Əhməd Ağaoğlu Şərq və Qərb düşüncə sistemi qayğısında

O, yaxşı anlayırdı ki, İslamı olduğu kimi deyil, hədislərdəki kimi qavramaq, dinin əsaslarına ciddi zərbələr vurur

(I yazı)

Sovet imperiyasının artıq çox sürətlə qüruba doğru getdiyi qaynar 1988-ci ildə akademik Kamal Talıbzadə Əhməd Ağaoğlu haqqında yazırdı: "Bu, "təpədən dırnağa qədər azərbaycanlı” olan şəxsiyyəti biz, məlum səbəblər üzündən, həm az öyrənmiş, az təbliğ etmiş, həm də ona bir çox hallarda obyektiv yanaşmamış, birtərəfli münasibət bəsləyərək bir çox həqiqətləri deyə bilməmişik”. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini yenidən bərpasından sonra digər mühacirlər kimi, Ə.Ağaoğlunun da üzərindən məxfilik pərdəsi götürülmüş, əsərləri doğma vətəndə çap olunmağa, çoxspektrli yaradıcılığı, zəngin ictimai-siyasi fəaliyyəti dərindən öyrənilməyə başlanmışdır. Ə.Ağaoğlunun zəngin irsində bədii-fəlsəfi əsərlərinin özünəməxsus yeri var. Təhlillər göstərir ki, bədii-fəlsəfi düşüncələri Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşündən doğan bir məsələdir və ədibin həyatının sonuna qədər davam etmişdir. Diqqəti çəkən əsas məqam isə ondan ibarətdir ki, Ə.Ağaoğlunun bu qəbildən olan bütün əsərlərini birləşdirən ümumi bir xətt mövcuddur; əsərlərdən biri digərini həm problematika, həm də ideya-məzmun cəhətdən tamamlayır. Ə.Ağaoğlu bədii-fəlsəfi yaradıcılığında Milton, Lokk, Spenser, Volter, Russo, Monteskyö kimi Qərbi Avropa klassiklərindən təsirlənməklə yanaşı, Parisdə təhsil aldığı illərdə (1888-1893) Ernst Renan, Ceyms Darmsteter, Barbiye de Meynar, İppolit Ten, Qaston Paris və b. müəllimləri və dostlarının – Avropada elm, təhsil, mədəniyyət sahəsinin tanınmış simalarının əsərlərindən bəhrələnmişdir. Avropalı klassiklər və avropalı müasirləri Ə.Ağaoğlunun ümumi yaradıcılığında, o cümlədən bədii-fəlsəfi irsində ayrıca bir xətt kimi keçən avropalaşma konsepsiyasının formalaşması və inkişafına çox ciddi təsir göstərmişlər. Maraqlıdır ki, o, Avropanı ancaq avropalılardan öyrəndiyi halda, Şərqi həm avropalı filosof və yazıçıların, həm də şərqli mütəfəkkirlərin əsərlərindən tanımaq məcburiyyətində qalmışdır. Şərqə münasibətdə bir-birini inkar edən çoxsaylı əsərlər və Şərqin bu günü və gələcəyi ilə bağlı ən müxtəlif təlimlər Ə.Ağaoğlunu, bəzi hallarda açıq dilemma qarşısında qoymuş, yaxud yaradıcılığında müəyyən subyektivizmə meyilləndirmişdir. Qeyd edək ki, Ə.Ağaoğlu Şərq haqqında ilk sistemli bilgiləri görkəmli mütəfəkkir alim Cəmaləddin Əfqanidən almışdır. Kifayət qədər zəngin dünyagörüşə malik C.Əfqani (1838-1898) müsəlman Şərqinin modernləşməsi yolunda ciddi mübarizələr aparmış, Şərqdə dövlətçilik məsələsində özünün təlimini irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, bütün müsəlman ölkələrində konstitusiyalı idarə üsulu yaradılmalı, siyasi sistem, dövlət idarəçiliyi Quranın ehkamlarına əsaslanmalıdır. Beləliklə, Ə.Ağaoğlu müəyyən mənada bir-birini tamamlayan, eyni zamanda, biri digərini inkar edən modellər əsasında Şərqi kəşf etməli idi. Bu "kəşf”ə nə dərəcədə nail olduğu, onun bədii-fəlsəfi əsərlərində özünü göstərməkdədir. Lakin görünən odur ki, gənclik illərindən başlamış həyatının sonuna qədər o, Şərqə münasibətdə aşkar tərəddüdlər içərisində olmuş, bəzən hətta Şərq ədəbiyyatı və mədəniyyəti, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı yanlış düşüncələrə gəlmişdir. Akademik Kamal Talıbzadə ədibin keçdiyi həyat yolunun, təhsilinin, zəngin mütaliəsinin onun dünyagörüşünə xüsusi təsirini tamamilə düzgün qiymətləndirərək yazırdı: "Əhməd bəy Ağaoğlunun dünyagörüşü mürəkkəb və ziddiyyətli yollarla irəliləmişdir. O, demək olar ki, bütün yaradıcılıq boyu kifayət qədər dərindən bildiyi Qərb və rus ictimai-siyasi və fəlsəfi-estetik fikri ilə Şərq zehniyyəti və klassik ənənələrinin üzvi əlaqəsini yaratmağa çalışmışdır”. K.Talıbzadənin fikrincə, Ə.Ağaoğlunun ibtidai təhsili Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın zəngin mədəni və ədəbi irsini, əsrlər boyu davam edib gələn ənənələri öyrənmək imkanlarından çox uzaq olduğu halda, rus və bir az sonra Qərb mədəniyyəti, elm və ədəbiyyatını öyrənməyi isə kiçik yaşlarından davamlı bir istiqamət almış, sonralar tələbəlik illərində daha sistemli bir şəklə düşmüş, Fransadakı təhsili ona Şərqə, islam dininə Qərb şərqşünasların gözü ilə baxmağı öyrətmişdir. Ə.Ağaoğlunun həm birinci, həm də ikinci kitabı İslam dini ilə bağlıdır. Bunu da təsadüfi saymaq olmaz. Ə.Ağaoğlu Parisdə təhsil aldığı illərdə müxtəlif elmi diskussiyalarda, mətbuat orqanlarında Şərq xalqlarının həyat tərzinin, qadınların mədəni-məişət problemlərinin kökündə İslam dininin dayandığına dair iddialarla tez-tez rastlaşır, Qərb alimlərinin əsərlərində İslamın mahiyyətinin təhrif olunmasının kökündə dayanan subyektiv amillərə aydınlıq gətirməyə çalışırdı. 1901-ci ildə Tiflisdə rus dilində çap olunan «İslama görə və İslamda qadınlıq» əsərində bu qəbildən olan məsələləri, konkret olaraq İslam və qadınlıq məsələsini araşdırmış, problemə münasibətdə Qərb düşüncəsinin yanlış olduğunu sübut etmişdir. Ə.Ağaoğlu qeyd edir ki, Qərb elmi dairələrinin fikrincə, müsəlmanların üzləşdikləri bütün problemlərin səbəblərini İslamda axtarmaq lazımdır və əgər bu din olmasaydı, hər şey başqa cür olardı. Görkəmli ədəbiyyatşünas Ə.Mirəhmədov Ə.Ağaoğlu haqqında tədqiqatında İslamın mahiyyətini anlamayan qərblilərin düşüncələrinin yanlışlığından bəhs edərək yazırdı: "Bu görüşün tərəfdarlarına görə, nə qədər ki, müsəlmanlar müsəlman olaraq qalırlar, onların heç bir əxlaqi və ya sosial tərəqqiyə qabiliyyətləri olmayacaq. Hər şeyin təqsirini İslamın özündə görməklə, onlar belə hesab edirlər ki, yeganə xilas yolu dinin özünün kökünü üzməkdir”. O, Ə.Ağaoğlunun bu cür düşüncə sahiblərinə elmi cavabını tamamilə təqdir edərək qeyd edirdi: "Bu fikirləri Ağaoğlu Qərblə Şərq arasında uzun müddət davam etmiş mübarizənin qərblilərdə yaratdığı yanlış təsəvvürlərlə əlaqələndirir, xristianlıqla İslamın bir-birinə qarşı qoyulmasında "müsəlman əleyhdarları Bizans və latın ədəbiyyatının təsiri” olduğunu qeyd edir. Onun fikrincə, bunun belə olduğuna inanmaq üçün orta əsrlərin, ən əvvəl səlib müharibələri dövrünün ədəbi abidələrini öyrənmək kifayətdir”. Əslində Ə.Ağaoğlu bununla Qərb elmi və bədii düşüncəsində İslama münasibət məsələsini qoymuşdur. Əsər bu baxımdan indiki günlərimiz üçün də kifayət qədər aktualdır. Bu gün Qərbdə İslam dininə, bütövlükdə İslam aləminə birmənalı neqativ münasibətin kökündə Qərb düşüncə tarixindən gələn yanlışlıqlar, müasir dövrdə yeridilən tendensiyalı siyasət dayanır. Lakin Ə.Ağaoğlu İslamın inkişafına mane olan, onun nüfuzuna kölgə salan "daxili” səbəblərə də göz yummamışdır. O, bu məsələni növbəti kitabında – "İslam, Axund və Hatüfilqeyb” əsərində bədii müstəvidə qoymuşdur. "İslam, Axund və Hatifülqeyb” adlı birpərdəli dram əsərinin daxil olduğu kitabçanın əvvəlində Ə.Ağaoğlunun "Tərəqqipərvər və maarifpərvər cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyev hüzuri-alilərinə!” cümləsi ilə başlanan ayrıca müraciəti təqdim olunmuşdur. Müraciətin məzmunu əslində "İslam, Axund və Hatifülqeyb” əsərinin yazılmasının səbəblərini tamamilə aydınlaşdırır. Ə.Ağaoğlu H.Z.Tağıyevə müraciətini aşağıdakı cümlə ilə bitirmişdir: "...Və bu yolda nümunə olmaq üçün şu əsəri-acizanəmi kəmali-ehtiram ilə hüzuri-alilərinizə təqdim edib qəbul etmənizi rica və istida edirəm”. Ə.Ağaoglu hansı yoldan bəhs edirdi? Sualın cavabı onun H.Z.Tağıyevə müraciətində verilmişdir. Ə.Ağaoğluna görə, İslam aləminin ən böyük problemlərindən biri ruhanilərin cəmiyyətin tərəqqisi məsələsində yaxalarını bir kənara çəkib, gendə durmalarıdır. "Çoxdan bəri yaddan çıxmış və bir zaman müsəlmanların mayeyi-sətvət və icmalı olan ayeyi-Quran "leysa lilinsan əla maseyi” yavaş-yavaş dübarə rövnəqə düşüb onları fəlahətə çıxarmaqdadır. Lakin ruhaniyyə adlanan və müsəlmanlar içində cəmi sünuf və təbəqatdan müqtədir və sahibi-nüfuz olan zəvat bu daireyi-cünbüş və hərəkətdən xaricdirlər. Bunların bu haləti-nagüvarənələri cəmi müsəlmanlara sirayət edib onların tənəzzül və ədəmi-tərəqqilərinə səbəb olur. Çünki ruhaniyə cəmaəti-pişrövimüqtədi olmadıqlarına görə, onlar cəmaəti hər yerə çəksələr, cəmaət də ora gedir”. Beləliklə, Ə.Ağaoğlu əsərində bədii şəkildə demək istədiklərini H.Z.Tağıyevə müraciətində (həm də oxucuya) birbaşa, açıq söyləyir, bizim ruhanilərin də "daireyi-tərəqqiyə sövq olmaları” üçün iki vəsilənin gərək olduğunu vurğulayır. Birinci vəsilə bir ruhani məktəbinin yaradılmasıdır ki, onun da gerçəkləşdirməsini Hacıdan rica edir. İkinci vəsilə isə "ruhaniyyə cəmaətinin qüsuratını sidq-dil ilə və hüsni-niyyət ilə bəyan etməkdir”. Və Ə.Ağaoğlu "sidq-dil” və "hüsni-niyyət” ilə bəyan etdiyi bədii əsəri H.Z.Tağıyevdən qəbul etməyi xahiş edir... Əsərin dram janrında yazılması təsadüfi deyildir. Müəllif remarkada İslamın halını, Axundun halətini cəmi bir-iki sözlə kifayət qədər aça bilir: "İslam bir zəif, natəvan, cındıra geyinmiş bir kişi surətində dizlərini qucub oturub... axund, başında on arşından təhtülhənəki əmmamə, saqqalı müzəyyən və rənglənmiş, boyun qat-qat, yanaq və dodaqlar yağlı, tirmə əbanın qolları geniş”. Əslində İslam obrazı Ə.Ağaoğlunun nəzərində XX əsrdə İslam dininin faktiki halı, vəziyyətidir. İslam içəri daxil olan Axundun salamını almır. Axund bundan inciyir və İslamdan soruşur: "Məndən üzünü nə üçün döndərirsən? Mən deyiləmmi sənin xadimin?” Bu yerdə Hatifülqeybin müdaxiləsi gəlir. Müəllif bu obrazı qarşı-qarşıya gələn iki tərəfin amansız söz savaşında (şübhəsiz ki, Axund İslamın kəskin ittihamları qarşısında xeyli acizdir, onun cavabları özünüifşadan başqa bir şey deyil) hakim rolunda vermişdir. Hatifülqeyb, adından da göründüyü kimi, əsərdə vicdanın səsidir, o, yalnız replikalarla çıxış edir, bir növ, müəllifin özünün mövqeyini əks etdirir. Müəllif İslamın dili ilə "başı Afrikanın intəhasında, ayağı Çinin vəsətində” olan İslam dininin bu vəziyyətə düşməsini din xadimlərinin davranışlarına, həyat tərzinə, bir sözlə, əxlaqına bağlayır. Qurd kimi bədəninə daraşaraq, onu işləyən qollarından, gedən ayaqlarından, görən gözlərindən, danışan dillərindən məhrum edənləri İslam yaxşı tanıyır və Axundun yaxasından yapışaraq ondan hesab soruşur. Dini şöbələrə, firqələrə kimlərin ayırdığını, təfriqələrin nədən qaynaqlandığını ondan izah etməsini tələb edir. Müəllif burada İslam dininin ən böyük faciəsini Hatifülqeybin dili ilə aydınlaşdırır: "Bir millətdə də yüzlərcə firqə olurmu? Bu nə ixbari və üsuli, bu nə zeydi və ismailiyyə, bu nə fədivi, batini, qəraməti, əliallahi, yəzdi, sufi, həkəmi, qələndəri, rafei, sədi, təşərrə, şeyxi və ya rükni-rabe və qeyrdir? Bu millətdə ittihad, tərəqqi, və intişari-ülum və ədəb olurmu?” Axund təfriqələrin kökündə üləmaların dayandığını etiraf edir. Lakin onun növbəti "etirafı” daha dəhşətlidir və bu, əslində İslam dininin son yüzillikdə üzləşdiyi problemləri doğuran səbəbləri açıq-aydın göstərməkdədir: "Quran indi modda deyil. Modda hədis və rəvayətdir. Bizim sözlərimiz və dediklərimiz hamısı hədis və rəvayətlərə mənbutdur. Şimdi Quranı artıq o qədər oxuyan yoxdur və ona o qədər də etina olunmur”. Ə.Ağaoğlu İslam dinini mahiyyətindən ayıraraq, onu müxtəlif şəxslərin uydurduqları hədislərdə olduğu kimi göstərmək cəhdlərinin arxasında bəlli məqsədlərin dayandığını göstərirdi. O, yaxşı anlayırdı ki, İslam dinini olduğu kimi deyil, hədislərdəki kimi qavramaq, dinin əsaslarına ciddi zərbələr vurur. Bu mövqedə olan saxta din xadimlərinin məqsədini, müəllif əsərdə İslamın dili ilə ifşa edir: "...Allah kəlamı birdir və aşkar və vazeh olub camaət içində mövcuddur. Ona iftira demək olmaz və müridvaz, şəbədəsaz firqə salanlar öz həqqaniyyətlərini ona istinad verə bilməzlər”. İslam bütün təfriqəçilərin cəhdlərinin boşa çıxacağına qəti əmindir, çünki : "Mənə rövnəq verən, məni saxlayan mənim öz həqiqətimdir. İş sizə qalsaydı, yəqin ki, mən çoxdan məhv və puç olmuşdum və mənim həqiqətim Qurandır”. İslam, Axundu və onun timsalında üləmanı Quranı oxuyub, fəqət ona əməl etməməkdə suçlayır. Əsərdə üləmanın fəaliyyəti Hatüfilqeybin dilindən tamamilə aydın şəkildə verilir: "Bol plov yeyib və bol çay içib və yuxu yatıb və səkkiz arvad alıb və nəkir və münkir barəsində söhbət edib”. Əsər boyu kəskin ifşaçı mövqeyində olan İslam, finalda Axunda islah olmaq yolunda fürsət verir. Bu da Axundun həqiqi din yoluna qayıtmasından keçir: "... Amma bundan ötrü gərək siz axundlar bir az plovdan əl çəkib, vaqiən islam dalına düşəsiniz...” Beləliklə, Ə.Ağaoğlu, Şərqin tərəqqisinin, cəmiyyətin inkişafının İslamın mahiyyəti və fəlsəfəsinin qavranılmasından keçdiyi qənaətindədir. Şahbaz Şamıoğlu AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Kaspi 2019.- 1 may.- S.15