Yazı masasında dünya ədəbiyyatı...

Yazı masasında dünya ədəbiyyatı..."Baxıram əlimdə Bolesə yazdığım məktub. Uff!

– Qulaq asın, Tereza! Bu nə deməkdir? Başqalarının yazmasını neynirsiniz ki, mən yazdığımı heç göndərməmisiniz axı?

– Kimə?

– Ona da... Bolesə.

– Boles yoxdu axı!

Heç bir şey başa düşmürəm! Tüpürüb getməkdən başqa yol qalmadı. Amma qadın izah etdi.

– Neynək? – küskün halda dedi. – O yoxdu, deməli, yoxdu. – Və sanki onun niyə var olmadığını anlamırmış kimi əllərini açdı, – Mənsə istəyirəm ki, o, olsun... Məgər mən də hamı kimi insan deyiləm? Əlbəttə, mən... mən bilirəm ki... Amma mənim ona yazmağımın heç kəsə zərəri yoxdu axı...

– Bağışlayın kimə?

– Bolesə də!

– O yoxdu axı”.

(Maksim Qorki: "Boles”. Tərcümə edən: Xanım Aydın )

"- Sizə bunu kim deyib?

- Kimin deməyi o qədər də əhəmiyyətli deyil.

- Siz kimsiniz?

- Mən Bəhramın arvadıyam. Bəs siz kimsiniz?

- Düzü, heç bilmirəm, sizə necə cavab verim.

- Mən eşitmişdim ki, Bəhram cavan bir qızla görüşürmüş. Təsadüfən həmin qız siz deyilsiniz?

- Yox, mən Bəhramla heç vaxt görüşməmişəm.

- Əgər elədirsə, onda siz niyə Bəhramın qəbri üstə gəlib göz yaşı axıdırsınız?

- Bu, mənim şəxsi işimdir. Sizə heç dəxli yoxdu.

Qadının iri, qara gözlərindən qəzəb qığılcımları saçıldı. Özü də gözlərinin ikisi birdən deyil, gah biri, gah da digəri qığılcım saçmağa başladı. O, istədi, Əminənin saçından tutub söyüd ağaclarının altında sağa-sola sürüsün, çətin də olsa özünü saxlamağa məcbur etdi”.

(Seymur Baycan: "Qəbiristanlıqda” )

Maksim Qorkinin "Boles”, Seymur Baycanın "Qəbiristanlıqda” hekayələrindən passajlardır. Hər iki mətn, məncə, hekayə sənətində nadir nümunələrdəndir. Azərbaycan ədəbiyyatında Seymur Baycan kompozisiya yaratmaqda bənzərsizdir. Seymurun hekayə və romanlarını hər hansı yöndən tənqid etmək mümkündür. Ancaq o, fərqli, məxsusi konfiqurasiya yaratmaqda peşəkardır. Hadisələr həssas, intellektual emosiya ilə yaradılır. Əksər hallarda bədii mətnlərdə intellektual emosiya süni təsir bağışlayır. Yəqin ki, Seymur Baycanın Borxesi sevməməsinin əsas səbəblərindən biri də budur. Seymur Baycan "Ət və ət məhsulları” əsərində orqanik intellektual emosiya, reflektiv müşahidə və analizlərlə məzmunca polifonik bir təhkiyə texnikasından istifadə edib. Ədəbiyyatımız üçün yeni olan bədii struktur "Ət və ət məhsulları”nda üzə çıxdı. Müəllifə görə, "skelet roman” olan "Ət və ət məhsulları” dünya ədəbiyyatında ilkdir. Romanın estetik profili müəlliflə razılaşmaq üçün əsas verir. "Quqark” romanı isə Qarabağ mövzusunda yazılan onlarla, yüzlərlə əsərdən fərqləndi. Bu roman barədə həqiqət duyğusu olan yazıları yazıçı Nərmin Kamal və kinotənqidçi Sevda Sultanova yazdı. Romanın özü kimi. Nərmin Kamal zəki və soyuqqanlı təhlillər apardı. Sevda Sultanova romanın duyğu estetikasını ifadə etdi.

XXI yüz il Azərbaycan ədəbiyyatında özünüironiya, sarkazm və yumorun bədii təyinatı, estetik elastikliyi "Ət və ət məhsulları”nda olduğu qədər heç bir bədii mətndə yoxdur, ən azından mən görməmişəm. Milan Kundera "Pərdə” kitabında Vitold Qombroviçin ədəbi zövqü və istedadı çərçivəsində roman tarixinə baxır. "Qombroviçin yaradıcılıq atelyesindən roman tarixi” analiz edilir. Və nəhayətdə Qombroviçin sevdiyi yazıçılar və yaradıclığındakı kəşflər maraq doğurur. Seymur Baycan da roman və hekayələri ilə yanaşı öz yazı masasından dünya ədəbiyyatına mütəmadi səyahət edir. Akademik təyinatlardan və terminologiyadan uzaq esselər yazır. Bir ədəbiyyat adamı kimi Seymurun esseləri bir çox ədəbiyyat bilicilərinin söz yığınlarından daha sadə və maraqlı gəlir mənə.

S.Baycanın "Ət və ət məhsulları”, "18,6 sm” romanları Qombroviçin "Ferdidurka” və "Pornoqrafiya” romanları ilə eyni estetik məkanı bölüşə bilir. Bu romanların müqayisəli analizi vacibdir. Başqa bir yazıda bu müqayisəyə ehtiyac duyuram. Əlbəttə ki, istənilən müqayisə yarımçıq və qüsurludur. Yenə də müqayisəli ədəbiyyat çağında belə bir metod ən uyğunudur. Devid Damroşun "dünya ədəbiyyatı” tezisi ilə yanaşsaq Seymur Baycan aparıcı dünya dillərinə çevrilməli və dünya oxucusuna təqdim edilməlidir. Məhz bu prosesdən sonrakı reaksiyalar Seymurun dünya ədəbiyyatına daxil olmağını müəyyənləşdirəcək.

Qayıdaq qəbiristanlığa. "Qəbiristanlıqda” hekayəsinin qəhrəmanı Əminə hər şənbə günü ölən sevglisi Bəhramın qəbrini ziyarət edir. Boş yerə əsərdə şablon mövzular axtarmayın. Yazıçı da, oxucu da, hətta qəhrəman belə bir vaxtlar Bəhramın da Əminəni sevdiyinə, onunla sevgili olduğuna şübhə etmir. Lakin şənbə günlərindən birində Bəhramın həyat yoldaşı Əminənin qarşısına çıxıb deyir ki, sən nə haqla mənim ərimin qəbrini ziyarət edirsən?

"Boles” hekayəsində isə fahişəlik edən Tereza qonşuluqda yaşayan oğlandan xahiş edir ki, sevgilisi "Boles”ə məktub yazsın. Bir gün məlum olur ki, Boles adlı adam yoxdur. Tereza öz tənhalığına, talesizliyinə təsəlli axtarır. Oğlan o gündən Terezadan Bolesə, Bolesdən Terezaya məktub yazır.

"Qəbiristanlıqda” hekayəsi roman strukturundadır. Əbəs yerə Mopassana həsr edilməyib. Seymur Baycanın hekayələri daha çox Mopassanvarıdır. Kompozisiyaya əməl edilir. Giriş, hadisələrin inkişaf dinamikası və nəticə var. Çexovda isə giriş və nəticə ya yoxdur, ya da elə bir düşüncə yaradır. An hekayələridir. "Qəbiristanlıqda” giriş və nəticə həm var, həm də yoxdur. Çexovla Mopassan hekayələri bir-birinə qarışıb.

"Boles” hekayəsi haqda yazmışdım ki, var olmayan eşqin var olan gözəlliyidir bu. "Qəbiristanlıqda” hekayəsində vəziyyət fərqlidir. Əminə dirilərdən qaçıb ölülərə sığınır. Necə olur ki, salamat olan bir insan yoxdur Əminənin yaşadığı mühitdə? Hara yozursan, yoz, yoxdur. Əminənin magik, sürreal dünyasında da, antiqəhrəmanın mövcud ola bilməmək problemində, ekzistensial situasiyada da heç nə dəyişmir. Bu məqamda söz də, hətta ədəbiyyatın özü də əbəs gəlir adama. Seymur Baycanın yazı masasından dünya ədəbiyyatına daxil oluruq. Damroşun "dünya ədəbiyyatı varmı?”, sualına ehtiyac qalmır. Müqayisəli ədəbiyyat davam edir. Seymurun hər şeyə rəğmən yazması kimi.

Ülvi Babasoy

Kaspi 2019.- 12-14 oktyabr.- S.17.