Milli təhsil quruculuğu tarixi

Və ya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müəllimlərin ilk qurultayı

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) 1918-ci il dekabrın 13-dən 28-dək olan müddətdə milli təhsil quruculuğu tariximizdə əhəmiyyətli rolu olmuş xalq və ali-ibtidai məktəb müfəttişlərinin, müəllim və pedaqoqların, təhsil işçilərinin ilk qurultayı keçirilmişdir. Həmin əlamətdar hadisədən 100 il keçməsinə baxmayaraq Bakı şəhərində, 2-ci real məktəbinin zalında Xalq Maarif Nazirinin müavini Həmid bəy Şahtaxtinskinin sədrliyi ilə keçirilmiş qurultayın materialları müasir dövrdə də unudulmur və bu gün də dərin hörmət və ehtiramla öyrənilir, tədqiq edilir və gənc nəslin elmi - pedaqoji biliyinin artırılmasında istifadə edilir. Azərbaycan xalq maarifi və məktəbinin bu və ya digər tarixi mərhələlərdə necə inkişaf etdiyini, hansı inkişaf mərhələlərindən keçdiyini öyrənmək hər zaman olduğu kimi, bu gün də zəruridir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi: "Azərbaycan təhsil tarixi hər birimizin fəxr etdiyi nailiyyətlərlə zəngindir. Azərbaycan müəllimləri bütün tarix boyu, təhsildə varisliklə novatorluğu, ənənə ilə islahatın vəhdətini öz fəaliyyətlərində əks etdirmişlər....” "Təhsil əsri” adı qazanmış XXI əsr Azərbaycan təhsilinin də yeniləşməsini və müasirləşməsini tələb edir”.

Qurultay nümayəndələrindən dərsliklər üzrə seçilmiş komissiyanın iclası da dekabrın 17-də keçirilmişdir. Dərsliklər barədə seçilmiş komissiyanın tərkibi aşağıdakı təcrübəli pedaqoq və təhsil mütəxəssislərindən ibarət idi:

1. Bakı quberniyası xalq məktəblərinin direktoru Sultan Məcid Qəniyev;

2. Şuşa və Cavanşir qəzaları xalq məktəbləri müfəttişi Həşim bəy Nərimanbəyov;

3. Naxçıvan qəzası xalq məktəbləri müfəttişi-Rəşid bəy Əfəndiyev.

Məsələ ilə bağlı məruzə Rəşid bəy Əfəndiyev tərəfindən təqdim edilmişdir:

Komissiya əldə olan dərsliklərə baxdıqdan sonra onlardan aşağıdakıları yararlı hesab edərək ibtidai məktəblərdə təcrübədən keçirməyi qərara aldı:

1. Birinci bölmədə ilk dərslərin deyilməsi üçün Mahmud bəy Mahmudbəyonun "Türk əlifbası” və Aleksey Osipoviç Çernyayevskinin "Vətən dili” dərsliyi qənaətbəxş hesab edilsin.

2. İbtidai məktəblərin həmin bölməsində hesab dərsi üzrə Qafur Rəşadın hesab dərsliyi qəbul edilsin.

3. İbtidai məktəblərin ikinci bölməsində dil və oxu dərsi üçün Bakı müəllimlərinin tərtib etdikləri kitablar (adları göstərilmir-R.S.) hələlik qənaətbəxş hesab edilsin.

4. Bu bölmədə hesab fənni üzrə hələlik Qəbulovun "Rəhbər-Hesab” dərsliyi və Həmid bəy Usubbəyovun hesab elmi kitabı qəbul edilsin.

5. 3-cü bölmədə dil fənni üçün Rəşid bəy Əfəndiyevin "Bəsirət-ül-ətfal” kitabından istifadə edilsin.

6. Bu bölmədə hesabdan dərs keçmək üçün Həmid bəy Usubbəyovun "Elm-Hesab” kitabı qəbul edilsin.

7. 4-cü və 5-ci bölmələrdə Abdulla Şaiqin "Gülzar” və Ağayevin müntəxəbatı "Ədəbi əsərlərin toplusu” təcrübədən keçirilsin.

8. Qafur Rəşadın "Rəhbər Sərf” və Axund Yusif Talıbzadənin "Sərf-Türkisi”.

9. Ali-ibtidai məktəblərin bölmələrinin ilk və son buraxılışına Saleh Zəkinin təbiətşünaslığı keçirilsin.

10. Ali-ibtidai məktəblərdə həndəsə üzrə "Elm-İndus” həndəsə dərsliyi təcrübədən keçirilsin.

11. Təbiətşünaslıq üzrə dərslik məruzədə göstərilməmişdir.

12. Ali-ibtidai məktəblərdə coğrafiya fənni Həsən Fəridin yeni coğrafiya fənni üzrə tədris edilsin.

13. Tarix fənni üzrə hansı dərslik və kitabın tövsiyə edildiyi barədə komissiyanın iclas protokolunda heç bir məlumat qeyd edilməmişdir.

14. Digər yazılmış əsərlərlə bağlı komissiya yalnız Mirzə Məmməd Axund oğlunun "Hesab Sorğuları” sərlövhəli kitabına baxaraq qərar almışdır ki, aradan qaldırılması tələb olunan bəzi nöqsanlar müəllifin nəzərinə çatdırılsın.

Qurultayın Xalq Maarif Nazirinin müavini Həmid bəy Şahtaxtinskinin sədrliyi ilə dekabrın 18-də keçirilmiş növbəti iclasında əvvəlki iclaslarda iştirak etmiş nümayəndələrdən əlavə olaraq, Lənkəran qəzası xalq məktəbləri müfəttişi G.N.Teterevyatnikov da iştirak edirdi. İclasın gündəliyinə müzakirə üçün beş məsələ çıxarılmışdır:

1. 1918-ci ilin yanvar-dekabr ayları üzrə müəllimlərin tam şəkildə ala bilmədikləri maaşları barədə;

2. Məktəblərin dava-dərman və dərslik vəsaitləri ilə təmin edilməsi üçün dövlət xəzinəsindən müəyyən məbləğin ayrılması;

3. Məktəbi idarə etdiyinə, gimnastika, nəğmə, peşə dərslərini keçdiyinə görə müəllimlərin mükafatlandırılması;

4. İdarə "upravski” məktəblərinin maliyyələşdirilməsi barədə;

5. Müəllimlərin təqaüd kassaları barədə.

Qurultayda aparılmış gərgin müzakirələrin nəticəsi olaraq həmin məsələlərin həlli yolları müəyyən edilmişdir. Qurultayda iclasların gün ərzində fasiləsiz olaraq gərgin keçdiyi barədə hökumətin mətbu orqanı olan "Azərbaycan” qəzetində də məlumat verilmişdir.

İbtidai məktəblərin (zemski; normal; prixodski adlanan aşağı ibtidai məktəblərin -R.S.) eynitiplilik prinsipinin həyata keçirilməsi məqsədilə respublikada fəaliyyət göstərən və son nəticə etibarilə eyni məqsəd güdən bütün aşağı ibtidai məktəblərin "Azərbaycan Respublikası Xalq Maarif Nazirliyinin aşağı ibtidai məktəbləri” vahid termini altında birləşdirilməsi, xalq müəllimlərinin hüquqi vəziyyətinin eyniləşdirilməsi, onlar arasında əvvəlki dövrlərdə yol verilmiş ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması və onların saxlanması xərclərinin dövlət xəzinəsindən maliyyələşdirilməsi; Cəmiyyətlə məktəblər arasında mübahisələr doğuran, məktəb və müəllimlərin nüfuzuna xələl gətirən məktəblər üzrə məktəb mükəlləfiyyətləri barədə icma qərarlarının ləğv edilməsi; yeni tədris proqramlarının işlənib hazırlanması, dərsliklərin seçilməsi; məktəbdən xaric təhsil və bununla bağlı məktəb kitabxanalarının təşkili; şagirdlərin tarixlə vətənpərvərlik ruhunda tərbiyələndirilməsi üzrə işlərin qoyuluşu; uşaq və pedaqoji jurnalların buraxılması; uşaq bağçalarının yaradılması; ibtidai məktəblərdə bədən tərbiyəsi işinin təşkili; müəllim qıtlığı problemi və onun həlli yollarının araşdırılması; müəllimlərin əməyinin ödənilməsi və s. həlli təxirə salınmadan tələb olunan məsələlər üzrə müvafiq qərarlar qəbul edilmiş, təklif və tövsiyələr verilmişdir ki, bu da öz dövrünün tələblərinə uyğun yeni məktəb quruculuğu və məktəb islahatı işində olduqca əhəmiyyətli olmuşdur. Təsadüfü deyildir ki, qurultayın, dekabrın 24-də xalq təhsili üzrə baş idarənin rəisi A.Əmirovun sədrliyi ilə keçirilmiş iclasında Nuxa-Ərəş rayonu xalq məktəbləri müfəttişi, ali pedaqoji təhsilli Abdulla bəy Əfəndiyev (görkəmli pedaqoq Rəsid bəy Əfəndiyevin qardaşıdır -R.S.) təklif etmişdir ki, qurultayın fəaliyyətini əks etdirən hesabat tərtib edilsin və çap edilərək bütün müfəttişliklərə göndərilsin. Onun fikrincə, qurultayda müzakirə edilən məsələlər və qəbul edilmiş qərarlar, məktəb-tədris və təlim-tərbiyə işlərinin müxtəlif sahələri üzrə irəli sürülən elmi-pedaqoji ideya və təkliflər respublikada aparılan yeni məktəb quruculuğu işində olduqca əhəmiyyətlidir və təhsil işçilərinin, o cümlədən direktor, müfəttiş və müəllimlərin fəaliyyət proqramına çevrilməlidir. Müfəttiş A.Əfəndiyevin təklifi qurultay tərəfindən qəbul edilmişdir.

Qurultayın qərarlarını əsas tutan Xalq Maarif Nazirliyi sonralar həmin qərarların bir çoxunun həyata keçirilməsi məqsədilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti və Parlamenti qarşısında məsələ qaldırmış və müvafiq qərar və qanunların qəbul edilməsinə nail olmuşdur ki, onlardan da bəzilərini qeyd edirik: 1) Xalq müəllimlərinin hərbi mükəlləfiyyətdən azad edilməsi; 2)Türk (Azərbaycan-R.S.) ştiftinin əldə edilməsi üçün Xalq Maarif Nazirinin sərəncamına 200 min rubl həcmində pul vəsaitin ayrılması; 3) Lazımi kitabların alınması üçün Xalq Maarif Nazirinin sərəncamına 18 min rubl həcmində pul vəsaitinin ayrılması; 4) Yoxsul ailələrdən olan şagirdlərə müvəqqəti olaraq birdəfəlik müavinətlərin verilməsi; 5) Aşağı ibtidai məktəb müəllim və qulluqçularının maaşları barədə Parlament tərəfindən qəbul edilmiş qanun və başqaları.

Qeyd edəök ki, bu qurultayda müzakirə edilmiş məsələlər və qəbul edilmiş qərarlar, irəli sürülmüş elmi-pedaqoji ideya və təkliflər 1919-cu il avqustun 20-dən sentyabrın 1-dək olan müddətdə Bakı şəhərində Azərbaycan xalq müəllimlərinin keçirilmiş növbəti qurultayında bir qədər də inkişaf etdirilərək təkmilləşdirilmiş və respublikanın təhsil və maarif işçilərinin fəaliyyət proqramına çevrilmişdir. Məktəbləri ölkənin əsas mədəni dayağı kimi qiymətləndirən, şəxsi mənfəət ardınca qaçmayaraq həyatını respublikanın kənd, rayon və şəhərlərində pedaqoji fəaliyyətə sərf edən, savadlı gələcək nəslin yetişdirilməsi kimi son dərəcə əhəmiyyətli işlə məşğul olan müəllim və pedaqoqların qarşılaşdıqları problemlərin müzakirə edilməsi və onların həlli istiqamətində müvafiq qərarların qəbul edilməsi əlbəttə ki, son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müəllim və pedaqoqların ilk qurultayının materialları bu gün də tədqiq edilir və öyrənilir. Qurultayda qəbul olunmuş qərarların məlum səbəblər ucbatından tam şəkildə həyata keçirilməsi mümkün olmasa da, milli təhsil quruculuğu tariximizdə əhəmiyyətli rolu və xidmətləri olmuşdur. Həmin qurultayın təşkilində və fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş tanınmış müəllim və pedaqoqlar, maarif fədailəri böyük hörmət və ehtiram hissi ilə yad edilir, həmin təcrübədən gənc nəslin elmi-pedaqoji biliyinin artırılmasında, onların vətənpərvər ruhda tərbiyə olunmasında bu gün də istifadə edilir. Azərbaycanda təhsilin inkişafında, pedaqoji və elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasında xidmətləri olan pedaqoji elmlər doktoru, akademik Hüseyn Əhmədovun qeyd etdiyi kimi: "Xalqımızın zəngin milli və ümumbəşəri elmi-pedaqoji dəyərlərini tədqiq etmək, onları üzə çıxarmaq, onlara yeni nəfəs vermək, gənc nəslin elmi-pedaqoji biliyinin artırılması işində ondan istifadə etmək bütün zamanlarda olduğu kimi, bu gün də aktualdır”.