdırıb, hətta üstünə yekə bir daş da qoyub. Amma kim bilir, bəlkə, tələf edilən heyvan indi daha canlıdır və heç quyuda da deyil, əksinə, başqa köpəklərlə birgə sevincək ora-bura qaçır”.

Yalnız inamını itirənlər hədsiz şübhəçil olurlar. Onlar həqiqətin qarşısında dayananda belə onun xəyal, yoxsa gerçəklik olduğunu götür-qoy edirlər. Halbuki, gerçəkliyi sadəcə dərk etmək kifayətdir, şübhəçil insanlar isə həqiqəti anlamaq əvəzinə, şübhələnməyə, yəni mahiyyət etibarı ilə onunla məsafəli davranmağa – nisbətən uzaq olmağa çalışırlar. Nəticədə həmin insanların inama, etibara əlləri çatmır. Şübhə isə qarşındakını (o, gerçək belə olsa) görməyə mane olur. Əvəzində gerçəkliyə qarşı ehtiyatlılıq, eyni zamanda mübarizə əzmi yaradır. Şübhəçil insanın mübarizəsi də gizli və şeytani olur.

İuda kimdir?

İuda əliəyridir, daim pul oğurlayır və "sənətində” mahir deyil deyə, o saat da tutulur. İsa onu hər dəfə bağışlayır və bildirir ki, o, istədiyi qədər pul götürə bilər. Yazıçı qəhrəmanını əməlləri ilə tanıdır. Nəhayət, İuda İsa Məsihi kahin Annaya satır. Kahin İudadan soruşur ki, biz İsa Məsihi həbs etsək, onun həvariləri, tərəfdarları ayağa qalxmaz ki? İuda ona belə cavab verir: "Əyilib daş götürmək bəsdir ki, bu qorxaq köpəklər dabanlarına tüpürüb aradan çıxsınlar”. Bu baxımdan İuda insanları, onların qorxaq mahiyyətini yaxşı tanıyır. İudanın müqəddəsliyə gedən yolu günahdan keçir, o, peyğəmbəri satandan sonra onun kimliyini dərk edir. İuda mənini şeytaniliklə ifadə etdiyinə görə, mahiyyətini də şərin vasitəsi ilə dərk edir. İsanın ölümü İudanın intiharına, cəzalandırılması isə İudanın vicdanının yaralanmasına gətirib çıxarır. Nəticədə İsa Məsih güzgü rolunu oynayır: ona yara vuran özü yaralanır, onu ağrılara düçar edən özü mənəvi işgəncələrin məngənəsində sıxılır. İuda İsa Məsihdən iki gün çox yaşayır, bu dövr, bu zaman kəsiyi Şərin iztirabının daha ağır və daha uzunömürlü olacağına işarədir.

Bədəl

Kahin Anna İsanı satdığına görə, İudaya otuz gümüş verir. İuda məbləğin azlığından şikayətlənəndə kahin deyir: "İstəmirsən, qapı açıqdır, gedə bilərsən. Onu səndən də ucuz satacaq birini taparıq”.

İuda "qazancını” götürməyə ehtiyat edir, çünki o dövrdə bəzi adamlar kilsəyə saxta pul bağışlayırdılar. İuda İsanı saxta pula satacağından qorxur. Amma otuz gümüşü alır və onları daşın altında gizlədir. O, kahinin yanından gələndən sonra İsa Məsihə daha cani-dildən xidmət göstərməyə, onun yanından bir an belə olsa ayrılmamağa çalışır, hər cür fədakarlıq edir. O, az məbləğ müqabilində satqınlıq etməsini özünə bağışlaya bilmir və buna görə də ciddi-cəhdlə baş verəcəklərin qarşısını almaq istəyir. İuda bütün həvarilərə peyğəmbəri qorumağı tapşırır, onları gələcək bəlalardan üstüörtülü şəkildə xəbərdar edir. Ancaq heç kim, hər kəsdə səfeh təəssüratı yaratmış İudaya inanmır. Hətta o, İsanı qorumaq üçün silah da əldə edir – iki qılınc oğurlayır. Həvarilər onu oğurluğa görə tənbeh edirlər, əməlinin səbəbini soruşanda İuda belə cavab verir: "Axı hər şey hər kəsindir”. Yəni bu dünyada hər şeyin bir sahibi var və həmin sahib əldə etdiyini heç kəslə bölüşmək istəmir, belə olan halda, bəzi insanlara oğurluq etməkdən özgə çarə qalmır.

İuda müəyyən mənada qalibdir, ancaq daha çox dərəcədə məğlubdur. O, İsa Məsihi ölümün pəncəsinə verir, ancaq onu ölümün pəncəsindən almaq iqtidarında deyil. Qədər önündə, aqibət aydınlaşanda Şeytanın məğlubiyyəti tam aydın olur. Şeytan insanı Şərin qucağına ata bilər, ancaq insanı yaşayacağı o faciəli aqibətin əlindən ala bilməz. İuda 30 gümüşü yenidən keşişə qaytarsa belə, artıq satqındır, onun geriyə yolu yoxdur.

Tərəddüd

İuda həqiqətləri dilə gətirməkdən, daha da çılpaqlaşdırmaqdan usanmır. Və o bir gün yenə həvarilərlə dalaşandan sonra Məryəm Maqdalina ilə söhbət edərkən ona belə bir sual verir:

– Otuz gümüş böyük puldur, yoxsa o qədər də çox deyil?

– Məncə, o qədər də çox deyil.

– Əlbəttə, əlbəttə. Bəs sən fahişə olanda nə qədər alırdın? Beş, ya on gümüş? Zəhmətini baha satırdın?

– ...İuda, sən necə də daşürəklisən. Unutmağa çalışdığım şeyləri xatırladırsan.

– Əsla, Məryəm, bunu unutmaq lazım deyil. Niyə? Vaxtilə kim olduğunu qoy başqaları unutsun, sən xatırla. Bu, sənə deyil, başqalarına lazımdır.

– Axı, bu günahdır.

– Qoy əli günaha batmayanlar qorxsun. Günahkar olan niyə qorxsun ki? Dirilər ölülərin qarşısında tir-tir əsir. Heç ölünün qorxduğunu görübsən? Ölünün işi dirini və onun qorxusunu ələ salmaqdır”.

İuda satqınlıq edəndən sonra həqiqətin gözünə baxmaqdan qorxmur. Satqınlıqdan sonra onun içindəki "qorxaq” ölür və əvəzində hər şeyi öz adı ilə çağıra bilən başqa bir cəsarətli İuda peyda olur. Qorxaq İuda başqalarını ifşa etməkdən həzz alırdı, cəsarətli İuda isə özünü ifşa etməyə can atır. Qorxaq İuda başqalarını satmağı, onlardan oğurlamağı üstün tuturdusa, cəsarətli İuda özünü ələ verməyi şərəf bilir. Çünki cəsarətli İuda həqiqətlə vuruşur, ancaq aqibətinə məğlub olur. O, özünü özünün əlindən ala bilmir, ona görə də axıra qədər insanlara xəyanət edir, heç yana baş götürüb qaçmır, faciəli sonu gözləyir. Şeytanın ona həvalə etdiyi vəzifəni axıra qədər icra edir.

Xəyanət

İsa Məsih xalq arasında olanda, İuda ətrafdakı əsgərlərə deyir: "Bilin ki, yaxınlaşıb öpəcəyim adam İsadır”. O, İsanın yanağından öpür. Peyğəmbər ondan soruşur: "İuda, insan övladına bu öpüşünlə xəyanət edirsən”.

Bu xəyanətlə İsa Məsihin aqibəti hamıya bəlli olur. Bircə İuda tərəddüd içindədir və bu mərəkənin axırını gözləyir. Hamı ümidsizdir, ancaq bircə İuda ümid edir ki, xalq İsanı ölümə təslim etməyəcək, nəsə baş verəcək, nəticədə İsa xilas olacaq. Şeytanın möcüzəyə inamı güclənir. Bu, Şeytanın eqoizmidir. İuda iki şeyə inanır: İsanın xilasına və daha sonra yenidən rəhmli peyğəmbərin onu bağışlayacağına. Bununla da o, boynuna keçirdiyi günah ilgəyindən canını qurtaracağını zənn edir.

Günahı təqib

İsanı həbs edib aparanda həvariləri mübarizəyə qalxmır, axıra qədər onunla getmirlər və hətta gözdən uzaq olmağa çalışırlar. Bircə İuda son nəfəsinəcən İsanı tək qoymur. "Bu yad adamlar izdihamı arasında təkcə ikisi bir-birindən sonacan ayrı düşmədi: təhqir dolu iztirablara sürüklənmiş İsa və ona bu aqibəti yaşadan İuda. Sadiq və satqın yeganə iztirab piyaləsini doğma qardaş kimi başlarına çəkirdilər, odlu-alovlu mey təmiz ağızı da, murdarlanmış ağzı da eyni dərəcədə yandırırdı”.

İuda bütün gecəni İsa Məsihin saxlanıldığı qarovulxananın ağzında qalır. Səhərəcən İsanın hansı işgəncələrə məruz qaldığını görür, dəli-kimi ora-bura vurnuxur. O, artıq rüsvayçı şöhrətinə qovuşub, ad qazanıb: "Satqın İuda... Satqın İuda... Satqın İuda...”

İudanın anlaşılmaz xarakterini yazıçı belə açır: "Əsgərlər İsanı səhərin gözü açılmamış qarovulxanadan çıxardığı andan, İuda onun ardınca gəzir və nə qədər qəribə olsa da, nə möhnət, nə nisgil, nə ağrı, nə də sevinc hiss edirdi. Onun bircə istəyi vardı: Hər şeyi görmək və hər şeyi eşitmək”. Yazıçı İudanın vicdanını hörümçək toruna düşmüş milçəyə bənzədir.

İuda ona görə axıra qədər peyğəmbərin ardınca gedir ki, İsanı hansı bəlalara düçar etdiyini bilsin və öz günahını tam mənada dərk etsin. İsaya görə necə lənətləndiyini görmək, eşitmək istəyir. O, İsa vasitəsi ilə öz günahını təqib edir. Peyğəmbər İudanın günahına çevrilir. Günahları İudanı deyil, İuda öz günahlarını qarabaqara izləyir. O, özünü – mahiyyətini təqib edir. İçindəki şeytanı cəzalandırmaq üçün fürsət gəzir.

Zaman

Ponti Pilat peyğəmbəri cəzaya məhkum edəndə İuda hökmdarın qərarını dəyişməsi üçün ona yalvarır: "Sən müdriksən! Sən alicənabsan!”. Daha sonra İsa Məsihin arxasınca gedir, axıra qədər, peyğəmbər çarmıxa ucalanacan onun yanında olur. Hətta özünü ona yetirib deyir: "Səninləyəm”.

İsa Məsih çarmıxda can verir, ancaq İuda onun son nəfəsinə qədər inanır ki, nəsə başa verəcək, kimsə gəlib çarmıxı torpaqdan çıxaracaq, peyğəmbəri ölümün əlindən alacaq, ədalət bərqərar olacaq. O, zamanı dayandırmaq istəyir. İstəyir ki, zaman dayansın, insanlar İsanın mahiyyətini anlayıb onu xilas etsinlər: "...Kaş ki, zaman təkcə İudaya məxsus olaydı. Amma zaman bütün bu göz yaşı tökənlərə, qəhqəhə çəkənlərə, sanki bazarda imişlər kimi laqqırtı vuranlara, şəfəq saçan günəşə, qara torpağa basdırılan çarmıxa və əziyyət içində qovurulan, hər ötən dəqiqədə ölümə bir az da yaxınlaşan İsanın qəlbinə aiddir”.

İuda iki böyük məğlubiyyət yaşayır:

1. Aqibəti dəyişdirə bilmədiyinə görə;

2. Zamanı dayandıra bilmədiyi üçün;

Və başa düşür ki, dünyada şeytanın ixtiyarında olmayan daha ali qüvvələr var və bu acizlik onu daha da məhvə sürükləyir.

Əbədi tənhalıq

İsanın ölümündən sonra İuda belə təsvir edilir: "İndi o son dərəcədə sevincli və tənhadır. Sonsuz sevinc və tənhalıq duyğusuna boyun əyən İuda, əslində, yer üzündə mövcud olan bütün güclərin gücsüzlüyünü qürurla duydu və onların hamısını uçuruma yuvarladı”.

İsa Məsihin ölümündən sonra İuda tək qalır. Günah insanı tənhalaşdırır. İnsan nə qədər çox günah işləyirsə, bir o qədər də tənhalaşır. İsa Məsihin ölümü ilə dünyada İudanı bağışlayacaq kimsə qalmır. Günahın dərkinin ən ağır tərəfi Şərə xidmət etmək, mənəvi naqisliyin dərki deyil, bağışlanılmayacağını anlamaqdır. Bağışlanılmamaq, günahı əbədiləşdirir, bütün xilas qapılarını bağlayır. Bu məqamda insan, əslində, əməlləri ilə, günahları ilə öz-özünü cəzalandırdığını dərk edir və bunu həzm etmək iztirabların ən ağırıdır.

Birinci qisas

Sonra İuda peyğəmbəri otuz gümüşə satdığı kahin Annanın yanına gəlir. Orada onu ələ salırlar, az məbləğə görə böyük xəyanətinə gülürlər. İuda onları başa düşür və birdən dəyişir: "İuda qamətini düzəldib gözlərini yumdu. Həyatı boyu heç bir çətinlik çəkmədən daşıdığı riyakarlıq maskası birdən dözülməz yükə çevrildi. O, gözlərini bircə dəfə qırpmaqla bu maskanı dartıb qopardı. İndi Annaya dikilən baxışlardan səmimiyyət və dürüstlük yağırdı. Amma bu dəyişikliyə fikir verən olmadı”.

İuda bu dəfə kahini alçaltmaq istəyir: "İsa fırıldaqçı deyildi. O, təmiz adam idi. İuda sizi aldatdı. O, günahsızı sizin cənginizə verdi”.

"Səhraya gedib heyvanlara, insanların öz İsalarını neçə gümüşə qiymətləndirdiklərini çığırsam, onlar nə edərlər? Onlar yuvalarından çıxıb qəzəbdən ulayar, insan qarşısındakı qorxularını unudub bura gələr və sizi diri-diri udarlar! Əgər mən dənizə, dağlara insanların öz İsalarını neçə gümüşə qiymətləndirdiklərini söyləsəm, sizcə, onlar nə edərlər? Dəniz məcrasından çıxıb sizi basar, dağlar öz daşlarını başınıza ələyər!”.

Bu sözlərdən sonra İudaya daha çox pul verirlər, ancaq o əvvəl aldığı 30 gümüşü də kahinlərin sifətinə çırpır. O, günah qarşısında əliboş qalır – gümüşləri qaytarır. İkitərəfli oyun oynadığını bildirir: O həm İsa Məsihi satıb, həm də kahini aldadıb. Beləliklə, sanki şərin ən uca mərtəbəsinə ucalıb. Həm dinin keşikçisini satıb, həm hakimiyyətin qüdrətlilərini aldadıb. O, gümüşləri qaytarmaqla şərin əsri olmağının maddi tərəfindən xilas olur, kahinin üzünə gümüş çırpmaqla, hətta satqınlığı ilə belə, mənən onlardan uca olduğunu göstərir. Bununla da əbədi günaha batmasına bais olanlardan qisasını alır.

İkinci qisas

Sonra İuda həvarilərin yanına gedir. Çünki onu qınayan, ona ən çox nifrət edən həvarilərdir. İuda onları cəsarətsizlikdə ittiham edir. Həvarilər ona deyirlər ki, əgər cəsarət göstərsəydilər, peyğəmbəri əsgərlərin əlindən almağa çalışsaydılar, aqibətləri İsanınkından fərqli olmayacaqdı. Həvarilər həmin məqamda nə edə biləcəklərini İudadan soruşurlar, onun cavabı isə belə olur: "Sevən nə etmək lazım olduğunu soruşmur! O gedir və hər şeyi edir. O ağlayır, o, dişi ilə didir, o, düşmənin hulqumundan yapışır, sümüklərini qırır! Sevən sevdiyi üçün canından keçər! Məgər oğlun dənizdə batanda şəhərə gedib yoldan keçənlərdən "İndi mən nə edim? Oğlum batır” deyə imdad diləyirsən, yoxsa suya tullanıb oğlunla birgə batırsan?! Kim ki sevir, canından belə keçər...”

Həvarilərdən Foma deyir: "Bir düşün, əgər hamı ölsəydi, İsa barədə həqiqətləri kim danışardı? Onun həqiqətlərini dünyaya kim yayardı?”. Yazıçı burda "İncil”in yazılma səbəbi məsələsinə eyham vurur. Göstərir ki, həvarilər həm də İsanı qorumaq üçün yox, onun peyğəmbərlik tarixini qələmə almaq üçün lazımmış.

İuda aldığı cavabdan daha da hiddətlənir: "Satqınların dilində həqiqət nədir ki? Məgər o yalana dönmür? Eh, Foma, Foma...” Məgər indi ölü həqiqətin tabutunun keşiyində durmaqdan savayı işə yaramadığını bilmirsənmi? Keşikçi yuxulayır və içəri girən oğru həqiqəti götürüb özü ilə aparır. İndi de görüm həqiqət haradadır?” Bu məqamdan aydın olur ki, İsanı müdafiə edə bilməyənlərin onun haqqında həqiqəti ("İncil”i) yazmağa nə dərəcədə haqları var? Bu çılpaq həqiqətləri onlara deməklə, İuda həvariləri alçadır, onlardan daha ucada dayandığını, mahiyyətcə onların da İuda kimi xəyanətkar olduğunu bildirir.

İuda İsa Məsihin yanına ölməyə yollanır və həvarilərdən soruşur ki, kim mənimlə gedir, bircə Pyotur ayağa qalxır, ancaq digərləri onu getməyə qoymur: "Dəli olmusan?! Onun müəllimi düşmənlərin əlinə verdiyini unutmusan?”

Ölümə – İsaya qovuşmağa gedəndə belə, həvarilər İudaya inanmırlar. İuda bu yolla da onların qorxaq olduğunu üzlərinə vurur və onlardan sanki qisas alır, eyni zamanda onları öz günahına ortaq edir.

Sonuncu qisas

İuda ölməyə gedir və yolda xəyalən İsa Məsihlə danışır: "İsa, eşidirsən? İndi mənə inanırsan? Yanına gəlirəm. Məni yaxşı qarşıla, mehriban ol, çox yorulmuşam. Sonra biz səninlə qardaş təki bir-birimizə sarılıb yerə qayıdarıq. Yaxşı?”

Sonra İudanın ölümü təsvir olunur: "Kəndir onu aldadıb qırıla bilərdi, işini ehtiyatlı tutan İuda onu uçurumdan salladı – qırılsa belə qoy daşlar canını alsın”. Son sözünü dedi: "İsa, məni mehribanlıqla qarşıla, çox yorulmuşam”.

"İuda bütün gecəni Qüdsün üzərində yelləndi, meyiti gah şəhərə, gah da səhraya tərəf çevirən külək onu sanki hər ikisinə göstərmək istəyirdi”.

Sonra meyiti görənlər gəlib onu ipdən açırlar, ancaq kimliyini biləndə onunla murdar heyvan cəmdəyi kimi davranır və yarğana tullayırlar. İuda, nəhayət, özündən qisas alır. Bu dünyada onu bağışlayacaq kimsə qalmadığına görə, özünü öldürür. İnsan ən böyük günahlardan sonra onun günahının mahiyyətini anlayacaq, ona haqq verəcək bir insan axtarır. Bu insan onun kimi günahkar da ola bilər, ancaq təki həmin insan olsun. İuda isə artıq öz alnına əbədilik satqın damğasını vurub, onu heç kəs əfv etməyəcək. Bu dünyada onu bağışlayacaq kimsə qalmadığına görə, İuda o biri dünyaya – daim bağışlayan İsanın yanına gedir.

Bu dünyada...

Yazıçı əsərin əvvəlində olduğu kimi, sonunda da İudaya olan nifrətini büruzə verir: "İudanın xəyanəti və dəhşətli ölümü barədə hekayətlər də nəsildən-nəslə ötürüləcək. Və hər kəs – həm xeyirxahlar, həm bədxahlar – onun rüsvaylıq dolu hekayətini eyni cür dilə gətirəcəklər. Kariotlu İuda – xəyanətkar yaddaşlara bir də tənhalığı və dəhşətli aqibəti ilə həkk olunacaq”.

Bu cümlələr İudanın bu dünyada heç zaman bağışlanmayacağını aydınlaşdırır. Bu dünya bir ittiham kürsüsüdür: böyük əksəriyyətin bir-birinə deyəsi sözü, aşkara çıxarası günahı var. Çoxları öz günahını unutdurmaq üçün başqasının günahını barizləşdirir. Ona görə də "həm xeyirxahlar, həm bədxahlar – İudanın rüsvayçılıq dolu hekayətini eyni cür dilə gətirirlər”...

Fərid Hüseyn

Kaspi 2018.- 31 mart.- S.16-17.