Əsərin mətnini bağlı olduğu tarixçədən kənar tədqiq etmək mümkünsüzdür

Aslan Salmansoy: “Yazıldığı dövr, dil və əlifbadan, eləcə də janrdan asılı olmayaraq, bütün bədii əsərlər izaha, şərhə möhtacdır”

Müsahibimiz Səməd Vurğunun "Seçilmiş əsərləri” (Şərq-Qərb – 2016) nəşrinin tərtibçisi və nəşrin şərhlərinin müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aslan Salmansoydur. Aslan müəllimlə bu elmi nəşr haqqında ətraflı söhbət etdik:

– Sizin hazırladığınız kitab S.Vurğunla eyni dövrdə yaşayıb-yaradan şairlərin kitablarından tamamilə fərqlənir: belə ki, şairin müasirlərinin kitabları, yalnız əsərlərin mətnlərini oxuculara çatdırdığı halda, Sizin tərtib etdiyiniz kitabın, təxminən, üçdə biri izahat və biblioqrafik məlumatlardır. Bunu nə ilə izah edərdiniz?

– Çoxları, təkcə, qədim və orta əsr mətnlərinin izaha ehtiyacı olduğunu güman edirlər: düşünürlər ki, müasir şair və yazıçılar, o sıradan Səməd Vurğun da bizə, heç də uzaq olmayan bir dövrdə (gözümüzün qabağında!), üstəlik də büllur kimi saf, ana dilimizdə yazıb-yaratdığından onun əsərlərində oxucuya qaranlıq qalan məqamlar olmaz.

Əslində isə, belə deyil: doğrudur, hər bir bədii əsər öz zamanının, mühitinin məhsulu olduğu üçün, yarandığı dövrün ideoloji, mənəvi-əxlaqi və nəzəri-estetik xüsusiyyətlərinin daşıyıcısı funksiyasını yerinə yetirir. Bu səbəbdən də əsəri yarandığı dövrün, mühitin insanları sonrakılardan daha yaxşı anlayır və dərk edir: istər nəzəri-struktur, simvolika və semiotik elementlər, istər dil-imla və qrafik aspektlər, istərsə də, sırf ideoloji baxımdan olsun, fərqi yoxdur. Əsərlər yarandığı dövrdən uzaqlaşdıqca, onların anlaşılması və anladılması da bir o qədər çətinləşir. Bu mənada ortaçağ, eləcə də, XVIII-XIX əsrlərdə və XX əsrin əvvəllərində yaranan ədəbiyyatın, həm dilinin ağırlığı, həm də sadaladığımız digər aspektlərdən şərhə ehtiyacı daha çoxdur. Təkrar edirik ki, mətndəki sözlərin başa düşülən olması mətnin məzmununun anlaşılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir – bunu heç kim inkar etmir və edə də bilməz. Amma o da gerçəkdir ki, əsərdəki sözlərin anlaşılan olması mətnin məzmununun tam, axıradək dərk olunmasına kifayət etmir. Mətnin sözləri başa düşülə bilər, məzmunu, ideyası, poetik fiqurları, simvolları isə yox. Deyilənlər, əsərlərində anlaşılmayan sözə, demək olar ki, təsadüf edilməyən ustad şair S.Vurğunun əsərlərinə də aiddir və konkret nümunələr təqdim etməklə qənaətimizi təsdiq edəcəyik. Amma əvvəlcə nəzərə alınması zəruri olan bir fakta da diqqət yönəltmək istəyirik.

Məlumdur ki, bədii əsərlər, təkcə filoloqlar yox, bütün ədəbiyyatsevərlər üçün yazılır və çap edilir. Oxucuların içərisində müxtəlif peşə adamları, tələbələr və şagirdlər də olur, onların isə ədəbiyyat haqqındakı bilgiləri tamamilə fərqlidir. Digər tərəfdən də, son yarım əsrdə humanitar elmlərin, belə demək mümkünsə, "differensiallaşması” – arix-filologiyanın tarixə, ədəbiyyatşünaslığa və dilçiliyə, onların özlərinin də bölmə və yarımbölmələrə ayrılması filoloqların özlərinin də bilik dairəsini xeyli məhdudlaşdırıb – dilçi ədəbiyyatşünaslığı, ədəbiyyatşünas dilçiliyi, hətta, ədəbiyyatşünaslığın, yaxud da dilçiliyin bir şöbəsini bilən digərlərini yaxşı bilmir. Təbii ki, bu "innovasiya” ədəbi mətnlərin anlaşılmasında da problem yaradır. Bu səbəbdən də bədii əsərləri dərk etmək üçün kitablarda elmi-köməkçi aparatın (ilk növbədə izahların) yerləşdirilməsinə, təkcə digər peşə adamlarının, yaxud, şagird və tələbələrin deyil, filoloqların da ciddi ehtiyacı var.

İndi isə yuxarıda dediklərimizi təsdiqə S.Vurğunun 1934-cü ildə qələmə aldığı bir qitədən başlayaq:

Üzərimdə qara-qara,

İlan başlı buludlar var.

Gəril, sinəm, hücumlara,

Ayğır dalınca toz qopar.

Bir il sonra isə şair bu qitəni qələmə alıb:

Döyür pəncərəmi qışın rüzgarı,

Vaxtsız ölümmüdür üstümə gələn?!

Çəkilsin gecənin qaranlıqları,

Ömrə son sözümü deməmişəm mən,

Vaxtsız ölümmüdür üstümə gələn?!

Göründüyü kimi, bu qitələrdə mənası anlaşılmayan bircə söz belə yoxdur. Amma, oxucuların əksəriyyəti bilmir ki, şair "ilan başlı qara bulud” deyərkən nəyi nəzərdə tutur, ona kimlər, niyə hücum edir? Yaxud, "ömrə son sözünü deməmiş” gənc şairin (bu qitəni yazarkən S.Vurğun 29 yaşın içindəydi) pəncərəsini niyə "vaxtsız ölüm” döyür? O, nədən, niyə narahatdır? Şair "gecənin qaranlıqları” deyərkən nəyə, yaxud, kimlərə işarə edir?

Şair qəzəllərindən birində deyir:

Xoşbəxt elimin, yurdumun öz Vurğunuyam mən,

Bundan da gözəl bir daha dövran ola bilməz.

Əgər, o, doğrudan da "xoşbəxt elinin xoşbəxt” şairidirsə, onda bu misralar nədir:

... Fəqət, durur gözlərimin qarşısında bu iblislər,

Ürəyimdə külək əsir, yarpaq düşür, çiçək solur.

Gecəm keçir xəyal ilə, sual verir mənə səhər,

Hansı şair, hansı qələm öz vaxtında xoşbəxt olur?

Yaxud:

Böyük bir hünərim yoxdur, bilirəm,

Bəzən öz-özümə baxıb gülürəm.

Artıq can üstəyəm, artıq ölürəm,

Şöhrətim quru bir səsdir, a "dostlar”.

Və yaxud:

El istər hər sözüm, şerim cahanda bir şüar olsun,

Paxıllar cəhd edirlər ki, sözüm gülzarı xar olsun.

... Rəzillər can atırlar ki, rübabım sınsın aləmdə,

Nəsibim, taleyim, haqqım – soyuq bir intihar olsun.

Oxucu bu misralarda da hər bir sözün mənasını başa düşür, amma şairin biri digərini təkzib edən fikirlər irəli sürməsinin – bir tərəfdən "xoşbəxt elinin Vurğunu” olmasından fəxarət duymasının, digər tərəfdən faciələr içində çırpınmasının – öz vaxtında xoşbəxt olmamasının (ikili ömür yaşamasının) səbəbini anlamır. Bilmir ki, "ağ günlər şairi” kimi təbliğ və təlqin edilən "xoşbəxt şair”in "gözlərinin qarşısında duran iblislər”, şöhrətini "quru səs”ə döndərənlər, intihara təhrik edənlər kimlərdir, hansı səbəbdir? Yaxud, niyə şair çox vaxt əsərlərində zamanın onu "dəryada yelkən kimi qərq edəcəyini” (Məni yelkən kimi qərq etsə də, dəryada zaman), "ömrünün bada gedəcəyini” (Bir qonağam bu dünyada; Bir gün ömrün gedər bada), ölümün "əli baltalı cəllad” kimi başı üzərində dolaşdığını (Başımın üstünü kəssə də ölüm; Sağ əli baltalı bir cəllad kimi) dilə gətirib, xof, təhdid və təzyiq altında yaşayıb?

Bu misralardakı S.Vurğunu oxucu izahsız tanıya bilirmi? Bizcə, yox! Çünki, oxucuya S.Vurğun "sovet quruluşunun tərənnümçüsü, ağ günlər şairi...” kimi təqdim və təlqin edilib. Təqdim etdiyimiz parçalardakı Vurğun isə "oxucunun tanıdığı” Vurğun deyil.

Şübhəsiz, bu əsərlər bica yerə yaranmayıb və onların hər birinin səbəbi, həm də ciddi səbəbi var. Bu səbəblərin müəyyənləşdirilməsi, başqa sözlə, şairin nə demək istədiyinin anlaşılması və anladılması isə, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, mətnin tarixçəsinin öyrənilməsindən birbaşa asılıdır.

Bu mənada məzmununun anladılmasına, şərhinə, ümumiyyətlə tekstoloji araşdırmaya S.Vurğunun təkcə yuxarıda bir neçə misrasını təqdim etdiyimiz əsərlərinin yox, onun qələmindən çıxan bütün əsərlərin, hətta, dili bulaq suyu kimi saf, axıcı olan "Azərbaycan” şeirinin də ehtiyacı var.

İndi isə gələk, sualınızın konkret cavabına: əldə S.Vurğunun, oxucuların suallarına cavab verə biləcək təkmil nəşrinin olmaması onun əsərlərinin daha mükəmməl nəşrinin hazırlanmasına ciddi ehtiyac yaradırdı. Hazırladığımız kitabın xeyli hissəsinin izahlar və biblioqrafik məlumatlardan ibarət olmasının səbəbi də budur.

Ümumilikdə yanaşdıqda, yazıldığı dövr, dil və əlifbadan, eləcə də janrından asılı olmayaraq, bütün bədii əsərlər izaha, şərhə möhtacdır və bu, bir tərəfdən mətnlərin özünün spesifikliyi–polifonikliyi, çoxqatlılığı ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən də mətnin anlaşılmasında tarixçələrinin aydınlaşdırılması zərurəti ilə əlaqəlidir və bu, bir qanunauyğunluqdur. Bu qanunauyğunluq təbii ki, S.Vurğunla eyni dövrdə yazıb-yaradan sənətkarların əsərlərinin nəşrinə də aiddir.

Onu da qeyd edək ki, təkcə poeziya nümunələrinin deyil, nəsr əsərlərinin nəşrində də ciddi dəyişikliklər aparılıb. Məsələn, S.S.Axundovun "Qaraca qız” hekayəsinin nəşri zamanı o qədər əvəzləmə və ixtisarlar aparılıb ki, əsərin son çap nüsxəsi ilk çap nüsxəsindən ciddi şəkildə fərqlənir. Çox istedadlı ədəbiyyatşünas Könül Nəhmətovanın bu sahədəki tədqiqatları, təkcə, S.S.Axundovun yox, bütün yeni dövr mətnlərinin tekstoloji tədqiqata, tarixçələrinin öyrənilməsinə ehtiyacı olduğunu aktuallaşdırır. Eyni fikri digər gənc istedadlı və zəhmətkeş ədəbiyyatşünas Afaq Əliyevanın C.Məmmədquluzadə irsinin nəşri məsələləri ilə bağlı apardığı ciddi araşdırmalar haqqında söyləmək olar. Başlıcası isə aparılan tədqiqatların nəticələri şair və yazıçıların kitablarının elmi-köməkçi aparatında – izahlarında yer almalıdır.

– "Mətnin tarixçəsi” deyərkən konkret olaraq nəyi nəzərdə tutursunuz?

- Bu sualın qısa cavabı əsərin müəllifdən başlayıb, oxucuya ünvanlanan yoludur. Bu yolun özü çox uzun olduğu kimi, "tarixçə” kəlməsi də bizim işlətdiyimiz kontekstdə çox geniş anlayışdır. Burada, təkcə əsərin qələmə alınma tarixi nəzərdə tutulmur. Bu tarixçəyə əsərin yaranma səbəbindən – mövzunun müəllif təxəyyülü və təfəkküründə cücərməsindən başlayaraq, əsərin qələmə alındığı real tarix (gün, ay, il); yarandığı mühit, şərait, məkan; əsər üzərində müəllifin apardığı yaradıcılıq və qeyri-yaradıcılıq işi; çapa hazırlıq prosesində əsər üzərində aparılan tekstoloji araşdırmalar; mətnə senzor, naşir müdaxiləsi, mətbəə xətaları və bir çox başqa məsələlər daxildir.

Xatırladaq ki, "mətnin tarixçəsi” ifadəsi bəzi elmi ədəbiyyatda qədim və yeni dövr mətnlərinə münasibətdə bir qədər fərqli mənada işlədilir. Bu ifadə qədim ədəbiyyata tətbiq edilərkən mətnin tarixçəsinə onu yaradan müəlliflə yanaşı, onların üzünü köçürən katiblərin mətnlərdə apardığı dəyişikliklər də daxil edilir. Üzünü köçürdüyü mətnlə katiblərin "sərbəst” davranması, bilərəkdən – məqsədli olaraq mətnlərdə ciddi dəyişiklik etmələri bəzən onların "müştərək müəlliflər” adlandırılmasına da səbəb olub. Yeni dövr ədəbiyyatında isə "mətnin tarixçəsi” deyilərkən mətnin, yalnız, müəllif tərəfindən yaradılması və dəyişdirilməsi prosesi nəzərdə tutulur. Lakin yeni dövr mətnlərindəki dəyişikliklər heç də həmişə müəllifə aid olmur. Mətndə, senzor, redaktor və başqaları dəyişiklik apara bilir. Senzor və redaktorlar S.Vurğunun əsərlərində də az dəyişikliklər aparmayıblar.

Yaxud, bir sənətkarın əsərində başqa bir şair və yazıçının və ya redaktorun dəyişiklik etməsinə yeni dövr ədəbiyyatında, o sıradan Səməd Vurğunun da bəzi əsərlərində rast gəlinir. Məsələn, "Səriyyənin ölümü” şeirinin son bəndindəki "bədbinliyi yumşaltmaq üçün” görkəmli ədəbiyyatşünas Məmməd Arif Dadaşzadə (1930-cu ildə – şeirin çap olunduğu vaxt "İnqilab və mədəniyyət” jurnalının əməkdaşı kimi) qələmi əlinə alıb, şeirə bir neçə nikbin misra artırmışdı.

Yaxud Aşıq Şəmşir şairin "Yada sal məni” şeirindəki "Yalçın qayalardan xəbər al məni” misrasındakı əvvəlki iki sözü "Kəklikli daşlardan” ifadəsi ilə əvəz etmiş, "Bəxt məni bu yerə qonaq göndərdi” misrası ilə başlanan sonuncu bəndi də şeirə əlavə etmişdi. Bu səpkili əlavə və dəyişikliklərə şairin iri həcmli əsərlərində də (Məsələn, "Vaqif” pyesində) təsadüf edilir. Xatırladaq ki, Səməd Vurğun özü də bəzi şairlərin şeirlərində düzəlişlər edib. Bütün bu dəyişikliklər də mətnin tarixçəsinə daxil edilməli, səbəbləri və səbəbkarları müəyyənləşdirilməli, barəsində izahlar bölməsində məlumat verilməlidir...

Əslində, mətnin tarixçəsi, elə mətnin özü deməkdir. Mətn, belə demək mümkünsə, "tarixçə”dən "yığılır” – montaj edilir. Mətnsiz əsər təsəvvürə gəlmədiyi kimi, tarixçəsiz də mətn ola bilməz. Bu səbəbdən də əsərin mətnini bağlı olduğu tarixçədən kənar tədqiq etmək mümkünsüzdür. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, şair və yazıçıların yaradıcılığı əsərlərinin tarixçəsindən, bütün sənətkarların əsərlərindən isə ədəbiyyatın tarixi formalaşır. Başqa sözlə, hər bir mətnin özü və tarixçəsi nəticə etibarilə bütövlükdə ədəbiyyatın tarixi deməkdir, həm də sonrakı filoloji tədqiqatların söykəndiyi özüldür. Doğrudur, aparılan elmi araşdırmaların obyektivliyi əsərlərin əsas mətninin düzgün müəyyənləşdirilməsindən – mötəbərliyindən asılıdır. Əziz Mirəhmədov deyirdi: "Mötəbər mətnsiz, mötəbər elm də ola bilməz”. Lakin, əsas mətnlərin düzgün müəyyənləşdirilməsinin təminatçısı da onların tarixçələrinin dərindən və hərtərəfli öyrənilməsidir.

– Şairin yaradıcılıq laboratoriyasında müşahidə etdiyiniz və oxucular üçün yeni ola biləcək məqamları, qısaca da olsa, xatırlatmanız maraqlı olardı?

– Səməd Vurğunun dilinin bulaq suyu kimi saf, axıcı, anlaşılan olması yaradıcılığının başlıca məziyyətlərindən hesab edilir. O, müasir poeziya dilimizin də yaradıcısı sayılır. Bu fakt çoxlarında onun əsərlərini, belə demək mümkünsə, birnəfəsə yazması qənaətini yaradıb. "Söz Vurğunun əlində mum kimi idi” deyimini də o inam yaratmışdı. Sözün Vurğunun əlində mum kimi olduğuna qətiyyən şübhə etmirik. Amma, o da var ki, mumu "hala gətirmək” – ondan sənət əsəri yaratmaq, "öz üslubunu müəyyənləşdirib, yadigar qoymaq üçün” (Məndən də bu üslub qalsın yadigar) şair çox çalışıb, gərgin əmək, böyük zəhmət sərf edib. Biz bunu onun əlyazmalarına istinadən deyirik: onun əsərlərinin qaralama avtoqraflarını oxumaq çox çətindir (Yeri gəlmişkən: mən böyük sənətkar Hüseyn Cavidin bir neçə şeirinin, o sıradan Səməd Vurğunun adına çıxılan "Gəlin” şeirinin avtoqrafı ilə də tanış olmuş və eyni məqamı müşahidə etmişəm). Elə bil ki, Səməd Vurğun əsərlərini yazmağa başlamazdan əvvəl barəsində heç düşünməyib. Söz, misra, bəndlər dəfələrlə pozulub, sanki sözlər döyüşə gəlib, istedadla cilalanıb ədalətli Vurğun qələmi yerinə düşməyənlərin üstündən xətt çəkib, daha mənalılarını yazıb, bəzən isə onların yeri boş qalıb, misraların, bəndlərin kənarında sual işarələri, nöqtələr qoyulub, "öyrən” sözləri yazılıb, bir şeir tamamlanmamış başqa şeirə keçilib. Bəzən eyni şeirin müxtəlif variantları yaranıb, bəzən şair yazdığı əsərə illər keçəndən, hətta dərc etdirdikdən sonra bir də qayıdıb, yenidən işləyib, bəzən də sənətkarın cəhdinə baxmayaraq, ilham onu yarı yolda qoyub – xeyli şeiri tamamlanmayıb. Avtosenzura – daxili senzor da az "iş” görməyib.

Doğrudur, əsərlərin tekstoloji tədqiqində – mətnlərin təkmilləşmə prosesinin izlənilməsində çap nüsxələrinin əhəmiyyəti az deyil. Lakin, əsərlərin doğulma, yaranma prosesini avtoqraflar, özü də qaralama avtoqraflar üzərində müşahidə etmək mümkündür. Mətnlərin tarixçələrinin öyrənilməsində qaralama avtoqraflar daha çox material verir.

Səməd Vurğunun bu və bir sıra başqa şeirlərini çapa verməməsinin müxtəlif səbəbləri olub. Əsas səbəb bunların əksəriyyətinin tamamlanmaması və "oxucu mühakiməsinə veriləsi” səviyyədə işlənməməsi olub. Şeirlərin içərisində elələri də var ki, şair onların həyatı üçün qorxulu olacağını nəzərə alıb, çapa verməyib. Burada konkret adamlara həsr edilən elə əsərlər də var ki, onlarda təsvir edilən hadisələr "isti” olduğundan, məlum "qəhrəmanlar” istədiyi səmtə at çapdığından şair onları ya dərc etdirə bilməyıb, ya da dərc etdirmək istəməyib. Bu şeirlərin bir qismini ("Sərgüzəşt”, "Zərdüştün xülyaları”, "Böhtan”, "Böyük revolyusiya”, "Sən utan!”, "Mıs-mıs”, "Qoca qartal”, "Ah, paxıllar!”, "Müxənnət”, "A, "dostlar”!” və s.) biz həm mətbuatda vermişik, həm də hazırladığımız kitaba daxil etmişik.

Müşahidə etdiyimiz maraqlı məsələlərdən biri də Səməd Vurğunun əsərlərinin avtoqraflarının öz, eləcə də çap nüsxələri arasındakı tekstoloji fərqlərdir.

Şair bəzi başqa əsərləri kimi, bu şeirinə görə də təqib və təzyiqlərə məruz qalıb. 1937-ci ilin payızında NKVD-yə günortadan sonra gedib, "səhər çayı vaxtı” qayıdan S.Vurğun qardaşına demişdi ki, "Onlar mənim "Azərbaycan” şeirimdən bərk yapışıblar. Başa düşə bilmirlər ki, bu şeir mənim həyatımın və bütün yaradıcılığımın mənasıdır, rəmzidir... Mən bütün insanlara, bütün xalqlara və millətlərə səadət arzulayıram və bu yolda çalışıram. Lakin bununla bərabər, məndən ötrü ən müqəddəs torpaq Azərbaycandır, ən doğma xalq isə Azərbaycan xalqıdır, onun dili və şeri mənim vicdan səsimdir, o mənim doğma anamdır. Əgər buna görə məni millətçi etmək istəyirlərsə, qoy etsinlər. Bir gün gələr, tarix həqiqəti açar” (M. Vəkilov).

Haqqında çox qısaca danışdığımız bu tip tekstoloji faktlar şairin əsərlərində hədsizdir və düşünürük ki, heç kəs bu məsələlərin izaha ehtiyacı olduğunu, eləcə də əsərlərin izahların köməkliyi ilə daha dərindən anlaşıldığını – dərk edildiyini inkar etməz. Məhz, bu səbəbdən də biz şairin arxivindən yararlanaraq, şeirlərinin tarixçələrinə hazırladığımız kitabın izahlarında kifayət qədər yer vermişik.

– Bizə görə, hazırladığınız kitab Səməd Vurğunun şeirlərinin ilk elmi nəşridir. Siz necə düşünürsünüz?

– Kitab Səməd Vurğunun şeirlərinin elmi nəşridir, amma, ilk yox. Şairin əsərlərinin elmi nəşrləri haqqında məlumat verəcəyəm, amma, əvvəlcə "elmi nəşr”in özünün nə demək olduğuna aydınlıq gətirim.

Elmi nəşr (tənqidi və ya elmi-tənqidi nəşr də adlandırılır) bədii əsərlərin elmi-tekstoloji aspektdən, başqa sözlə, əsərlərin tarixçələri öyrənilərək çapa hazırlanmasıdır. Bu nəşrin məqsədi: 1) oxuculara və mütəxəssislərə əsərlərin əsas – elmi-tənqidi mətnlərini, yəni müəllif mətnlərini olduğu kimi çatdırmaq; 2) yazıçının yaradıcılıq laboratoriyasına daxil olub, əsərlərinin yaranma və təkmilləşmə prosesini izləmək; 3) müəllifin bir sənətkar kimi formalaşmasını açıb-göstərməkdir. Bu nəşrlər oxucuların bütün suallarına cavab verə biləcək elmi-köməkçi aparatla, xüsusilə də şərhlərlə təmin olunmalıdır. Nəşrlərin tipini də, ilk növbədə, bu aspekt, yəni, mətnlər üzərində aparılan elmi-tekstoloji işin xarakteri, onların tarixçələrinin öyrənilmə səviyyəsi müəyyənləşdirir.

Qəribə də olsa, elmi nəşrlər müəllifləri dünyasını dəyişdikdən, həm də əksər hallarda sənətkarların ölümündən əsrlər keçdikdən sonra hazırlanır. Məsələn, Məhəmməd Füzulinin əsərlərinin ilk elmi nəşri şairin vəfatından, təxminən 400 il sonra çap olunub. Bu işlə mətnşünaslar məşğul olur. Burada xeyirxah niyyət və elmi zərurətlə yanaşı, bir paradoks da var: qələmə aldığı əsərlərin tarixçələrini müəllifdən yaxşı heç kim bilmədiyi halda, onlara şərhi müəlliflərin özləri yox, başqaları – mətnşünaslar yazır. Çox vaxt əsərləri nəşrə hazırlayanlar heç mətnşünas da olmurlar. Mətnşünaslar əsərlərini nəşrə hazırladıqları şair və yazıçıların həyatı və yaradıcılığını nə qədər dərindən öyrənsələr də, əsərlərin tarixçələrini onları yaradan – "dünyaya gətirən” müəlliflər qədər bilə bilməzlər. Paradoks da olsa, gerçək budur. Hər halda, bizə öz əsərlərinə şərh yazan, əsərlərini tarixçələri ilə birlikdə çap etdirən şair məlum deyil.

Sağlıqlarında isə, bəzi istisnaları – müəllifin vətəndən kənarda yaşaması, xəstəliyi və s. – nəzərə almasaq, əsərlərini çapa müəlliflərin özləri hazırlayırlar – vəfatından sonra bu nəşrləri də tədqiqatçılar hazırlayır. Bu nəşrlər bir qayda olaraq, əsərlərin mətnlərini oxuculara çatdırmaq vəzifəsini yerinə yetirir və nəşrə hazırlıq prosesində onlar elmi cəhətdən öyrənilmir. Onların elmi-köməkçi aparatı da – izahlar və biblioqrafik məlumatlar, lüğətlər və s. olmur. Bu səbəbdən də həmin nəşrlər kütləvi nəşrlər hesab olunur. Onlarda, ən yaxşı halda, əsərlərin yazılma tarixi, bəzən də, yeri qeyd edilir.

S.Vurğunun da sağlığında çap olunan kitabları, kütləvi nəşrlərdir və onlar da, elmi-köməkçi aparatdan məhrumdurlar. Təxmini hesablamalarımıza görə, sağlığında S.Vurğunun Azərbaycan dilində 100 minə yaxın tirajla 15 adda şeir kitabı çapdan çıxıb. Şairin əsərlərinin ilk elmi nəşri isə 6 cildliyidir – tərtib edəni və redaktoru O.Sarıvəlli, "İzahat və biblioqrafik məlumat”ın müəllifi N.Axundovdur. 1960–1972-ci illər arasında çapdan çıxmış bu cildlər şairin əvvəlki kitablarından həm əhatəliliyinə, həm də tərtibi prinsipinə görə xeyli fərqlənir.

Nəşrin əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, şairin arxivi öyrənilib (axıradək olmasa da), cildlər xronoloji ardıcıllıq əsasında tərtib edilib, buraya şairin əvvəlki kitablarına düşməyən bir sıra yeni əsərləri salınıb. Altı cildlik, şübhəsizdir ki, şairin əvvəlki nəşrlərindən ən mükəmməlidir. Bu məziyyətləri ilə yanaşı, cildlərdə ciddi qüsurlara da yol verilib. Üstəlik nəşr oxuculara "akademik nəşr” adı ilə təqdim edilib, lakin adını doğrultmayıb.

Hazırladığımız kitabı isə biz Səməd Vurğun şeirlərinin mükəmməlləşdirilmiş elmi nəşri hesab edirik. Bunun şairin ən mükəmməl nəşri olduğu iddiasından da uzağıq. Əksinə, əminik ki, gələcəkdə bu nəşr daha da təkmilləşdiriləcək. Çünki, bütün şair və yazıçılar kimi, Səməd Vurğunun da yaradıcılığı ilə bağlı araşdırmalar bu gün də davam etdirilir və yeni, naməlum faktlar, hətta, onun yeni şeirləri üzə çıxarılır. Xatırladım ki, şairin işıq üzü görməmiş şeirləri hələ də var. Ustad şair haqqında yeni söz deməyə imkan verən bu ədəbi-tarixi və tekstoloji faktlar, təbii ki, onun əsərlərinin nəşrinə də öz müsbət təsirini göstərəcəkdir. Obyektivlik naminə deyim ki, son 20-25 ildə bir çox məsələləri, o sıradan bədii əsərlərin nəşri səviyyəsini və nəşrin tiplərini də maliyyə xərcləri müəyyənləşdirir. Etiraf edim ki, maliyyə məhdudluğu üzündən şairin şeirlərini düşündüyümüz kimi nəşr etdirə bilmədik. Belə ki, bir sıra şeirləri kitabdan çıxarmalı olduq, yazdığımız tekstoloji müqəddiməni verə bilmədik, hətta, çapı 2016-cı ilə planlaşdırılan kitab iki il sonra işıq üzü gördü.

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn, Aytac Quliyeva

Kaspi 2018.- 20-22 oktyabr.- S.16-17.