Milli təhsil quruculuğu tarixi

Və ya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müəllimlərin ilk qurultayı

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə (1918-1920) 1918-ci il dekabrın 13-dən 28-dək olan müddətdə milli təhsil  quruculuğu  tariximizdə əhəmiyyətli rolu olmuş  xalq və ali-ibtidai məktəb müfəttişlərinin, müəllim və  pedaqoqların, təhsil  işçilərinin  ilk qurultayı  keçirilmişdir. Həmin  əlamətdar hadisədən  100 il  keçməsinə  baxmayaraq Bakı şəhərində, 2-ci  real  məktəbinin  zalında  Xalq  Maarif Nazirinin müavini Həmid bəy Şahtaxtinskinin sədrliyi ilə keçirilmiş  qurultayın materialları  müasir dövrdə də unudulmur  və bu gün də  dərin hörmət və ehtiramla öyrənilir, tədqiq edilir  və gənc  nəslin    elmi - pedaqoji  biliyinin  artırılmasında  istifadə  edilir. Azərbaycan xalq maarifi və  məktəbinin  bu və ya digər tarixi mərhələlərdə necə inkişaf etdiyini, hansı inkişaf mərhələlərindən keçdiyini öyrənmək hər zaman olduğu kimi, bu gün də zəruridir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi: "Azərbaycan təhsil tarixi hər birimizin fəxr  etdiyi nailiyyətlərlə zəngindir.  Azərbaycan müəllimləri bütün tarix boyu, təhsildə varisliklə novatorluğu, ənənə ilə islahatın vəhdətini öz fəaliyyətlərində əks etdirmişlər....” "Təhsil əsri” adı qazanmış XXI əsr Azərbaycan təhsilinin də yeniləşməsini və müasirləşməsini tələb edir”. 

 Cümhuriyyət  dövründə çağırılmış ilk qurultayın təhsil tariximizdəki  əhəmiyyətli  rolunu  nəzərə alaraq,  onun fəaliyyətinə bir daha nəzər salmaq və milli təhsil quruculuğunda  xidmətləri olmuş  tanınmış maarif fədailərini böyük hörmət və ehtiramla yad etmək, həmçinin  gənc  nəslin  elmi-pedaqoji  biliyinin  artırılması məqsədilə  arxiv sənəd və materialları əsasında hazırladığım bu məqaləni hörmətli  oxucularımızın diqqətinə çatdırıram: 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biri də yenicə yaradılmış respublikada  xalq  maarifi  və  təhsilinin    inkişafına, savadsızlığın və geriliyin aradan qaldırılmasına, məktəb-təhsil işinin geniş surətdə yayılmasına nail olmaqdan ibarət idi. Qarşıda duran məqsədlərə çatmaqdan ötrü xalq maarifinin yayılması üzrə çoxşaxəli tədbirlərin, o  cümlədən ibtidai, ümumi orta, texniki və peşə təhsili üzrə anadilli məktəblər şəbəkəsinin yaradılması, məktəb və təhsil işinin milli köklər üzərində yenidən  qurulması, ana dilində milli proqram və dərsliklərin işlənib hazırlanması və nəşr edilməsi, qadınların dünyəvi  təhsil  alması üçün  müvafiq təhsil  ocaqlarının açılması, yaşlıların təhsili üzrə lazımi tədbirlərin həyata  keçirilməsi təxirəsalınmaz  bir  vəzifə  kimi  milli   hökumətin və  Xalq  Maarif Nazirliyinin qarşısında  dayanırdı. Bu vəzifənin ölkəmiz üçün nə qədər böyük  əhəmiyyət kəsb etdiyi, respublikamızın Dövlət Arxivi və Dövlət Tarix Arxivinin  müvafiq  fondlarında saxlanılan tarixi  sənədlərdə öz əksini tapmışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Xalq Maarif Naziri N.b.Yusifbəylinin 1918-ci ilin dekabr ayında Bakı Qubernatoruna göndərdiyi məktubda qeyd edilirdi: "1917-ci il çevrilişinədək Rusiya  hökuməti özünün xüsusi siyasi niyyətlərini əldə rəhbər tutaraq, xalqın maarifləndirilməsi işinə çox az qayğı göstərmişdi. Ölkədəki məktəblərin vəziyyəti olduqca acınacaqlı idi. Xalq məktəbləri özünün dözümlüyü baxımından dövlət orqanizmindəki "sağalmaz yaranı" xatırladırdı. Çar hökuməti bununla barışmağa məcbur idi və eyni zamanda  məktəbləri məhdud çərçivədə saxlamaqdan ötrü müxtəlif tədbirlər həyata  keçirirdi. Xalq maarifinin daşıyıcıları olan xalq müəllimləri çar hökuməti  tərəfindən müxtəlif təhqir və təqiblərə məruz  qalırdılar... Həmin hökumətin   ucbatından hazırda Azərbaycanın bütün ərazisi boyu məktəblərə böyük ehtiyac duyulur  və  indi Nazirlik bütün qüvvəsini yeni məktəblərin, müəllim kurslarının və  s. açılmasına yönəldərək, mümkün qədər qısa müddətdə ölkədə maarif və təhsil  işini lazımi səviyyədə qurmağa  çalışır. Çünki, indiki zamanda yalnız savadlı  xalqın sərbəst yaşamağa hüququ və imkanı vardır. Xalqın mövcud vəziyyətə ayıq münasibət göstərməsi və onun  vətənə  şüurlu  məhəbbət ruhunda  tərbiyə  olunması  vacibdir. Bu işin öhdəsindən xalq  maarifi və onun daşıyıcısı olan  xalq müəllimləri  gələ bilərlər. Vətənin mövcudluğunu  və  tərəqqisini  əziz  tutan hər  bir vətəndaşın  mənəvi borcudur ki, bütün qüvvəsini fəaliyyətdə olan məktəblərə dəstək olmağa yönəltsin və yeni məktəblərin açılması işinə əlindən gələn köməkliyi etsin. Təbiidir ki, xalq müəllimlərinə, onların böyük və  ağır əməyinə cəmiyyətdə layiqli yüksək yer ayrılmalıdır”.  Məktubda Bakı qubernatorundan həmçinin xahiş edilirdi ki, onun tabeçiliyində olan bütün təşkilatların rəhbərlərinə tapşırılsın ki, onlar ölkədə məktəblərin açılması və onların fəaliyyətinin təmin edilməsi,  məktəb  rəhbərlərinin və  xalq müəllimlərinin bütün ehtiyaclarının ödənilməsi işinə dəstək  olsunlar ki, müəllimlər də öz müqəddəs vəzifələrini  layiqincə yerinə yetirə bilsinlər. Ölkənin  gələcək taleyi bu işlərin müvəffəqiyyətindən çox asılıdır.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivlərində mühafizə edilən arxiv sənəd və materiallar  və  digər tarixi mənbələr təsdiq edir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti yarandığı ilk vaxtdan etibarən xalq  maarifi, təhsil və mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsini taleyüklü məsələ kimi ön  cərgəyə  çəkmişdir. Çünki, respublikada, xalq maarifi qarşısında duran məsələləri  həll etmədən müstəqilliyini yenicə  əldə etmiş ölkənin gələcək inkişafını təmin  etmək, onun iqtisadi qüdrətini möhkəmləndirmək  mümkün deyildi. Respublikada  maarif, təhsil, təlim-tərbiyə işinin ən aktual məsələlərini yubanmadan müzakirə  etmək və həlli yollarını tapmaqdan ötrü, Xalq Maarif Nazirliyinin təşəbbüsü ilə Bakı  şəhərində 2-ci real məktəbin zalında, 1918-ci il dekabr ayının 13-dən  28-dək  olan  müddətdə Xalq Maarif Nazirinin müavini,  Həmid bəy Şahtaxtinskinin sədrliyi ilə  xalq və ali-ibtidai məktəb müfəttişləri və müəllim seminariyaları direktorlarının  qurultayı çağırıldı. Azərbaycan hökumətinin 17 dekabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə bu qurultaya ezamiyyə edilmiş şəxslərin həmin müddətdə yaşayış xərclərinin ödənilməsi üçün Xalq Maarif Nazirinin sərəncamına 24 min publ həcmində pul  vəsaiti ayrıldı.

Ölkəmizdə tanınmış pedaqoqların, maarif və təhsil xadimlərinin - Həmid bəy  Şahtaxtinski, Azad bəy Əmirov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Soltan Məcid Qəniyev, Abdulla bəy Əfəndiyev, Firidun bəy Köçərli, Cavad Cuvarlinski, Səməd bəy Acalov, Əhməd ağa  Mustafayev, M.Mahmudov, N.Nərimanbəyov, Ş.Səfərəlibəyov və başqalarının iştirakı ilə  keçirilmiş həmin qurultay böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Qurultayda  müzakirə ediləcək məsələlərin siyahısı Xalq Maarif Nazirliyinin xalq təhsili üzrə baş idarəsinin rəisi  Azad bəy  Əmirov tərəfindən qurultay iştirakçılarına əvvəlcədən  göndərilmişdi. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin müvafiq fondlarında saxlanılan  sənədlər  araşdırılarkən, xalq təhsili üzrə baş idarənin rəisi A.b. Əmirovun Qazax  müəllimlər seminariyasının direktoru F.b. Köçərliyə göndərdiyi siyahı  aşkar edilmişdir. Həmin siyahıda  qurultayın müzakirəsinə çıxarılmış məsələlərin  aşağıdakılardan ibarət olduğu göstərilirdi:

I. Maliyyə  məsələləri. 1919-cu  ilə  dair  xərclər  smetasının  müzakirəsi: 1) ibtidai  məktəblər  üzrə; 2) ali-ibtidai  məktəblər  üzrə; 3) Maryinski  məktəbləri  üzrə; 4) sənət məktəbləri  üzrə; 5) xalq  məktəb  müfəttişlərinin dəftərxanaları  üzrə.

Qurultayda  xərclər  smetasının  müzakirəsi  ilə  əlaqədar  müəyyən  vəzifələrin  ləğvi  və  yeni  vəzifələrin  təsis  edilməsi  məsələlərinə  baxılması  da nəzərdə   tutulmuşdur.

II. İnzibati  məsələlər: Xalq  məktəbləri  müfəttişlərinin  ali-ibtidai, Maryinski və sənət  məktəbləri, habelə  digər  aşağı  kateqoriyalı  məktəblərə  olan  münasibəti. Yuxarıda  adları  sadalanan  məktəblər  üzrə  ayrılan  xərclərə  dair  izahatın  verilməsi.

III. Proqram  məsələlər:

İbtidai məktəblərin  eynitipliliyi (zemstvo,normal,prixod /məhəllə/ və s; İbtidai  məktəblər  üçün  proqram  və  dərsliklərin  tərtib  edilməsi.

IV. Ümumi  xarakterli  məsələlər:

Müəllim  kursları  və onun  bəndləri; Rayon  qurultayları; Dəftərxana  yazışmalarının  üsulları  və əsasən  də  pul  hesabatlarının  aparılması  yolları  ilə  tanış  olması  məqsədilə  müəllimlər  üçün  kursların  keçirilməsi; Kənd  sakinləri  üçün  mütaliələrin  keçirilməsi; Əlifba  məsələsi; müəllimlərin  hərbi  mükəlləfiyyətə  münasibəti; Peşə  təhsilinin  təşkili; Sinifdən  xaric  oxu; Uşaq  bağçaları; Məktəb  və  pedaqoji  muzeylər; Məktəb  və müəllim  ekskursiyaları; Məktəb  dərman  qutuları; Məktəb  əmanət  kassaları; Hərbi  və  digər  gimnastika; Coğrafi,  tarixi  və  digər  müsəlman  xəritələri; Səyyar  müsəlman  əlifbaları; Xalq  məktəbləri müfəttişləri nəzdində  dərs  vəsaiti  anbarları.

Siyahıda qeyd olunan məsələlər ölkəmizdə maarif, təhsil, məktəb-tədris və  təlim-tərbiyə işinin aktual və həlli yubanmadan tələb olunan tapşırıqlar kimi qurultayın müzakirəsinə çıxarılmışdır. Qurultayın müzakirəsinə çıxarılmış məsələlərin çoxşaxəli və mürəkkəb ol­du­ğu­nu nəzərə alaraq, həmin məsələlərin ətraflı müzakirə edilməsi və praktiki əhəmiyyətə ma­lik qərarların qəbul edilməsi üçün dekabrın 17-də keçirilmiş 3-cü iclasda müxtəlif sa­hələr üzrə təcrübəli pedaqoq və təhsil mütəxəssislərindən ibarət səriştəli  komis­si­ya­la­rın yaradılması haqqında qərar qəbul edildi. Həmin komissiyalar ayrı-ayrı sahələr üzrə aşağıdakı tərkibdə yaradılmışdır:

1.                      Ali-ibtidai məktəblərin smetasının işlənib hazırlanması üzrə komissiyanın tər­ki­bi: S. Acalov; A. Mahmudov; Ə.Mustafayev; M.b.Əfəndiyev; B.Kiçikxanov.

2.                       Maryinski və sənət məktəbləri üzrə smetanın işlənib hazırlanması üzrə-V.Y.Va­silyev; H.Nərimanbəyov; İ.Qəbulov və C.Cuvarlinski.

3.                       Müfəttişlərin dəftərxanalarının smetasının işlənib hazırlanması və ali-ibtidai, sə­nət və Maryinski məktəblərinin müfəttişliyə münasibəti üzrə -  Ş.Səfərəlibəyov; A.Mi­nasazov; M.b.Quliyev; A.Qiyasbəyov; M.Mahmudov; A.Mustafayev.

4.                      Aşağı ibtidai məktəblərin eynitipliliyi üzrə- Gəncə müəllimlər seminariyasının direktoru V.Y.Vasilyev; Xalq   məktəbləri  inspektorları: -Nuxa  qəzası  üzrə  Abdulla bəy  Əfəndiyev, Naxçıvan qəzası üzrə Rəşid bəy Əfəndiyev; Gəncə qəzası üzrə Cavad bəy Cuvarlinski və Zaqatala quberniyası üzrə İsmayıl bəy Qəbulov.

 Məktəb və müəllimlərin əməli fəaliyyətlərinə kömək göstərəcək qərarların  qəbul edilməsi məqsədilə, Qurultayın gündəliyinə çıxarılmış yuxarıda qeyd olunmuş məsələlər üzrə ətraflı müzakirələr aparılmışdı. Qurultayda iclasların gün ərzində  fasiləsiz olaraq gərgin keçdiyi barədə hökumətin mətbu orqanı olan "Azər­baycan” qəzetində də məlumat verilmişdir. Qurultayda "Aşağı ibtidai məktəblərin eynitipliliyi”  məsələsi üzrə yaradılmış komissiyanın de­kabrın 17-də keçirilmiş iclasında qurultayın  sədri, Xalq Maarif Nazirinin müavini Həmid bəy Şah­taxtinskinin "zemski”, "normal”, "prixodski” adlanan aşağı ibtidai məktəblərin eyni­tip­li­lik prinsipinin həyata keçirilməsi haqqında təklifi dinlənildi. Komissiya üzv­lə­ri məktəblərin vahidliyinə nail olmaqdan ötrü belə  nəticəyə gəldilər ki, res­pub­li­ka­da fəaliyyət göstərən və son nəticə etibarı ilə eyni məqsəd güdən bütün aşağı ibtidai mək­təblər "Azərbaycan Respublikası Xalq Maarif Nazirliyinin aşağı ibtidai mək­təb­ləri" vahid termin altında birləşdirilsin və onların saxlanması üçün tələb olu­nan xərc­lər dövlət  xəzinəsindən  maliyyələşdirilsin.  Komissiya  aşağıdakı  amil­lərə  əsaslanaraq  belə  bir  nəticəyə  gəlmişdir:

1) Hazırda "zemski” adlandırılan aşağı ibtidai məktəblərin müəyyən bir qrupunun  dövlət xəzinəsindən maliyyələşdirilməsi, habelə  "zemski” rüsumlarının xəzinənin  mə­da­xi­li­nə yönəldilməsi haqqında qurultayın qərarından sonra  həmin məktəblərin  "zemski”  ad­lan­dı­rılmasına əsas və ehtiyac qalmır. Çünki, həmin məktəblər yalnız bir əlamətinə görə - "zems­ki” rüsumlarından asılılığına görə, "zemski” məktəbləri  termini  altında  ayrıca  bir  qrupda   birləşdirilmişdir.

 

2) 1828-ci ilin nizamnaməsinə  görə,  "prixodski”  adlandırılan  məktəblərdə  təlim-tər­biyə  işinin  müasir  qoyuluşu  onun  yaradılmasının  ilkin  məqsədlərindən  çox uzaq­laş­dırıldığından, indi həmin məktəbləri 1828-ci ilin nizamnaməsinə görə "prixodski”  ad­landırmaq  doğru  olmazdı. Komissiya həmin addan imtina etməyi  və  bu  adda  fəaliyyət  göstərən  məktəbləri  digər  aşağı  ibtidai  məktəblər kimi "Xalq Maarif Nazirliyinin aşağı ibtidai məktəbləri” adlandırmağı  qərara  aldı.

 3.  Komissiya, "normal” kənd məktəbləri məsələsi  üzrə 1873-cü ildən Zaqafqaziya di­yarında, o cümlədən Azərbaycanda meydana gəlmiş "normal kənd məktəbləri” ter­mi­no­logiyasını da ləğv etmək qərarına gəlmişdir. Komissiyanın bu qərara gəlməsinə baş­­lıca səbəb, həmin məktəblərdə çalışan müəllimlərin hüquqi vəziyyətinin digər xalq müəl­limlərinin hüquqi vəziyyəti ilə ədalətli müqayisəsi olmuşdur. Yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq, komissiya belə qənaətə gəlmişdir ki, xalq müəllimləri ara­sın­da ayrı seçkiliyə yol vermək olmaz. Normal kənd məktəblərinin də təxirə salınmadan aşağı ibtidai məktəblərin ümumi vahid ailə­si­nə daxil edilməsi vacib sayılsın və aşağı ibtidai məktəblərdə çalışan bütün mü­əll­im­lə­rin dövlət qulluğunda olduğu tanınsın, onlara dövlət qulluğuna aid hüquq və im­ti­yaz­lardan həm işlədikləri müddətdə, həm də təqaüdə çıxarkən istifadə etmək hüququ ve­rilsin.

Səfərov, Rafiq

Kaspi 2018.- 23 oktyabr. - S.15.