Yazılarımda heç vaxt insan öldürmürəm

Şərif Ağayar: "Ədəbiyyat öz nəğməsini oxumaq sənətidir”

- "Ağ göl” romanında nəhayət ki, dolayı yolla da olsa, ənənəvi mövzunuzdan imtina etdiniz...

- İmtinadan çox, sizin yazdığınız yazıda qeyd etdiyiniz kimi, bu, yeni bir mərhələ idi. Mənim yazdıqlarımda avtobioqrafik elementlər həmişə olub. Hətta belə deyək, məni yazmağa vadar edən avtobioqrafiyadır. Yazmağa başlayanda ədəbiyyata daha çox hisslərin ifadəsi kimi baxırdım. Sonralar başa düşdüm ki, hər şey sənət yaratmaq üçün bəhanədir. Yaşadıqların da, yaşamadıqların da. Nə yapıb-nə edib ortaya mətn qoymalısan. Yazıçıya verilən "Bu hadisə, doğrudan da, olubmu?” çox naşı sualdır. Bəzən, mən özüm də avtobioqrafik əsərlərdə nəyin baş verib, nəyin baş vermədiyini dəqiq bilmirəm. Həyatdan çox, yazdığıma inanıram və sərhədləri qarışdırıram. Nəsrə çevirdiyim hadisələrin yalnız təxəyyülümə adaptasiyası yadımda qalır. Heç vaxt baş verməyən hadisələr əsasında yazılmış əsərdə, yəni fikşndə, vəziyyət dəyişir. "Ağ göl” bu mənada yeni romandır. Bəlkə, buna görə özündən əvvəlki romanlara və hekayələrə nisbətən daha az rezonans doğurdu. Mən "Ağ göl” çap olunandan sonra sos-realizmin hələ də necəsə ədəbiyyatımıza təsir göstərdiyini açıq-aydın hiss etdim. Məncə, nəinki oxucumuz, hətta yazıçımız və tənqidimiz də fikşnə, türklərin dili ilə desək, qurmaca ədəbiyyatına tam hazır deyil. Bir incə nüansa diqqət edək. "Ağ göl” romanına ciddi reaksiya verən qələm adamlarının üçü də ədəbiyyatşünas-alimdir: Cavanşir Yusifli, Maral Yaqubova və siz... Bir də gənc olmasına baxmayaraq kifayət qədər mütaliəsi və bədii düşüncəsi olan Rəvan Cavid və bu sayaq gənclər. Bu, məni sevindirdi, şübhəsiz. Sadə oxucu isə məndən daha çox "Şəkil” tipli real manerada yazılmış hekayələr istəyir. Bəzən bunu açıq deyirlər də. Yox, "Şəkil” daha yaxşı idi-filan. Məncə, "Şəkil” və ümumən bu səpkidə yazılan yazıların gözlənilməz uğuru ədəbiyyatdakı "Azərbaycan zamanı”nın həqiqətidir. "Ağ göl” isə bir az "Qərb zamanına” yaxınlaşan kitabdır. Ən azı, özümü qabaqlayan kitabdır. Söhbət əsərin hansı səviyyədə alınmasından getmir. Bunu siz və oxucu müəyyən edirsiniz. Mən nəyə cəhd etdiyimdən danışıram. Tomas Vulf deyirdi ki, "Qulliverin səyahəti” qədər avtobioqrafik əsər tanımıram. Bu fikrin inkişafı kimi deyim, Pol Osteri oxuyanda onun yüksəkliklə, göy üzü ilə bağlı qorxularını hiss etdim. Sonra "Yüksəklik qorxusu” adlı ayrıca romanını da oxudum. Sən demə, məktəbdə oxuyan vaxt harasa düşərgəyə gediblərmiş, onun dostunu gözünün qarşısında ildırım vurub öldürübmüş. Pol Oster heç vaxt bu hadisədən açıq bəhs etməyib. Yüksəkliklə bağlı travma onun əsərlərinin ümumi ruhundadır. Bu mənada "Ağ göl” də, əslində, kifayət qədər avtobioqrafikdir. Mən onu yazanda Camal adlı bir qohumumun oğlu Aprel döyüşlərində şəhid olmuşdu. Mən o uşağın doğulduğu daxmanı görmüşəm, hansı əziyyətlərlə böyüdüyünü bilirəm. Ona görə, faciəvi şəkildə həlak olması mənə çox güclü təsir etmişdi. Əsərdəki Camal atanın oğlunun Ağ gölə qurban getməsi və meyitinin tapılmaması həmin əhvalın nəticəsi idi. Yeri gəlmişkən, sizə bir sirr açım, mən yazılarımda heç vaxt insan öldürmürəm. İnsan ölümləri realda mənə təsir edəndə yazıram. Bu, bir qayda deyil. Təbii olaraq belə alınır. Mətndə adam öldürmək realda öldürmək kimi çətin gəlir mənə. Yazıçı mətnə inanırsa, bu məsələdə çox ehtiyatlı davranır. Tolstoy yadınızdadır? Demişdi, Anna Kareninanı mən öldürmədim. Düz deyir. O, özünü qatarın altına atan qadın haqqında xəbəri qəzetdən oxumuşdu və hadisədən təsirlənib bu intihara gətirən səbəbləri özü üçün qurub-qoşmuşdu. Avtobioqrafiyadan kənar heç nə yoxdur. Düzdür, Kazuo İşiquro deyir ki, avtobioqrafiyaya əsaslanıb yazmaq yazıçının təxəyyül imkanlarını məhdudlaşdırır. Bu fikir doğrudur, bir şərtlə, biz burdakı "avtobioqrafiya” sözünü "yazıçının başına gələnlər” kimi anlamalıyıq. Sözün geniş mənasında yazıçı heç vaxt avtobioqrafiyadan canını qurtara bilmir. Hansı üslubda yazılmasından asılı olmayaraq, əsər özü də yazıçının avtobioqrafiyasına çevrilir. Bir növ gəldiyi yerə qayıdır. Çevrəni qapadır.

- Elədir, ənənəvi əsərlərə həm oxucularda, həm də ədəbiyyatçılarda meyl var. Bu baxımdan "Ağ göl”dəki metatekstuallıq çoxları üçün aydın deyil. Yuxu kimidir, deyirlər. Rəhmətlik İkinci Mahmud həmişə əsəbiləşirdi ki, niyə hər kəs ənənəvi üslubda yazdığım "Tanımal Mustafa”nı tərifləyir. Mahmudun daha fərqli hekayələri də vardı. Tolstoyda isə yaddaş, Annanın yaddaşı hər şeyi üstələyir və intihar qaçılmaz olur.

- Gənc bir dostumuzun romanını oxudum, obraz axırda intihar edirdi. Dedim, sən bu intihara aparan yolları göstərə bilməmisən. Eləcə kiminsə özünü öldürdüyünü bir hadisə kimi, bir əhvalat kimi yazmısan. İşin çətin tərəfi budur ki, bu gün biz Tolstoy kimi də yazmamalıyıq. Ondan öyrənməli, amma başqa şey yazmalıyıq. Çağdaş əsərin ən vacib keyfiyyətlərindən biri və ən vacibi onun çoxxətli və çoxqatlı olmasıdır. Yəni A-dan Z-yə süjet və birqatlı hadisələr nə qədər usta yazılsa da, günün əsəri deyil.

- Bu baxımdan son iki romanınızda peşəkarlıq, texniki hazırlıq daha qabarıqdır.

- "Arzulardan sonrakı şəhər” romanının redaktə prosesi uzun çəkdi. Bəzən gündə bir-iki saat, bəzən on dörd-on beş saat dayanmadan işlədiyim olurdu. Hər dəfə yeni variant itməsin deyə bir e-maildən başqasına göndərirdim. Bir gün "göndərilənlər” qovluğunda səhifədəki 100 əməliyyatın az qala hamısının bu roman olduğunu gördüm və ərinməyib saydım. 300-dən artıq variant var idi. Romanaqədərki hazırlıq isə bir başqa zəhmət idi. Burda da avtobioqrafiya köməyimə çatdı. Ağcabədidəki təhsil illərim, oradakı insanlar, yaxınlıqda gedən müharibə, çörək növbələri, şəhərdə dolaşan əfqan döyüşçüləri, qaçqınların yığışdığı musiqi məktəbi, məktəbin həyətində Üzeyir Hacıbəyovun tanınmaz hala düşən büstü... bütün bunlar olmasa romanı yaza bilməzdim. Üstəlik, ixtisasca tarixçi olmağım və qədim Misir tarixini az-çox bilməyim... Ən başlıcası, Bakının mənə hədiyyə etdiyi yeni roman bilgiləri, dostlarla birlikdə yaratdığımız mini ədəbi mühit, qızğın polemikalar və sairə...

- Elə peşəkarlıq da budur də. Maraqlıdır, Şərif Ağayar üçün yazı masası nəyi ifadə edir?

- Sizə bir etiraf edim, "yazı masası” sözü məni həmişə qorxudur. Nəsə çox böyük səslənir. Yazı masasının arxasına oturmaq və yazmaq... Yazmağa başlayanda "masa” sözü yadıma düşsə, bütün sehr pozular. Bu elə orqanik baş verir ki, yazı prosesini unuduram. Həmin anda kompüterdə nəsə bir problem çıxsa adam öldürəcək həddə əsəbiləşirəm. Mənim kompüterlə ünsiyyətim piano çalmağa bənzəyir. İçimi xüsusi bir ahənglə barmaqlarımın ucundan klaviaturaya boşaltmaq vərdişinə çox tez yiyələnmişəm və yazmaq məndə zövqlü-əzablı vərdişə çevrilib. Mən qaranquşam. Səhərlər aktiv oluram. Bəzən, tezdən klaviatura arxasında oturmuşam, bir də görmüşəm acından ölürəm. Saat: axşamın 4-ü, 5-i... 12 saatdır əynimi-başımı da düz-əməlli geyinməmiş oturub işləyirəm (gülüş). Mən sözün divanəsiyəm. Çox sevdiyim şeirləri söyləyəndə bir ayrı, onu kompüterdə yazanda bir ayrı zövq alıram. Sanki şeiri ifa edirəm.

- Nəsrdə də belədir?

- Əlbəttə. Gözəl bir cümlədəki hansısa hərf səhvini düzəldəndə onun vizual görünüşündən də zövq alıram. Sizə bir fakt deyəcəm, mənə inanmayıb gülə də bilərsiniz; e-maildə mənə yazılar gəlir, onların vizual görünüşünə baxan kimi yaxşı mətni hiss edirəm.

- Şərif bəy, texniki hazırlıq niyə dedim, əvvəlki əsərlərinizdə zərif bir sadəlik vardı...

- Qeyd etdiyim kimi, mən ədəbiyyata dərdini adamlarla bölüşmək vasitəsi kimi baxmışam və o cür də yazmışam. Çalışmışam, dərdimi istedadla bölüşüm, danışdığımı təsirli və təbii ki, mümkün qədər sadə, rahat dildə anladım. Sadə yazmağı sevirəm. Sadəlik mətndə yeknəsəqlik yaratmasın deyə, arada gəzişmək, sağa-sola, dərinə-dayaza baş vurmaq vacib işə çevrilir. İstəsəm o dərinlərdə, yaxud o ucalarda daha çox qala da bilərəm, lakin bu, qorxuludur. Roman və ya hekayə yazmağı oxumağa bənzətsək, zəngulə və gül vurmaq, boğaz eləmək vacibdir. Zil pərdələrdə zəngulə vurmaq çətindir. Buna çalışanda müğənni zora düşür və bu vəziyyət dinləyiciyə sirayət edir. Səsi idarə edə bilmək anlayışı var. Bizim bəzi yeni yazarların ən ciddi yanlışı səsi çatmayan pərdələrdən oxumağa çalışmasıdır. Onlara elə gəlir, bununla böyük yazıçı olacaqlar. Dünyada heç kim balaca yazıçı olmaq istəmir. Hamı istəyir Folkner kimi, Nabokov kimi, Salman Rüşdi kimi dahiyanə əsərlər yazsın. Amma necə? Hansı güclə? Gərək səsin ora çatsın axı. Sənətdə təsdiq üçün ən birinci özün-özünə dərkənar yazıb "əsli ilə düzdür” deyə təsdiq etməlisən. Kimsən? Nə edə bilərsən? Bu sualların dürüst cavabı yoxdursa, ədəbiyyat sənin üçün hava atmaq, özünü göstərmək meydanına çevriləcək və iflas qaçılmaz olacaq. Ola bilər, kimsə məhz özünü göstərmək üçün yazsın, amma alınsın. Bu uğurun səbəbi yazıçının özünü göstərmək ehtirası deyil, içindəki potensialın bu yolla üzə çıxmasıdır. Bütün hallarda yazıçı özünün kim olduğunu bilməlidir. Kafkadan, Coysdan danışmaqla, onlar kimi yazmağa çalışmaqla adam böyük yazıçı olmur. Böyük yazıçı anlayışı yoxdur, əslində, böyük adam anlayışı var. Adam böyük olandan sonra istəsə də balaca yaza bilməz. Böyüklüyü isə arzulamaqla deyil, gərək o, özü də sənə tərəf bir qədəm bassın. Sənə düşən öz üzərində işləmək, oxumaq, öyrənmək və zəhmətə qatlaşmaqdır. Əgər içində özünü ifadə hissi şöhrət hissindən üstün deyilsə, yazıçılığına şübhə var. Sadə yazmaq həm də çətindir. Sadəlik bəsitlik deyil, qarşındakı mətləbi daha çox ram edə bilməkdir.

- "Gülüstan" romanı bərabərdir sükut. Həm ədəbi mühitin sükutu, həm də müəllifin.

- Bir az da özüm belə istədim.

- Niyə?

- Madam susmuşuq, gəlin axıracan susaq (gülüş).

- "Gülüstan" romanında ayrı-ayrı səhnələr var ki, gözəldir. Lakin hissələr bütövləşmir.

- Əslində, mənim yaradıcılığımda dönüş "Gülüstan”la başladı. O kitab reallıqla qurğunun sərhədində yazıldı. Görünür, sizin təbirinizcə bütövləşməməsinin bir səbəbi də budur. Lakin ən vacib səbəbi mənim qəzəbli olmağım idi. Qarabağ hadisələri yaşımın çox pis vaxtına düşdü. Bu, Platonovun "Qayıdış” hekayəsindəki uşağın yaşıdır. Nə baş verənləri anlamayacaq qədər balaca, nə də onlara təsir edəcək qədər böyüksən. Mən müharibə insanlarının palçıqlı, əzik ayaqqabılarına baxıb ağlayan bir yeniyetmə idim. Sonralar halına sözün birbaşa mənasında ağladığım adamların həm də çox saxta və mənasız olduğunu gördüm. İçimdəki humanist romantika reallıqla toqquşub pis günə qaldı. Bu travmanı ağır yaşadım və canıma yığılan o qəzəbi "Gülüstan”la boşaltdım. Beləliklə sonrakı kitabların yazılması üçün "suyun yolunu təmizlədi”. Elə məsələlər var ki, onu yaşamalısan. Misal üçün, sufilikdə səndən əvvəlki ustadların təcrübəsi heç bir işə yaramır. Abdəst almaqdan tutmuş mərifət mərtəbəsinə qədər praktiki yol keçməlisən. Ruhlar mühəndisi min il sonra da tikintini sıfırdan başlayır, amma adi mühəndis heç vaxt Qız qalasını təzədən tikmir. "Gülüstan” mənə heç bir kitabın, universitetin öyrədə bilmədiyi həqiqətləri öyrətdi.

Yazıçı qəzəbli oldusa, bədiilik ondan qaçır, qələm istər-istəməz publisistikaya yuvarlanır. Bizim "Hirsli başda ağıl olmaz” ifadəsini "Hirsli qələm bədii yazmaz” kimi dəyişsəm, fikrimi tam ifadə etmiş olaram. Amma bu hirs çıxmalı idi. Çıxdı da. Romandakı ayrı-ayrı hissələrə qalanda, "Şəkil”, "Arıların səssizliyi”, "Məsmə üçün dua”, "Oğru tanrı” kimi hekayələr "Gülüstan”dakı əhvalatlardan çıxarışdır. Hələ on-on beş hekayə də çıxarmaq olar ordan. O kitabda böyük ədəbiyyatın mürgülədiyini bilirəm. Güclü nəfəslə yazılmış ədəbiyyat... Bəlkə, o mürgülü ədəbiyyatı oyatmaq üçün o romana bir də qayıtdım. Bu dəfə hirslənmədən (gülüş). Təbii, tale qismət etsə...

- Bax, mən də bunu demək istəyirdim. O sərt, birbaşa üslub... Kim bilir, bəlkə də, belə olmalıdır. Derrida demişkən, bədiilik nədir? Kim uydurub bu fikri? Kim deyə bilər ki, belə yox, belə olmalıdır. "Gülüstan”ın xəritəsi maraqlı idi.

- Mən deyirəm (gülüş). Ən azı "belə olmalı deyildi” deyə bilirik əminliklə. Amma izah axıracan mümkün deyil. Yaradıcılıq axıracan izah olunsaydı, istənilən adam istənilən an oturub şedevr yarada bilərdi və ədəbiyyat öz dəyərini itirərdi. Kitablar da insanlar kimidir. Onların necəliyi oxucuya açılandan sonra məlum olur. Təəssüf, bizdə lazımı səviyyədə kitab mühiti olmadığı üçün çox zaman əsərlərin sonrakı taleyi naməlum qalır.

- Şərif bəy, mənimçün maraqlıdır, 100 il bundan əvvəlin ədəbi priyomlarını tətbiq etməklə, yalnız tətbiq etməklə yeni bir mətn yaratmaq olurmu? Yəni köhnənin gözəlliyi təqlid edilir, yeninin gözəlliyi yaradılmır. Keçid dövrü üçün normal idi. Ancaq kino və digər vizual sənətlər ilə, hər növ oyun estetikası ilə tanış olan oxucunu heyrətləndirmək olmur axı.

- Mənə görə, yazıçının öz həqiqəti olur, mətnin öz həqiqəti. Sən düşünürsən ki, bax, bu formadan istifadə edəcəm, bu texnikanı tətbiq edəcəm. Yeni forma, yeni texnika tapmaq elə də çətin deyil. Çətini onu mətnlə reallaşdırmaqdır. Yəni, bəzən mətn sən dartdığın yerə getmir. Apara bilmirsən onu. Mətni zorlasan o, əlində öləcək, ruhsuz, enerjisiz, heç bir təsiri olmayan söz yığınına çevriləcək. Fikir versəniz, zəif mətnləri qəlibə salmaq, formasını dəyişmək çox asandır. Çünki, belə deyək, mətnin müqaviməti yoxdur, əl vuran kimi təslim olur. Güclü mətn sənə tabe olmur. İdeal vəziyyət yeni formanın mətnin öz içindən doğulsun. Yeni mətn yeni forma yaradırsa, artıq bu, Tanrının sənə hədiyyəsidir. Mənə görə, mətn cümlə-cümlə, abzas-abzas yeni estetik səciyyə ilə hörülmürsə, o, yeni forma tapa və onun içinə otura bilməz. Başqa sözlə, mətnin bədii həlli və estetik səciyyəsi yüksək səviyyədə deyilsə, onu içinə otuzdurduğun yeni forma da bir işə yaramayacaq. Karkası yeni, maraqlı o qədər romanlar görmüşəm ki! Mövlanə demiş, içində adam olmayan əlbisə! Həm adam yeni olsun, həm əlbisə, bu, o qədər də asan iş deyil. Ona görə, köhnə formalardan dönə-dönə istifadə olunur. Misal üçün, Orhan Pamuku götürək. O, əslində, heç bir romanında tamamilə yeni forma kəşf etməyib. Elə məhz yüz il bundan əvvəl Folknerin yazdığı "Yabanı palmalar”dan paralel mətnləri götürüb, "Qəzəb və hay küy”dən obrazların monoloqşəkilli danışığını götürüb, Nabokovdan, Salman Rüşdidən yeni, postmodern ironiyanı əxz eləyib və s. Nizami Gəncəvi "Min bir gecə”dən Şəhrizadın nağıl danışmasını "Yeddi gözəl”də tətbiq edib, Tolstoy "Səfillərə” baxıb "Hərb və sülh”ü geniş yazmaq qərarına gəlib. Salman Rüşdi "Tənəkə təbil”dən öyrənərək, "Gecəyarısı uşaqları”nı yaradıb və s. Misalları uzada da bilərik. Lakin qeyd etdiyim nümunələr birbaşa kopiyalamaq deyil. Sovet vaxtı buna özününküləşdirmək deyirdilər. Əlbəttə, könül istərdi, tutaq ki, Viktor Pelevinin "Milad gecəsi” hekayəsi kimi şeytanın da ağlına gəlməyən forma tapasan. Yeri gəlmişkən, bir dəfə mən o hekayənin quruluşu haqda Əkrəm Əylisliyə danışdım, dedi, bax, əsl ədəbi tapıntı buna deyirlər.

- Heminquey "kasıb" söz ehtiyatı ilə böyükdür, Fuentes zəngin söz dağarcığı ilə möhtəşəmdir. Sizin nəsildən kimlər belədir? Bu sualı bir təşbeh, bənzətmə kimi düşünün, bilirik ki, müqayisə etməyə gərək yoxdur.

- Mən dil və söz ehtiyatı baxımından Səfər Alışarlının yazılarını çox bəyənirəm. Xalqda bir ifadə var: söz üçün məəttəl deyil! Səfərin mətnlərini oxuyanda ətrafında hər cür material tökülmüş bir usta canlanır gözümün qabağında. Əlini hara atır lazım olanı tapır, qoyur yerinə. Lakin, məncə, Səfər müəllimdə, özünə də deyirəm hərdən, çağdaş oxucunu bir az çətinə salan, hardasa onu yora bilən bir təhkiyə, bir intonasiya var. Bilmirəm, o təhkiyədən, o intonasiyadan çıxsa, bəlkə, sevdiyim o keyfiyyətlər də itib gedəcək. Hər halda Səfərin çox oxunmasını, ciddi müzakirə edilməsini istəyərdim. Mübariz Örənin dil, mətn və sözlə rəftarı yaxşıdır. Aqşin Yeniseyin ədəbi cümlə manevrləri bəzən adamı heyrətləndirəcək həddə gözəl alınır. Məncə, hər üçünün dili zəngindir. Ümumilikdə isə düşünürəm ki, biz 21-ci əsr Azərbaycan dilinin bədii intonasiyasını tam formalaşdıra bilməmişik. Bir şeyə diqqət edin, özbəklər danışanda adamın ürəyi tıncıxır. Bizim intonasiyamız da istanbullulara belə gəlir. Türklər mən deyən dili tapıblar. Ona görə, o cür çağdaş filmlər, seriallar çəkirlər, yaxşı romanlar yazırlar. Səfər Alışarlıda ahəng mənə ağır gədiyi halda, Murad Menteşdə çox yüngül gəlir. "Bu qədər də olmaz” deyirəm. Kimin haqlı olduğunu isə bilmirəm. Düşünürəm ki, Səfər Alışarlı mənimlə klassikanın, mən isə Səfər Alışarlı ilə Murad Məntəşin arasındayam. İrandan Mustafa Məstura daha yaxınam mən. O da sadə dildə yazır və operativliyi – dilinin, üslubunun operativliyi xoşuma gəlir. Yəhudilərdən, söhbət İsraildə yaşayan yəhudilərdən gedir, Edqar Keret o cürdür. Çox rahat yazır. Hər cür oxucunu dalınca apara bilir. Fransızlardan Maksans Ferman. Onun "Qar” romanı yəqin ki, dünyanın ən qısa romanıdır. Hayku üstündə qələmə alınıb və elə hayku kimi balaca, duru və təbii bir romandır. Bizdə bunlara bənzər operativlik Mübariz Cəfərlidə var. Qısa, yığcam, oxunaqlı və düşündürən romanlar yazır. Deyəsən, söz ehtiyatı-filan anlayışına müasir baxış bir az fərlidir. Yəni biz indi hansısa yazıçını Puşkin kimi nə qədər çox söz işlətməsi ilə dəyərləndirmirik. İşlədə bilsin. Sözə yeni can verə bilsin.

- Bayaq dediyiniz Pelevindəki tapıntı ifadə və strukturun izdivacı ilə ortaya çıxır. Səfər Alışarlı böyük yazıçıdır. Ancaq sizin nəsildən Aqşin Yeniseyin son romanı ustalıqla yazılmışdı. Bu yaxınlarda Qismətlə "Tarix və Tale”dən danışırdıq. Qismət dedi ki, bu romanda Rüşdidən qeri qalmayan manevrlər, pasajlar var. Doğurdan da, elədir.

- Mən Pelevinin uğurunun şərtləndirən ardıcıllığı saya bilmərəm. Dil və üslub əvvəl gəlir, yoxsa forma və ideya? Bəlkə, hamısı bir yerdə? Yəqin, hamısı bir yerdə. Bəli. Aqşin təkcə bu romanında deyil, bütün yazılarında ustadır. Onu bizim nəslin, eyni zamanda çağdaş ədəbiyyatımızın qazancı hesab edirəm. Qisməti də eləcə. Azərbaycanda beş-üç imza var ki, fədakarcasına yeni ədəbiyyatı və yeni ədəbiyyat mühitini yaradırlar.

- "Arzulardan sonrakı şəhər"in Həsəni ilə Nəcib Məhfuzun "Məhəlləmizin hekayətləri"nin təhkiyəçisinin (balaca Nəcibin) üslub oxşarlığı var.

- Oxumamışam. Özüm Həsəni Selincerin Holden Kolfildinə oxşadıram. Amma Həsən daha çox Mövlud Mövluddur. Bir az da Ayxan Ayvaz. Təbii, mən də varam xeyli. Yeri gəlmişkən, Həsən Ayxan kimi hər iki valideynini itirib, Mövlud kimi çox həssasdır. Hətta özünü binadan atıb öldürmək istəyir. Məhz binadan atmaq... Hardan ağlıma gəlib, bilmirəm.

- Mənim dediyim üslub bənzərliydir. Holdendə çılğınlıq, temperament olduqca yüksəkdir. Həsən utancaq, həssasdır.

- Həsənlə Holdenin oxşar tərəfi ətrafa ironik münasibəti, adamları karikatura kimi görməsi və gözlənilmədən başqa birini aşırı həddə sevməsidir. Fərqləri isə ABŞ-la Azərbaycan qədərdir (gülüş).

- İstedadlı yazıçıların tərcümə ilə məşğul olması yaxşıdır. Sadəcə orijinaldan tərcümə olmur, bunu da qəbul edirik, lakin baxırsan ki, Azərbaycan dilinin potensialı, imkanları elementar səviyyədə yoxdur, müəllifin üslubu da...

- Məncə, dünyada zəif dil yoxdur, inkişaf eləməmiş, yaxud inkişaf etməkdə olan dil var. Bizim dilimiz inkişaf eləməkdə olan dildir. Ədəbiyyata diqqət bir az çox olmalıdır ki, dilimiz gəlişsin, yüksək səviyyəli əsərlərin tərcüməsində adekvat olsun. Məncə, biz Azərbaycan yazıçıları bizi dindirən əsrlə lazımınca dil tapa, danışa bilmirik. Dindirir əsr bizi... amma Sabirin vaxtındakı kimi tam sükut da deyil. Nələrsə danışırıq, mızıldayırıq. Məncə, Azərbaycan dilini ən azı Türkiyə türkcəsi kimi adekvat vəziyyətə qaldırmaq üçün dilimizin də, yazarlarımızın da potensialı var. Bunun üçün çatışmayan lazımı mühitin yaradılmasıdır. Ədəbiyyatın və kitabın çağdaş prinsiplərə uyğun təşkilatlanması gərəkdir.

- "Ağ göl"ə qayıdaq. Təhkiyəçi görünməzlik fonunda hadisələrin mərkəzində dayanır. Romana aydınlıq gətirə bilərsizmi?

- Camal ata Azərbaycanda, məncə, elə dünyada da, ilk obrazdır ki, baş qəhrəman ola-ola və lal olmaya-olmaya əsər boyu bir kəlmə də danışmır. Əsəri oxuyanda görürsən ki, əslində, buna heç ehtiyac da yoxdur. Kimin sayəsində? Oğlu Pirməmmədin. Çünki o, artıq dünyasını dəyişib və atasının içindən keçənləri hiss edir. Təhkiyəçi də odur. Lakin oxucu bunu ən sonda bilir və sizin də yazdığınız kimi, əsərdə oyun qurulduğunu anlayır. "Ağ göl” bu dünya ilə o dünyanın, reallıqla magiyanın, yaxşılıqla yamanlığın, halallıqla haramlığın, məişətlə mifin, suyla qurunun, yerlə göyün sərhədində yazılıb və bu əks qütblərin heç birini nə təsdiq edir, nə inkar. Çünki bizim həyatımız bunların qarışığından ibarətdir. Lövhi-məhfuz kimi taleyimiz yazılan bir lövhə, bir mamırlı daş varmı? Həm var, həm yoxdur. İnandığın qədər var, inanmadığın qədər yox. Əsas inancındakı və yaşayışındakı səmimiyyətdir.

- Bəs Camal ata?

- Camal ata sənətin, sənətkarlığın işarəsidir. O, bir az Hüqonun Qvazimodasına, bir az Hamsunun İshakına, bir az Züskindin Qruneyinə bənzəsə də, xeyli milli və xeyli orijinal obrazdır. Elmin, dinin və siyasətin – yəni hər cür ideologiyanın təqdim etdiyi gerçəklərə qarşı daxili azadlığını və xeyirxahlığını qoyur. Onun təəbirincə, əgər səmimiyyət və xeyirxahlıq yoxdursa, yalan hər yerdə hakimdirsə, demək, əslində, dünya yoxdur və apokalipsis başlayıb. Qədim əhvalatlar da, miflər də, inanclar da məhz içimizdəki o insanlığı qorumağa xidmət etməli, alver və manipulyasiya vasitəsinə çevrilməməlidir. Çevrilsə, dəvədən böyük fil misalı, bir gün daha güclü biri gələcək və səni öz yeminə çevirəcək. Təxminən belə... (gülüş). Amma əmin olun, bütün bunlar ikinci dərəcəli məsələdir. Əsas "romanın bədii aura və təravəti klassik oxucunu da cəlb” etməsi və "klassik oxucunun romanda bədii-estetik zövq tapa” bilməsidir.

- Nəhayətdə pafos, ritorika, lağlağı və bayağılıq... Koronavirus dövründə belə bu xüsusiyyətlər həm cəmiyyətdə, həm də ədəbi yazılarda davam edir.

- Qorxmaz Quliyev deyir, lağlağı indiki şəraitdə insanların müqavimət hissinə çevrilib. Razıyam bu fikirlə. Amma ümumilikdə "KVN”in, "Bu şəhərdə”nin, son zamanlar isə Cem Yılmaz stendaplarının cəmiyyətdə bir qeyri-ciddilik yaratdığını hiss edirəm. Hamı zarafat edir. Bacaran da, bacarmayan da. Nə vacibdir axı? Və ən dəhşətlisi, ciddi mövzuları da lağlağı səviyyəsinə endirirlər. Mən bizim yumoristləri, xüsusən Cem Yılmazı aşağılamaq istəmirəm. Onlar layihələrini həyat keçirib, pullarını qazanırlar. İstəmirsən, baxma. Mən sadəcə bütün bu "güldürmək azarı”nın cəmiyyətdəki lüzumsuz əks-sədasından danışıram. İnsan həmişə şeir yaza, mahnı oxuya və idman edə bilmədiyi kimi, həmişə gülüb-güldürə də bilməz. Arada ciddi olmağa da ehtiyac yaranır. Pafos və ritorikaya gəlincə, hər dövrün özünün konyunkturası var. 30-50-ci illərdə pambıqdan yazmaq necə dəb idisə və biz bu gün o şeirlərə baxıb necə gülürüksə, zaman gələcək, bu gün kiminsə təsiri ilə yazdığımız yalançı mətnlərə elə güləcəklər. Əliağa Vahidi imitasiya eləməklə, Frans Kafkanı imitasiya eləmək arasında prinsipial fərq yoxdur. Hər ikisində özün deyilsən və yazdığın boş şeydir. Ədəbiyyat öz nəğməsini oxumaq sənətidir. O nəğmə yoxdursa, ədəbiyyat da yoxdur.

- Nəğmələrin yeni gözəlliyini dinləmək ümidilə.

- Sağlıqla qalın!

Söhbətləşdi: Ülvi Babasoy

Kaspi 2020.- 18-20 aprel.- S.12-13.