Alim-yazıçının ömür kitabından səhifələr

Onu Azərbaycan müəllimlərinin fikir və düşüncə hamisi də hesab edirlər

Qədim əsatirlərdə, miflərdə və eləcə də, son zamanlar bir çox aydınların ifadələrində insanın müxtəlif dövrlərdə başqa-başqa adlarla, fərqli qiyafələrdə bir neçə dəfə dünyaya gəldiyi fikrinə rast gəlinir. Onu tanımasaydım, bənzərsiz bədii yaradıcılığına, yüksək elmi fəaliyyətinə, dərin fəlsəfi düşüncəsinə, parlaq zəkasına, qəlb ovsunlayan söhbətlərinə yaxından bələd olmasaydım, «bir insan bir neçə dəfə dünyaya gəlir» fikrinə şübhə ilə yanaşardım. Amma indi məni daha çox düşündürən budur: ictimai həyat, xalq, millət, vətən uğurundakı mübarizələri, zəngin elmi fəaliyyəti və təhsil quruculuğu, geniş diapazona malik bədii yaradıcılığı, kinoteatr və s. sahələrdə gördüyü işləri bir insan ömrünə necə sığışdırmaq olar? Hərdən düşünürəm, görəsən o, bütün bu yüksək keyfiyyətlərə: elmə, təcrübəyə, zəkaya necə yiyələnib? Söhbət gecəsini gündüzünə qatan, 100-dən artıq kitabın müəllifi, pedaqogika elmləri doktoru, professor, filosof, yazıçı-dramaturq, kinossenarist, təhsil qurucusu, proqram və dərsliklər müəllifi Ağarəhim Rəhimovdan gedir. O, 1948-ci ildə Ucar rayonunun Boyat kəndində dünyaya göz açıb. Sonralar qələmə aldığı «Ulu kəndim» povestində doğulub boya-başa çatdığı Boyat kəndini belə təsvir edir:

"….qəribə idi bu kəndin adamları. Başqa kəndə qız verməzdilər, onlardan da almazdılar. Öz möhüblərini özlərində axtarardılar, özlərində tapardılar. Ömürlərini zəhmətə, əziyyətə sərf edən bu adamlar, bütün günü məşəqqətlə özünə qış azuqəsi yığan qarışqalara, min bir çiçəkdən şirə çəkən bal arılarına bənzəyirdilər. Qəribə idi onların ömür yolu. Haqq, ədalət, insaf, mürvət üzərində qurulmuşdu onların həyatı. Gözlərinə baxanda ürəkləri oxunardı. Deyirlər, gözün aydınlığı ürəklərin təmizliyindən, qəlblərin saflığından, əqidənin sağlamlığından yaranır. Burada kindən-küdurətdən, acıqdan, nakəslikdən, paxıllıqdan, qısqanclıqdan söz ola bilməzdi. Sözləri bütöv idi, qəti idi. Nə qədər səxavətli, nə qədər dərin, nə qədər alicənab, nə qədər Allahını sevən idilər. İstəsən, son tikələrini verərdilər. Özlərində olmasa da, başqalarından alıb möhübünü düzərdilər. Sənə "yox” deməzdilər. Biri çətinliyə düşəndə, hamı onun başına yığışar, dərdini xəbər alar, işini düzəldərdilər. Heç kimi nagüman qoymazdılar. Belə idi bu kənd!.. Belə idi bu kəndin adamları”.

Deyirlər, yazarlar öz əsərlərində özlərini ifadə edirlər. A.Rəhimovun "Ulu kəndim” povestini oxuyarkən bu kəndin adamları arasında onun öz obrazını, halını, xasiyyətini asanlıqla görmək, müəyyənləşdirmək olur. Ağarəhim müəllim elinə-obasına bağlı olmaqla yanaşı, həm də bu obanın, qədim Boyat elinin zəhmətkeş, müdrik, səxavətli insanlarının ümumiləşmiş obrazına bənzəyir desək, mübaliğə etmiş olmarıq. O, halallıqla dolanan çoxuşaqlı bir ailənin ilk övladıdır. Erkən yaşlarında atasını itirən Ağarəhim, elə kiçik yaşlarından ailənin yükünü, qayğısını çəkməyə başlayıb. Bacı-qardaşlarını böyüdüb ərsəyə çatdırmaq, hər birinin ali təhsil alması üçün çalışmaq, özündən kiçiklərin qayğısını çəkmək, evləndirib ev-eşik, yurd-yuva sahibi etmək məsuliyyəti onun boynuna düşüb.

İbtidai təhsilini Boyat kəndində, orta təhsilini Qazyan kənd 1 saylı orta məktəbində alan Ağarəhim, ali təhsilə Gəncə Pedaqoji İnstitutunda sahib oldu. Ali təhsilini başa vurduqdan sonra bir müddət öz kəndlərində müəllimlik etdi. Xeyli təcrübə qazandı. Elmə, axtarışlara böyük marağı olduğundan, qaynar həyata - Bakıya üz tutdu. Hər addımda üzləşdiyi çətinliklər onu qorxutmadı. Əksinə, keşməkeşli həyat yolu onun üçün məsləyə çevrildi. O, gecəsini gündüzə qatdı, alimlərdən, müdriklərdən, eləcə də, həyatdan dərs aldı. Tədricən, istəyinə nail oldu. Həyatın ağır və zəhlətökən məngənəsində sıxılan, dəmirçi zindanında döyülən, kürədə mis kimi qızaran Ağarəhim, hər cür çətinliyə dözdü, sınmadı, əyilmədi. Hər yerdə və hər zaman başını dik tutdu. Mərd böyüdü, mətin oldu.

Elmi fəaliyyətə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunda elmi işçi kimi başlayan gənc Ağarəhimin imzası çox keçmədi ki, respublika mətbuatında - "İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə”, "Azərbaycan məktəbi”, "Elm və həyat” jurnallarında, "Azərbaycan müəllimi”. "Azərbaycan gəncləri”, "Kommunist” qəzetlərində görünməyə başladı. Daha sonra bir-birinin ardınca kitab və kitabçaları dərc olundu. Azərbaycan müəllimlərinin fikir və düşüncə hamisinə çevrildi. O, tez-tez SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasında təşkil olan seminar və müşavirələrdə, simpoziumlarda pedaqoji mühazirələrlə iştirak edər, respublika məktəblərində pedaqoji eksperimentlər keçirər, təlimin vəziyyətini öyrənər, diaqnozlar qoyardı. "Azərbaycan uşaq bağçalarında rus dilinin öyrədilməsi” və "İbtidai siniflərdə ana dilinin tədrisi” proqramlarının müəlliflərindən oldu. IV sinif üçün "Azərbaycan dili”, pedaqoji təmayüllü universitetlər üçün "Ana dili tədrisi metodikası” adlı dərslikləri uzun illər istifadə olunmaqda davam etdi. Gərgin və səmərəli elmi fəaliyyəti nəticəsində o, SSRİ miqyasında görkəmli alim-pedaqoq kimi şöhrətləndi. Namizədlik və doktorluq şuralarına üzv seçildi. Neçə-neçə namizədlik və doktorluq dissertasiyalarına elmi rəhbər, məsləhətçi və opponent oldu. 50-ə yaxın monoqrafiyası, dərs vəsaiti, proqram və metodik tövsiyələri işıq üzü gördü. O, yenilikci, novator pedaqoqdur. 1992-ci ildə orijinal məzmunlu Bakı Ali Pedaqoji Qızlar Seminariyasını təsis etdi. Daha sonra onun bazasında Bakı Qızlar Universiteti fəaliyyətə başladı.

Müdriklərin belə bir deyimi var: "İnsanın adı onun məzmununu ifadə edir”. Ağayanalıq, gözü, könlü toxluq, əyilməzlik, özünə hörmət hissi, xeyirxahlıq onun həyat kredosudur. Bir sözlə, o, əsl Allah adamı, əsl fəzilət, elm, ürfan sahibidir. Adının məzmununu əməli işləri ilə ifadə etməyi bacaran nadir insanlardandır.

90-cı illərin əvvəllərində elmi yaradıcılıqdan bədii yaradıcılığa keçid edən Ağarəhim, tükənməz istedadı ilə çoxlarını təəccübləndirməyi bacardı. Əslinə qalsa, həmin dövrdə SSRİ dağıldı. Həyatın bütün sahələri qaynar qazana çevrildi. İnsanlar yenilik axtarışına çıxdılar. Ölkədə yeni sözə, yeni təfəkkür tərzinə ehtiyac var idi. Üstəgəl, erməni azğınlığı, qaçqın, köçkün problemi. Belə bir zamanda bədii yaradıcılığa gələn Ağarəhim böyük bir boşluğu doldurdu. Özünün də dediyi kimi: "Yazmaq o zaman mümkündür ki, yazmamaq mümkün deyil qənaəti ona hökm edir ki, vətənin, xalqın problemlərindən, mənəviyyat və əxlaqın fəlsəfəsindən yazsın. Milli şüuru, milli düşüncəni hərəkətə gətirsin”.

Aqillərə görə, insanı insan eləyən formalaşmış ağlı, düşüncəsi, məfkurəsi, başqa sözlə, ruhudur. Onlara görə, ruhsuz insan cansız varlığa, quru bir cəsədə dönür. Ağarəhim təpədən dırnağadək ruh, düşüncə, milli ruha sahib olan söz adamıdır. Ağarəhim o yazarlardandır ki, milli ruhu, milli əxlaqı, yüksək bəşəri dəyərlərlə məharətlə sintez etməyi bacarır. Onun yaradıcılığına nəzər salarkən, diqqəti daha çox cəlb edən Azərbaycan dilinin saflığı, təmizliyi, Azərbaycan dilindən məqamında və ustalıqla istifadə etmə bacarığı və ən nəhayət, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə, mənəvi dəyərlərə üstünlük verməsidir. Ağarəhimin qəhrəmanları "yad planetlilər”, qondarma obrazlar deyil, bizim hər gün küçədə, bazarda, metroda, avtobusda rastlaşdığımız insanlardır. Ağarəhim təkcə bədii sözün gücündən istifadə etməklə kifayətlənmir. O, obrazın daxili dünyasını, içini açmazdan öncə onun zahiri aləmini, cizgilərini elə ustalıqla təsvir edir ki, oxucu asanlıqla obrazın, personajın daxili aləmini görə bilir.

Ağarəhim hər şeydən öncə sayılan, seçilən bir pedaqoq -yazıçıdır. Həyatının başlıca qayəsi cəmiyyət, dövlət, vətən və millət üçün yeni, sağlam nəsil yetişdirməyə xidmətdir. Onun bədii ədəbiyyata gəlişinin başlıca səbəbi də, məhz bu amillə bağlıdır. O, lap əzəldən bədii sözün qüdrətindən istifadə edərək insanı tərbiyə etməyi bacarır. Onun qəhrəmanlarına fikir versək, görərik ki, hər bir obraz cəmiyyət üçün sağlam tərbiyə, yeni nəsil yetişdirmək üçün bir impuls verir. Yaxşısı yaxşı, pisi pis. Kimisi yüksək əxlaqi keyfiyyətləri, kimisi də çürüklüyü, rüşvətxorluğu, əliəyriliyi, insanlığa və cəmiyyətə yaraşmayan hərəkətləri ilə. Obrazlarına münasibəti ilə tanış olan oxucu, asanlıqla onun kimliyini müəyyənləşdirə bilər. Ağarəhim mili-mənəvi dəyərlərimizə xəyanət edənləri çox asanlıqla, «uf» demədən ifşa edir. Yazıçı ədalətsizliyə qarşı barışmaz mövqedə dayanandır.

Məhsuldarlığı ilə seçilən, geniş və çoxsahəli yaradıcılıq diapazonuna malik yazıçı, Azərbaycan ədəbiyyatına, dramaturgiyasına və kinosuna öz töhfəsini verə bilib. Elə bir janr yoxdur ki, o, Ağarəhimin qələmində öz uğurlu taleyini yaşamasın. Ağarəhim bütün janrlarda ustalıqla yazmağı bacaran qələm sahibidir. Onun uşaqlar, yeniyetmələr və gənclər üçün yazdığı hekayələr, mövzusu, rəngarəngliyi, lakonikliyi, dilinin şirinliyi ilə oxucunu ovsunlayır. 150-dən çox bədii nümunənin cəmləşdiyi "Uşaq hekayələri” əsərində nasir hekayələri yaş qrupları üzrə sistemləşdirərək verib.

Ağarəhimin bədii yaradıcılığı çoxqatlıdır. Ədibin əsərlərində bəzən tənqidi realizmlə romantizm eyni kontekstdə, ideya-fikir və düşüncə zənginliyi özünü açıq-aydın büruzə verir. «Qoşa qanad»da İlham Elvüsal, "Cinayət və etiraf”da İqrar Kamilov, "Mürdəşirlər adası”nda Həsənağa Cığanski və s. kimi. Ağarəhimin əsərlərində, yeri gəldikcə, fəlsəfi düşüncə və dini mülahizələrə də geniş yer verilir. Bizə belə gəlir ki, bu iki məsələ yazıçı-dramaturqun qələmə aldığı əsərlərdə «İnsan və həyat», "İnsan və cəmiyyət”, "Allah və insan” modellərinin mahiyyətinə münasibətdən torəyir.

Ağarəhimə görə, insanın içi, daxili dünyası kainat qədər geniş, dərin və qaranlıq zülmətdir. Başqaları insanın içini görə bilməz, yalnız o böyük qüdrət sahibi və bir də insan özü öz içinə mənəviyyatının hüdudlarından boylana bilər. Ağarəhim vicdanının səsini eşitməyi, ona qulaq asmağı, özünə hesabat verməyi, yaxşını, pisi zərrəbindən keçirib görməyi bacaran və dürüst qiymətləndirən ziyalıdır.

Maraqlıdır ki, "Allahla ünsiyyət”, "Ölüm və ölməzlik”, "Zəka simfoniyası” və "Qüdrətdən doğan nur” fəlsəfi, digər bədii əsərlərini oxuyanda, onu həm də mükəmməl bir dindar kimi görürük. Əslində, Ağarəhim nə dini kitab yazır, nə də din xadimidir. Sadəcə olaraq, hər zaman Allahı başının üstündə, ürəyində, qəlbində görən əsl insan, fəzilət sahibidir. Elə ona görə də, "Biz Allahın nurundan yaranmışıq, onun bir zərrəsiyik” deməyə cəsarət edir.

"Canavar balası” hekayəsi ilə ədəbi aləmə qədəm qoyan yazıçı, qısa bir zamanda bir-birinin ardınca "Qoşa qanad”, "İkili dünyam”, "Ovlaq keçidi”, "Səfalət”, "Girdab”, "Cinayət və etiraf”, "Təxribat”, "Mürdəşirlər adası”, "Yaddaşda yaşar xatirələr”, "Kabus”, "İmtina”, "Qasırğa”, "Nişan üzüyü” və "Qisas” romanlarını, onlarca povest, yüzlərcə hekayə yazdı, ssenariləri əsasında neçə-neçə filmlər çəkildi, "Əsgər anası”, "Pul hərisləri”, "Məhəbbət və cinayət” pyesləri uğurlu səhnə həyatı yaşadı. Onun, 20 cilddən ibarət seçilmiş əsərləri çap edilərək oxuculara təqdim olunub. 12 kitabı ingilis və rus dillərində nəşr edilib.

Ağarəhim ədəbi tənqidin, ədəbiyyatşünasların da diqqətini çəkən yazarlardandır. Bu günə kimi onun həyat və yaradıcılığı haqqında 23 monoqrafiya yazılıb, 3 sənədli film çəkilib. Müəllifin 10 əsəri İngiltərə və İsveçdə ingilis, 4-ü rus və 1-i isə ərəb dilinə tərcümə olunub.

Bütün bunlar yazıçı, filosof, pedaqoq Ağarəhim Rəhimovun keçdiyi şərəfli ömür yolunun olsa-olsa, yalnız bəzi səhifələridir. O, bu gün Bakı Qızlar Universitetinin professoru kimi pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, kifayət qədər məhsuldar elmi və bədii yaradıcılıqla da məşğuldur. Bu isə o deməkdir ki, ömrün zirvəsinə gedən yolu həm də ləyaqətin, müdrikliyin, şərəfin zirvəsinə çevirməyi bacaran alim-yazıçı, mənəvi dünyamızın zənginləşməsi üçün bu gün də lap elə gənclik illərində olduğu kimi, var qüvvəsi ilə çalışır. Doğmaları, əzizləri, həmkarları, həmyerliləri və xüsusən də, çoxsaylı yetirmələri isə çox haqlı olaraq, onun şərəfli ömür yolu, səmərəli ədəbi və elmi-pedaqoji fəaliyyətindən qürur duyurlar. Alim üçün, ədib üçün, ziyalı üçün bundan əziz, bundan şərəfli nə ola bilər?!

Elşən Qəni

Kaspi 2018.-16 oktyabr.- S.15.