Müştərək regional layihələr, enerji və neft strategiyasının uğurları

Müştərək regional layihələr, enerji və neft strategiyasının uğurları Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması (1991) uzun illər gözlənilən bir arzunun həyata vəsiqə alması idi. Amma SSRİ-nin dağılması xalqımızı ciddi və çətin sınaqlarla da üz-üzə qoydu: Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi müvəqqəti də olsa itirildi, bir milyonadək soydaşımız yurd-yuvasından didərgin salındı, ölkə onlarca qanlı terror hadisəsi, dövlət çevrilişi, vətəndaş müharibəsi kimi hadisələrlə sınağa çəkildik. Daxildə qeyri-qanuni silahlı birləşmələrin özbaşınalığı günün reallığına çevrildi. Bu ağır sınaqları dəf edən Azərbaycan müstəqillik tarixinin yeni səhifələrini yazdı, ən önəmlisi də qanlar bahasına qazanılan müstəqilliyimizi qorudu, dövlətçiliyimizi möhkəmləndirdi.

Bütün bunlar Ulu Öndər Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin bəhrəsi idi. Bu siyasəti prezident İlham Əliyev "Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən edilmiş neft strategiyası Azərbaycana böyük uğurlar gətiribdir. Azərbaycana böyük həcmdə sərmayə qoyulubdur, yeni infrastruktur yaradılıbdır, neft kəmərləri tikilibdir və tikilməkdədir. Bir sözlə, neft strategiyası bizə imkan verir ki, bu gün də, gələcəkdə də neftdən əldə olunan gəlirlərdən səmərəli istifadə edərək, Azərbaycanı hərtərəfli inkişaf etdirək, xalqımız üçün gözəl şərait yaradaq” deyə dəyərləndirirdi.

2003-cü ilin dekabrında Ulu Öndərin ölüm xəbəri bəzi düşmən qüvvələri sevindirsə də, Azərbaycanın qazandığı müstəqilliyin və siyasi kursun dönməzliyi, etibarlı əllərdə olduğu ilk günlərdən təsdiqini tapdı. Azərbaycan Respublikasının yeni seçilmiş prezidenti İlham Əliyevin andiçmə mərasimində söylədiyi geniş nitq ölkədə Heydər Əliyev siyasətinin davam etdirildiyini bir daha təsdiq etdi. Elə bu tədbirdə – prezident seçilməsi münasibətilə "Gülüstan” sarayında keçirilən rəsmi qəbulda iştirak edən xarici ölkələrdən gəlmiş qonaqları salamlayan İlham Əliyev ölkənin gələcək xarici siyasətinə önəm verməklə Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri haqqında deyirdi: "Türkiyə bütün sahələrdə daim Azərbaycana dayaq və arxa olmuşdur. Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ilk olaraq ölkəmizi tanıyan məhz qardaş Türkiyə olmuşdur. Biz daim belə bir ifadəni işlədirik: Türkiyə haradadır, Azərbaycan da oradadır, Azərbaycan haradadır, Türkiyə də oradadır”.

Eyni zamanda, Türkiyə 1970-1980-ci illərdə yaşadığı dərin iqtisadi böhrandan çıxış yollarını yeni yaranmış Türk dünyası ilə iqtisadi əlaqələrin qurulmasında görürdü. Hətta Turqut Özal hökumətində "Türkiyədə güclü xarici siyasətin həyata keçirilməsinin yalnız iqtisadiyyatı gücləndirməklə mümkün olacağı düşünülürdü” [Erkan Ertosun. Turgut Özal’ın Ekonomi Odaklı Dış Politikası: Yunanistan’a Yönelik "Zeytin Dalı” Diplomasisi Örneği, 2016, s.39]. Statistikaya nəzər salanda da görünür ki, Türkiyənin Azərbaycanla ticarət əlaqələri digər türk dövlətləri ilə müqayisədə daha balanslıdır: Azərbaycanın idxalda əsas tərəfdaşları siyahısında Türkiyə 2006-cı ildə 4-cü, 2007-2010-cu illərdə isə 2-ci mövqeyə sahib olmuşdur.

Hadisələrin sonrakı inkişaf tendensiyası da göstərdi ki, ki, İlham Əliyevin prezidentliyi dövründə Heydər Əliyev siyasəti nəinki uğurlu davam etdirilmiş, eyni zamanda, bu siyasət daha da gücləndirilərək özünü təsdiq etmişdir. Göründüyü kimi, Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən güclənməsi onun xarici siyasətinə də müsbət təsir göstərmişdir. Bu, özünü Azərbaycan–Türkiyə münasibətlərində də hiss etdirmişdir. Türkiyəyə ilk rəsmi səfərində də bu inam açıq şəkildə Azərbaycan prezidentinin dilindən eşidilmişdir: "Mən Türkiyədə dəfələrlə olmuşam. Türkiyə mənim üçün doğma, əziz ölkədir, hamımızın vətənidir, amma prezident kimi bu, mənim ilk səfərimdir. Mən əminəm ki, ölkələrimiz bundan sonra da bir-birinə dayaq, arxa olacaqdır, biz daim birlikdə olacağıq”. Elə o vaxt Azərbaycan prezidenti Türkiyə Böyük Millət Məclisindəki nitqində bildirirdi: "... Bir neçə ildən sonra, bütün bu regional, irimiqyaslı layihələr həyata keçiriləndən sonra Azərbaycan və Türkiyə əl-ələ verərək, uğurla irəliyə gedəcəklər. Bölgədə Türkiyəsiz, Azərbaycansız heç bir əməkdaşlıq, işbirliyi, regional işbirliyi mümkün deyildir. Bu, bizim böyük nailiyyətimizdir”. Tarix də göstərdi ki, Azərbaycan ilə Türkiyə işbirliyindəki münasibətlər hər gün daha da yüksəlməkdədir və bu, hər iki dövlətin başlıca hədəflərindəndir.

"Xəzər hövzəsinin və Azərbaycanın zəngin neft və qaz məhsullarının dünya bazarlarına iki dost ölkə – Gürcüstan və Türkiyə ərazisindən nəql olunması ideyasının əsasında da Azərbaycan dövləti dayanır” [Bülent Aras. Azerbaycan ile Yeniden. "Sabah” qaz., Ankara, 2009, 01 temmuz]. Önəmli faktdır ki, Türkiyə və Azərbaycan arasında enerji əməkdaşlığı sahəsində qarşılıqlı asılılıq mövcuddur. Enerji ehtiyatlarının dünya bazarlarına çatdırılmasında müttəfiqlik hər iki dövləti üç böyük neft və qaz layihəsi – Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəməri, Bakı–Tbilisi–Ərzurum qaz kəməri və "Cənub Axını” bir-birinə daha sıx bir şəkildə birləşdirmişdir. "Azərbaycanın təşəbbüsü ilə reallaşdırılan Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft, Bakı–Tbilisi–Ərzurum qaz kəmərləri, Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu və digər transmilli nəqliyyat-kommunikasiya layihələri... Türkiyənin regionda lider, aparıcı dövlət statusunu xeyli möhkəmləndirmiş və onun Azərbaycanla, Gürcüstanla strateji regional tərəfdaşlıq münasibətlərini gücləndirmişdir” [Həsənov Ə. Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasətinin əsasları. Bakı, "Zərdabi LTD”, 2016, s.367].

2002-ci ildə əsası qoyulan Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) layihəsinin 2006-cı il iyulun 12-də açılışı olur. Türk tədqiqatçıların da yazdığı kimi "2006-cı ildən 2016-cı ilin üçüncü rübünədək BTC, təxminən, 2.55 milyard barel və ya 341 milyon ton xam neft ixrac etmişdir. Ceyhan limanına çatdırılan neft buradan da tankerlər vasitəsilə dünya bazarına çıxarılırdı. Fərqli hesablamalara görə, Türkiyə BTC-dən aldığı tranzit haqqı, vətəndaşları üçün yaratdığı iş imkanları ilə birlikdə orta hesabla 5 milyard dollar qazanca nail olmuşdur” [Bal Harun, Alper Ali Eren. Bakü–Tiflis–Ceyhan Petrol Boru Hattı ve Türkiye Ekonomisine Etkileri . // Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 19, Sayı 3, 2010, s.352]. Bu neft kəməri Türkiyənin region dövlətləri ilə siyasi və iqtisadi münasibətlərinin də inkişafına şərait yaratmış və iqtisadi baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb etmişdir. "Xalq qəzeti”nin "Heydər Əliyev adına Bakı–Ceyhan əsas ixrac neft boru kəməri: faktlar və rəqəmlər” ["Xalq qəzeti”, 2006, 16 iyul] təqdimatında kəmərin iqtisadi əhəmiyyəti və səmərəsi haqqında məlumatlar deyilənləri bir daha təsdiq edir.

Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəmərinin istifadəyə verilməsi ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) Türkiyədə investisiyalarının həcmi artmış, 2008-ci ildən sonra isə Azərbaycan şirkətlərinin Türkiyədə sərmayə yatırımı sürətlənmişdir. 2006-cı ildə ARDNŞ Türkiyə yanacaq bazarının lideri olan "TURCAS Petrol A.Ş.” ilə tərəfdaşlıq haqqında müqavilə imzalamış və 2008-ci ilin may ayında "Petkim Petrokimya Holdinq A.Ş.”nin 51 faizini 2 milyard 40 milyon dollara almışdır. Bununla da Azərbaycan Türkiyədə ən böyük sərmayə yatıran ölkə kimi özünü təsdiq etmişdir. Bu barədə "Xalq qəzeti”nə müsahibə verən neft şirkətinin sərmayələr idarəsinin rəisi Vaqif Əliyev deyirdi: "Beynəlxalq portfelimizdə, doğrudan da, ən böyük yeri Türkiyədəki layihələrimiz tutur. SOCAR-ın məqsədi regionun əsas tranzit qovşağı olan Türkiyədə tam inteqrasiya olunmuş neft və qaz şirkəti quraraq, ölkəmizin strateji mövqeyini və bazar potensialını ən yaxşı şəkildə dəyərləndirməkdir”.

Bunun ardınca İzmirin Əliağa bölgəsində yeni neftayırma zavodunun tikintisinə başlanmış, 2011-ci ilin oktyabr ayında "Star” neftayırma zavodunun təməli prezident İlham Əliyev və baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən qoyulmuşdur. Bu barədə "Xalq qəzeti”nə danışan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti Xoşbəxt Yusifzadə deyirdi: "Türkiyədə səhmlərinin 61,32 faizi şirkətimizə məxsus olan "Petkim”i xammalla təchiz etmək məqsədilə yeni neft emalı zavodunun tikintisinə başlanılmışdır. Oradakı liman da genişləndirilir və tezliklə Türkiyənin ən böyük limanı olacaqdır”.

2001-ci ildə Heydər Əliyev Türkiyəyə səfəri zamanı Azərbaycan qazının Türkiyəyə satılması haqqında hökumətlərarası müqavilə imzaladı, burada təbii qazın alqı-satqısı da əks olunurdu. Bu müqavilənin şərtlərinə görə, Azərbaycan Gürcüstan vasitəsilə Türkiyəyə ildə 6 milyard kubmetr (m3) həcmində qaz satacaqdı. 2002-ci ildə təməli qoyulan Bakı–Tbilisi–Ərzurum təbii qaz boru xətti 2006-cı ilin sonlarında tamamlandı və "Şahdəniz-1” yatağından hasil ediləcək təbii qazın Türkiyə və Avropa bazarlarına çıxarılmasına nail olundu.

2006-cı ildən təbii qazın bazar qiymətlərinin qalxması qiymətlərə yenidən baxılmasını gündəmə gətirdi. Azərbaycanla Türkiyə arasında enerji məsələsindəki fikir ayrılığından doğan müzakirələr, nəhayət, 2010-cu ildə yekunlaşdı və iyunun 7-də Azərbaycanla Türkiyə arasında "Şahdəniz-1” və "Şahdəniz-2” yataqlarından hasil ediləcək qazın satış qiymətləri ilə bağlı müqavilə imzalandı ["Azərbaycan” qəz., 2016,20 aprel]. Bu müqaviləyə əsasən, 2008-ci il aprelin 15-dən Azərbaycandan Türkiyəyə satılan təbii qazın qiyməti yeniləndi.

2012-ci il iyunun 26-da Azərbaycan və Türkiyənin birgə fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycanın təbii qazını Türkiyəyə və Avropaya nəql edəcək TANAP (Transanadolu Qaz Boru Kəməri) müqaviləsi imzalandı. Uğurla gerçəkləşən enerji layihələrinin icrası mətbuatın da ciddi önəm verdiyi mövzulardan olmuşdur. Bakı–Tbilisi–Ceyhan əsas ixrac neft kəməri, daha sonra "Şahdəniz” qazını Türkiyəyə çatdıran Bakı–Tbilisi–Ərzurum xətti iki ölkəni bir-birinə daha da yaxınlaşdırdı. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2018-ci ilin birinci yarısının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasında qeyd edib ki, "Cənub Qaz Dəhlizinin reallaşmasında çox böyük addımlar atılıb. May ayında Cənub Qaz Dəhlizinin rəsmi açılışı olub və bu, tarixi hadisədir. İyun ayında isə TANAP-ın rəsmi açılışı oldu. Beləliklə, Cənub Qaz Dəhlizinin dörd layihəsindən üçü artıq reallaşıb – "Şahdəniz-2”, Cənubi Qafqaz Kəməri və TANAP layihəsi. Dördüncü layihə – TAP qrafik üzrə icra edilir”.

Türkiyə ərazisi ilə 1850 kilometr uzanan TANAP iki qardaş ölkənin iqtisadi həyatında, eləcə də bütün Avropanın sosial və iqtisadi durumunda mühüm hadisədir.

2017-ci ilin oktyabrında regionun nəqliyyat xəritəsini də dəyişdirəcək başqa bir önəmli hadisə baş verdi: Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu (BTQ) istifadəyə verildi. BTQ-nin xəyal olduğu 1998-ci il sentyabrın 8-9-da Bakıda Avropa ilə Şərq ölkələri arasında nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinin yaradılması işində mühüm əhəmiyyət kəsb edən Böyük İpək Yolunun bərpasına dair konfrans keçirildi. Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəlin də konfransda iştirakı layihənin həyata keçirilməsində iki ölkə arasında tərəfdaşlığın dərinləşməsinə stimul vermişdir. Bu hadisədən 9 il sonra – 2007-ci il fevralın 7-də Gürcüstanda Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin iştirakı ilə üçtərəfli regional əməkdaşlıq sammiti sənədlərinin imzalanması ilə tarixi bir layihənin təməlinin qoyulması haqqında informasiya mətbuatın gündəmində önəmli xəbər idi. Bu, "Azərbaycanın regionda və beynəlxalq aləmdə artan nüfuzunun göstəricisi olmaqla yanaşı, regionun nəqliyyat xəritəsini də dəyişdirəcək, Xəzər hövzəsi regionunun və Orta Asiya ölkələrinin Avropa və Çin ilə nəqliyyat əlaqələrinin qurulmasında xüsusi rol oynayacaq bir hadisə idi” ["Xalq qəzeti”, 2017, 31 oktyabr]. Amma bunun heç də xarici ölkələrin, hətta supergüclərin, xüsusilə güclü erməni lobbilərinin təzyiqi olmadan ötüşdüyünü demək olmazdı. Bu təzyiqlərin "...ən diqqətçəkəni ABŞ-dan gəldi. Xüsusilə ABŞ Konqresinin erməni məsələlərinə cavabdeh qrupunun Nümayəndələr Palatasına təqdim etdiyi sənəddə göstərilirdi ki, bu dəmir yolunun tikintisinə yardım göstərməyi Birləşmiş Ştatların şirkətlərinə qadağan edirlər. Konqresmenlərin fikrincə, Qars–Gümrü dəmir yolunu kənarda qoymaq və Ermənistana iqtisadi və ticarət sahəsində ziyan vurmaq ABŞ-ın uzunmüddətli regional maraqlarına zərbə vurur. Konqresmenlərin təkidi 2007-ci ildə onunla nəticələndi ki, ABŞ Konqresi Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolunun maliyyələşdirilməsini ABŞ şirkətlərinə qadağan edən qanun qəbul etdi” ["Xalq qəzeti”, 2017, 31 oktyabr]. Xarici siyasətçilərin də təsdiq etdiyi kimi, "...bölgə erməniləri rus hərbi bazasının Gürcüstandan çıxarılma qərarına, Gürcüstan hökumətinin Türkiyə və Qərb dövlətləri ilə münasibətlərini möhkəmləndirməsinə, Türkiyə və Azərbaycanın Gürcüstanda mövqeyini gücləndirəcək hər cür addıma qarşı çıxıblar”.

Erməni lobbisinin təzyiqləri ilə layihəyə qarşı duran ABŞ indi həqiqətə çevrilən layihəyə tam başqa mövqedən yanaşmağa başlayıb. Təbii ki, iqtisadi maraqların ortaya qoyduğu kifayət qədər geniş arqumentlər BTQ dəmir yolunun böyük potensialını təsdiq edirdi. Nəhayət, 2017-ci il oktyabrın 30-da baş tutan açılış mərasimi vaxtilə "xəyal” adlandırılan bu layihənin reallığını da təsdiq etdi. Bununla da bu mövzu təkcə Azərbaycan və Türkiyə mətbuatının yox, bütün dünya mətbuatının diqqətini çəkdi, o cümlədən Amerika mediası gerçəkləşən Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu xəttinin açılışını manşet xəbəri kimi təqdim etdi.

Bütün bu uğurların əsasında isə xalqa arxalanan düşünülmüş siyasət dayanmaqdadır. Hələ 2013-cü ilin 9 oktyabr seçkilərinin nəticələrini dəyərləndirən "Xalq qəzeti” yazırdı: "... Xalqın müdrik və dəyişməz seçiminə əsaslanmış ölkə vətəndaşları növbəti dəfə Heydər Əliyev siyasi kursunun zəfərinə, təntənəsinə səs vermişlər. Müdrik xalqımız bu seçimi ilə təkamülə əsaslanan inkişaf tərəfdarı olduğunu, ölkənin taleyini yalnız konkret planlara malik, çevik, işlək və monolit komandaya etibar etdiyini təsdiqlədi. Türkiyənin aparıcı kütləvi informasiya vasitələri prezident İlham Əliyevin seçkilərdəki inamlı qələbəsini geniş işıqlandırdı və dünyaya yaydı. Onu ilk təbrik edən lider də Türkiyə prezidenti oldu”.

Namiq Əhmədov,

Əməkdar Jurnalist,

”Qızıl Qələm”, ”Araz”, Həsən bəy Zərdabi və TURKSOY-un Ali Media mükafatçısı

Kaspi 2019.- 5 sentyabr.- S.13.