Omanda mətbuat

Omanda kütləvi informasiya vasitələrinin yaranması 23 iyul 1970-ci ilə, əlahəzrət Sultan Qabus bin Səidin hakimiyyətə gəlməsindən sonraya təsadüf edir ki, bu, həm də Oman tarixinə müasir mətbuatın yüksəliş çağı kimi düşdü. Artıq informasiya vasitələrinin inkişaf etdirilməsi yeni Oman hökumətinin xüsusi diqqət verdiyi birinci dərəcəli layihələr sırasında idi. Çünki mətbuat vasitəsilə iqtisadi, siyasi və ictimai sahələrdə tərəqqinin əsası qoyulur, əldə olunan uğurlar nümayiş etdirilirdi. Yarandığı ilk vaxtlardan bu yana informasiya vasitələri xaricdəki omanlıları vətənə qaytarmaq, quruculuq və inkişaf proseslərində iştirak etmək üçün çağırışlar edir, bu məsələyə böyük əhəmiyyət verirdi.

1 avqust 1970-ci ildə – 23 iyul 1970-ci il dirçəlişindən bir həftə sonra Sultanlıqda bir kilovat gücünə malik ilk radio-televiziya stansiyası işə düşdü və verilişlər yayımlanmağa başlandı. Bu verilişlər əvvəl yalnız paytaxt Məsqəti əhatə edirdi. Vaxt ötdükcə verilişlərin texniki göstəriciləri yaxşılaşır, yayım gücü artırılır, texniki və peşəkar səviyyəsi yüksəlir, proqramlarda zənginlik sezilirdi.

Bu gün Oman Sultanlığında televiziya verilişləri paralel 5 istiqamətdə və proqramda yayılır: 1) ümumi proqram, 2) xarici proqram, 3) gənclər proqramı, 4) Qurani-kərim proqramı, 5) klassik musiqi proqramı. Oman televiziyası ilk verilişini 17 noyabr 1974-cü ildə Məsqət şəhərini və ətrafları əhatə etməklə yayımlamağa başladı. 1975-ci ildə isə yayım dairəsi Səlal şəhərini də əhatə elədi. İlk vaxtlar gündə 4 saat yayımlanan və yalnız paytaxtı əhatə edən televiziya verilişləri bu gün ölkənin əksər bölgələrində fasiləsiz şəkildə translyasiya edilir.

1986-cı ildə Sultanlıqda xəbərlərin, müxtəlif fəaliyyətlərin və mövqelərin rəsmi ötürücüsü kimi Oman Xəbərlər Agentliyi təsis edildi. 1996-cı ildə isə rabitə sistemində yüksək texniki avadanlıqla təchiz olunmuş Oman Elektron Şəbəkəsi (OMANT) yaradıldı. 1997-ci ildə Beynəlxalq İnternet Şəbəkəsindən kütləvi şəkildə istifadə edilməyə başlandı.

Mətbuat işçilərinin professional bacarıqlarını artırmaq və Omanda mətbuat işinin inkişafını təmin etmək məqsədilə 2004-cü ildə Oman Jurnalistlər Cəmiyyəti fəaliyyətə başladı.

2007-ci ildə isə elektron informasiya sahəsinə, radio və televiziyaya özəl sektor da sərmayə qoydu. İlk özəl radio "Hala” FM adı ilə öz verilişlərini yayımlamağa başladı. 2008-ci ildə "Sabko” şirkətinin radio qovşağı, 2011-ci ildə daha 2 radio qovşağı və "Merge” radio stansiyası yaradıldı, nəhayət, 2017-ci ildə böyük Məsqət Radio Verilişləri Stansiyası təşkil edildi. Qeyd etmək lazımdır ki, Sultanlıqda ilk özəl telekanal olan "Macan” televiziyası 2009-cu ildə fəaliyyətə başlayıb.

İndiyədək yazılanlardan belə nəticə çıxarılmamalıdır ki, Oman və omanlılar 1970-ci ildən əvvəl mətbuatla tanış deyildilər. Sadəcə, ölkə daxilində 1970-ci ildən sonrakı hərtərəfli münbit şəraitin yaranması yeni Oman mətbuatının və digər informasiya vasitələrinin təşəkkül tapması baxımından əsaslı tarixi mərhələdir.

Bütövlükdə Oman mətbuatı, ən azı, iki tarixi mərhələ keçib. Birinci mərhələ Şeyx Nasir bin Salim bin Ədim Ər-Rəvahinin 1911-ci ildə Zənzibarda nəşr etdiyi "Ən-Nəcah”/ "Uğur” qəzetinin nəşri ilə başlanır. Bu mərhələ 1964-cü ilə qədər davam edir ki, bunu Afrikada mühacir mətbuatı da adandırmaq olar. İkinci dövr XX əsrin əllinci illərindən altmışıncı illərin sonuna qədərki dövrdür və bu dövrdə xeyli başqa fərdi təşəbbüslər edilir. Bəzi hallarda bu təşəbbüslər ictimai və siyasi qrupları da əhatə edir, onların da öz fikir və traktatlarının həmin mətbuat vasitəsilə yayılmasına imkan yaradır. Bu cürə mətbuat Omandan başqa daha bir neçə ölkədə – Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində, Yəməndə, Əlcəzairdə, Misirdə və Suriyada da vüsət alır. BƏƏ-dəki bəzi mənbələrin məlumatına görə, İbrahim Məhəmməd Əl-Mədfə 1927-ci ildə Əş-Şariqə şəhərində "Oman” qəzetini təsis edir. 1964-cü ildə isə Həmid Naser Əl-Uveys və İmran Əl-Uveys "Əd-diyar əl-Omaniyyətu”/"Oman diyarı” adlı qəzet nəşr etməyə başlayırlar. 1969-cu ildə Zofar Azadlıq Cəbhəsi tərəfindən "Sovtuş-şəb”/ "Xalqın səsi” qəzeti, habelə 1970-ci ildə "9 iyun” jurnalı nəşr edilməyə başlayır. Təəssüf ki, obyektiv və subyektiv səbəblərdən həmin mətbuat orqanları elmi şəkildə öyrənilməmişdir. Ona görə Oman mətbuatı tarixini elmi-tənqidi şəkildə öyrənməyə və təhlil etməyə ehtiyac vardır. Şübhəsiz, belə bir şəraitdə mətbuat tarixi problemlərinin öyrənilməsinə həssaslıqla yanaşma tələb olunur.

Oman mətbuat tarixinin əvvəldə danışdığımız üçüncü mərhələsi 1970-ci ildə Omanın müasir dirçəlişi ilə başlanıb. Məhz bu dövrdə Oman ərazisində ilk Oman gündəlik qəzeti "Əl-Vətən”/ "Vətən” işıq üzü görür. Qəzetin ilk nömrəsi 28 yanvar 1971-ci ildə nəşr edilir. Dördüncü mərhələ 1975-ci ildə "Oman mətbuatı və yayımı haqqında qanun”un qəbul edilməsindən sonra başlayır. Beşinci mərhələ 1984-cü ildə mətbuat haqqında "ikinci qanun”un qəbul edilməsi, sonuncu mərhələ isə 1997-ci ildə Omanda geniş əhali kütləsinin internetdən istifadəyə keçməsiylə əlaqəlidir. Həmin vaxtdan Oman mətbuatı yeni tarixi mərhələyə qədəm basdı.

Üçüncü mərhələ haqqında bir az da danışaq. 1971-ci ildə Omanda ilk nömrəsi çıxmış "Vətən” qəzeti, Beyrutda "Əl-Cumhuriyyə” qəzetinin mətbəəsində müvəqqəti nəşr olunan "Camiə”/ "Universitet” və başqa mətbuat orqanlarının nəşri dərin tarixi yanaşma və mühüm peşəkarlıq vərdişləri sərgiləyən öncül mətbuat təcrübələri sayıla bilər.

"Vətən” qəzetinin təsisçisi və ilk redaktoru Nəsirəddin Məhəmməd Ət-Tai birinci nömrənin baş məqaləsində ərəb şairi Əbulqasim Əş-Şabinin aşağıdakı məşhur beytini təqdim edir:

Xalq yaxşı həyat istəyi ilə ayağa durarsa,

Tale gərək cavab versin.

Onda gecə aydın səhərə dönməli,

Zəncirlər qırılmalıdır.

Tai həmin baş məqalədə yazır ki, "Vətən” qəzeti öz üzərinə götürdüyü məsuliyyəti dərk edərək mətbuat vasitəsi ilə ictimai rəyi istiqamətləndirmək istəmiş və həqiqəti göstərməyə çalışmışdır.

Həmin birinci nömrədə Oman şairi Abdulla bin Məhəmməd Ət-Tainin şeiri də verilmişdir. Şeirin əvvəli belədir:

Vətənim, biz səndən uzaq düşməmişik,

Biz qayıtdıq və görüşdük.

Bəzi yaxınlarımızı unutduq.

Qayıdanda isə xoşbəxtlikdən ağladıq.

Qəzetin baş redaktoru eyni zamanda istedadlı şair, yazıçı və safniyyətli tənqidçi olan gəncə ehtiramını bildirir. Tai yazır: "Bu gözəl ədəbi nümunə bütün vətəndaşlar tərəfindən qəbul ediləcək. Burada bizim məqsədimiz ümumi mənafeyə xidmət etmək, Oman oxucusunu düzgün istiqamətləndirməkdir. Bu məqsəd hər şeydən üstündür. Allah hamıya uğur və rahatlıq bəxş etsin”.

Ölkədə quruculuq işlərində iştirak etmək üçün qürbətdən dönmək və omanlıları Vətənə qayıtmağa çağırış mövzusu "Vətən” qəzetinin ilk saylarında, habelə ilk dörd ildəki saylarında əsas mövzu olmuşdur. Sonrakı saylarında qəzet bir sıra ərəb ölkələrindəki Oman nümayəndəliklərinin, dostluq qruplarının fəaliyyətinə geniş yer vermişdir.

Bir müddət sonra İnformasiya və İctimai İşlər Nazirliyi dövlət qəzetinin nəşr edilməsi ilə bağlı İnformasiya və Turizm İdarəsinə göstəriş verir, nəticədə 18 noyabr 1972-ci ildən etibarən dövlət qəzeti olan "Oman” nəşrə başlayır. İlk vaxtlar qəzet bir sıra tanınmış ərəb jurnalistinə – o cümlədən Əmin Əbu Şerə, Süleyman Quzata, Məhəmməd Naci Əmayizə əməkdaşlıq üçün müraciətlər edir. Qəzetin ilk sayları 8 səhifə olmaqla həftəlik nəşr edilir. Materiallar "Xəbərlər”, "Müsahibələr”, "Məqalələr” və "Şəkillər” adlı bölmələrdə təqdim edilir.

Nazirliyin İnformasiya və Turizm İdarəsinin baş direktoru eyni zamanda qəzetin redaktoru təyin edilir ki, hamı üçün belə nüfuzlu nəşrin rəhbərinin omanlı olması da çox vacib məqam idi.

Beləliklə, ilk saydan başlayaraq, İnformasiya və Turizm İdarəsinin baş direktoru Naser Bin Seyf Buəli həm də "Oman” qəzetinin baş redaktoru təyin olunur. O, ilk sayda yazdığı məqalədə qeyd edir ki, bu qəzet Omanda dərc edilən ilk dövlət qəzeti və ilk qəzetlərdən biri olaraq xüsusi əhəmiyyətə malikdir. O da çox mühümdür ki, qəzet ölkədə öz mətbəəsində nəşr edilir. Sonralar "Oman diyarı” ifadəsi məqalələrdə, xəbərlərdə, şəhər və kəndlərin fotoşəkli verilən rubrikalarda tez-tez işlədilməyə başlayır.

1973-cü ildən isə qəzetə nazirliyin mətbuat və yayım idarəsinin müdiri Əhməd Səlim Al-Cumə redaktor təyin edilir.

"Oman” qəzetinin ilk saylarında daha çox xalqı maraqlandıran məsələlərlə bağlı çoxlu xəbər, məqalə və müsahibə yer alır. Qəzetdə ilk dəfə olaraq "Omandan bir surət” adlı rubrika açılır. Omanın görkəmli şəxsiyyətləri haqqında yazılar "Oman surətləri” guşəsində təqdim edilir. I-XI saylarda həmin guşədə eyni zamanda görkəmli Oman qadınları barədə yazılar təqdim edilir. Qəzet həm də həftədə bir dəfə Oman radio və televiziyası verilişlərinin proqramlarını da oxuculara çatdırır.

Bütövlükdə Oman mətbuatının tarixi və əhatə etdiyi yazılar, məqalələr və məsələlər çoxdur, burada göstərilənlər yalnız onların çox kiçik bir hissəsidir. Oman mətbuatında işıqlandırılmış məsələlərin, müxtəlif materialların daha əsaslı və obyektiv şəkildə öyrənilməsini bizdən sonrakı nəsillər daha uğurla davam etdirəcəklər.

Bu məqalədə isə Oman mətbuat tarixinin təklif olunan bölgüsü ölkə daxilində və xaricində mətbuatın nəşri ilə bağlı ayrı-ayrı şəxslər və ya qruplar tərəfindən başqa cəhdlərin olmadığını göstərmək kimi qəbul edilməməlidir. Belə cəhdlər, şübhəsiz ki, olub, sadəcə indiyə kimi həmin mətbuatın və əsaslı sənədlərin əlimizdə olmaması səbəbindən bu faktlar heç bir bölgüdə təsniflənməyib. Əlbəttə, gələcəkdə Oman mətbuat tarixini araşdıranlar bütün bunları nəzərə alacaqlar.

Məqalə müəllifin "Vəfa Əl-Kəliməti/"Sözün sədaqəti” (Məsqət, 2010) kitabından (səh.187-197) götürülüb. Abdulla Əl-Nuveysin "BƏƏ-də rabitə vasitələri” ( Əbu Dabi, 1984) və Məhəmməd Səid Duzeybinin "Müasir Oman tarixində inqilabın qələbəsi” (Beyrut, 1904) məqalələrindən istifadə edilib.

Abdulla Bin Xəmis Əl-Kindi

Sultan Qabus Universitetinin ədəbiyyat

və ictimai elmlər fakültəsinin professoru

Kaspi.-2018.-31 yanvar.-S.11.