Sənət və psixologiya
(ikinci
yazı)
Yaradıcı adamlar üçün ən çox istifadə olunan cümlələr hansılardır? Birini mən deyim: "Onun öz dünyası var...” Nədir "onun öz dünyası?” Bu sual sənətin də nə olduğu sualının təməl cavablarından biridir, əslində. Davamlı şəkildə özünü təkrarlayan və bundan mozaxistcəsinə həzz alan bizlərin həyatında yaradıcılıq sıradan bir hadisə kimi qiymətləndirilmir. Qədimdə şair olanlar lənətlilər kimi qiymətləndirilir və yandırılırdılar. Onlar özlərini tanrıyla bərabər tutmaqda ittiham edir və lənətli cümlələrlə – şeirlərlə xalqı yoldan çıxarmaqla günüahlandırılırdılar. Sənət insan üçün çox gec aydınlandı. Mahiyyətində eqoizm olan adəm oğlunun özünü daim sorğulayan sənəti başa düşməsi və qəbul etməsi çox qurbanlar tələb edirdi. Çünki sənət tanrının verdiyi (ya da yazdığı) həyata alternativlər axtarırdı, o həyatları bəzən şərin timsalında, bəzən də xeyir mələklərinin hədiyyəsi kimi təqdim edir, insan məişətində nəyin doğru, nəyin yanlış olduğuna bir növ qərar verməyə çalışırdı. Sənət insan münasibətlərinin aliləşməsinə, insana heyvani cinsdən çıxıb ruhi mahiyyətinə və əsas xüsusiyyətlərinə geri qayıtmağa kömək etdi. İlk əhvalatların, ya da rəsmlərin necə yaranması ilə bağlı həm mifoloji mətnlərdə, həm də qədim yazılı abidələr yüzlərlə fərziyyələrə rast gəlirik. Maya miflərində insanın gəldiyi yerə (cənnətə) qayıtmasına mane olan iki kəşfdən söz açılır. Birincisi, alov, ikincisi, rəsm. Bu iki nəsnənin kəşfi insanın Yer üzündəki komfortunu təmin etdi və yalnız bu iki kəşfdən sonra insan özünü yaşamağa məcbur bildi.
Dəyişən həyatın şəkilləridir.
Bir vəziyyətdən başqa
vəziyyətə deformasiya edən həyatımız
monoton təkrarlarla sərhədlənir.
Sənət insanı bu monotonluqdan
azad etməyin tək yolu
idi. Yaradıcı şəxslər "öz dünyasında” tapdığı əhvalatları
danışdıqca bunun digərləri üçün də maraqlı olduğunu gördülər. Bu
yolla insanlara kütlələrə
bölmək, onları idarə etmək daha
rahat idi.
Nağıllar ilkin dini
cərəyanların əsası oldu. Din isə ilk cəmiyyətlərin
formalaşma alqoritmini
yaradan bir sistem idi. Bu
sistemin bir
parçası olan sənətin "vəzifələri”
arasında dominantlığı inandırmaq məqsədi tutdu. İnandırmağın ilk
şərti isə inanmaq idi.
Uydurulmuş, bəzədilmiş bir əhvalata öncə onu
danışan inanmalı idi. Bu isə artıq insan beynin alt qatlarına həllini
tapacaq məsələlər idi. Şübhəsiz sənətin inkişaf modelləri artdıqca insanın beyin yarımkürələrinin də işləmə
mexanizminə təsir göstərdi. Hətta Freydin
nəzəriyyəsinə görə insanının öz yaradıcı potensialını kəşf
etməsi onun beyin
formasını dəyişən və genetikasında vacib kodların yaranması üçün
münbit şərait yaradan
səbəb idi. Daha sərt
şəkildə ifadə etməyə ehtiyac
duysaq bu ifadəni
işlətməyə ehtiyac var: İnsan özünü aldatmağa
məcburdur. Sənət şəxsi kimliyini
gizlədən, bu detektiv
oyunundan yeni obrazlar quran və ən vacibi istədiyi həyatı təqdim edən,
ondan danışmağın bütün yollarını kəşf etmək
istəyənlərin toplandığı bir
müstəvi oldu. Sənət insanı öz dünyasından xilas
edən yaradıcı kimliyini ortaya qoydu. Bu,
şəxsiyyət ikiləşməsindən, şəxsiyyət
pozuntusundan ciddi dəyişiklik
idi.
Bütün sahələrin
eyni müstəvidə kəsişdiyi bir dünyada sənət
və psixologiya ən yaxşı yola gedən və heç
vaxt bir-birini tam çözə bilməyən yoldaşlar olaraq qalacaq. Psixologiya sənətin
mahiyyətini aça bilmir,
çünki sənət kontursuz
bir sonsuzluqdur və onun sərhədləndirilmək kimi bir dərdi də yoxdur. Psixologiya isə (elm kimi)
dəqiqliyə can atan
və özünə düsturlar
hazırlayan bir hala gəldi.
Şüurun idarə edilməsi
yollarını axtararkən özünü
tamamilə çəpərləyən psixologiya
psixo-analizin kəşfinə qədər
ruhi xəstələrin və ya şəxsiyyət problemləri yaşayan adamların problemlərini həll
etməkdən daha faydalı heç nə etmirdi. Ta ki bu
problemlərin cərgəsinə yaradıcı adamların
narahatlıqları girdi. Sənət və
bu incə elm
arasında əlaqələri tapmaq
lazım gəldi.
Yunqun fərziyələri
İnsan və sənət arasında münasibətləri araşdıran Karl Qustav Yunq psixologiyanın, ümumiyyətlə, heç bir elmin insanın yaradıcı kimliyini üzə çıxarmağı bacarmadığını izah edir. Tarixin ən saf dönəmində belə, psixologiyanın, şeirin, siyasətin bir-birinə uşaq beynində olduğu kimi saf, təmiz əlaqələri zamanı belə bu sahələrin bir-biri üçün həmişə gizli qaldığını vurğulayır. Yunq psixologiyanın sənətin insana təsir edə biləcək qatına qədər endiyini, əsas mahiyyətindən həmişə uzaq qaldığını deyir. Bunun əsas göstəricisi kimi psixologiyanın özünü məhdudlaşdırdığını əsas gətirir. Din və sənət ruhun yaddaşında gizlidir. Sənət yaradıcı eqonun meydana gətirdiyi iddiaların cəmidir. Bu eqo həm də tanrıya məxsusdur. Belə deyək, insanın öz sənət tərəfini tapması metafizik mənada onu yaradana da sərf edir. Sənət dinin alternativi olaraq meydana çıxır. Bu tərif isə sənət cərəyanlarının yaranmasına və inkişafına əsas qol verən iddiadır. Öncə mərkəzdə tanrının, sonra insanın, sonra isə əsərin durduğu piramidaların işıq düşməyən tərəfində əsl mahiyyət gizlidir. Psixologiya bu piramidaların yalnız gözlə görülə bilən yanlarında fırlanır. Psixologiya sənət və din anlayışlarını bütünlüklə izah edə bilmir. O, yaranan əhvalın və şəxs üzərindəki təsirin konturlarını müəyyən edə bilir. Bu baxımdan heç elm də sənət və inanc kəlmələrinin haqqını vermir. Çünki sənətin və bütün anlamıyla dinin qanunauyğunluğu, sərhədləri, əsasları yoxdur. Belə olsaydı, biz onlardan elə psixologiyanın bir sahəsi kimi danışardıq.
Sənət əsərinin yaranma
müddəti, yaradıcı kəsin mətbəxi və mövzu axtarışları psixoloji
yozuma əsas verən şərtlərdir.
Məsələn, bir şairin
həyatından çıxış edərək onun şeirlərini təhlil etmək və ya yaşadığı coğrafiyada
gedən proseslərə güzgü tutmaq istəyi və sair. Elm sənətin bu qədərini
izah edə bilir. Bir şeirin əsas özəyi
bunlar deyil təbii ki. Müəllifin bioqrafiq
detalları onun oynadığı oyunun açıq kartlarıdır. Hələ
müasir ədəbi tendensiyaları da nəzərə alsaq, sənət
və psixologiya Yunqun
nəzəriyyələrini bir az daha gerçək kimi göstərir. Karnaval
dövrünün mətnləri
özündə fəlsəfəni, siyasəti,
psixlogiyanı, sosial elmləri birləşdirdikcə
əsasdan bir az da uzaqlaşırıq. Sənətin məişət
praqmatikliyi onu yaradan ilkin ehtimalları daha dərinə basdırır. Freydin təcrübələrindən sonra psixologiyada olduğu kimi ədəbiyyatda
da fərdə münasibət dəyişdi.
Və fərd əsas xarakterləri ilə roman sənətində, şeirdə şüurunda gedən prosesləri özü danışmağa başladı. Yəni,
bu gün psixoloji nəticə kimi
göstərilən bütün detallar sənətin özünün
verdiyi ip
uclarıdır.
Sənət bir
iradə azadlığıdır və psixologiya
zehin azadlığının tərəfində
duran elm olduğu üçün
ruhun təməlinə enə bilmir. Əsər sadəcə öz
zamanında aktual olmaya
bilər, hətta ən ciddi nümunələr
min illər sonraya belə
mesaj verəcək qədər önəmli
sayılır. Məsələn, Dante. Psixoloqlar, daha dəqiq desək,
psixo-analtiklər fərdin yaşadığı zamanı, ona təsir edən ictimai-siyasi
səbəbləri və gen
yaddaşındakı (ailədən gələn) ənənələri
araşdırır. Yunq Hötedən misal çəkir
və "Faust”un
hansı səviyyədə təhlil olunacağı barədə
ən kiçik nümunə belə
çəkə bilmədiyini yazır. Öz
zamanını qabaqlayan əsərlərin
təməlində yalnız sənət üçün
məlum olan, bizə və hətta sənətçiyə
naməlum qalan detallar
var.
Sənətçi
Freyd sənət və psixologiya
münasibətlərini araşdırarkən
yaradıcılığın əsas özülündə dayanan sənətçini də təhlil etməyə
çalışır və bunun üçün onun şəxsi
xəstəliklərinə və narahatlıqlarına nəzər
yetirir. Yaradıcılığı
nevrozun bir forması kimi qiymətləndirən Freyd
ümumi anlamda şəxsiyyət
ikiləşməsindən söz
açmır. Yəni, yaranan yeni sənət növü
bir şəxsiyyətin fərqli ruh halını xarakterizə etmir.
Sənət ruhun kənara
sarpmasıdır. Şəxsiyyət problemləri kimi o da
bir başa beyinlə
bağlıdır. Şəxsi xəstəliklərin sənətə
təsiri danılmazdır. Freyddən sonra
Rank və Stekel də
eyni təcrübələri apardılar və
demək olar ki, eyni nəticələrə gəlib
çıxdılar. Lakin bu
xəstəliklər yaradıcı kəsin mətbəxində
olur, yəni sənət əsərinin
yaranmasına şərait yaradan nəsnələrdən
sadəcə biri olaraq
qalır. Sənət nümunəsinin xarakterində
hiss olunacaq qədər
vacib bir mövhum olsa da, bu belə onun əsl mahiyyətini açıqlaya bilmir. Əslində, ruhi xəstələri
sənət yolu sağaltmağa
çalışan psixoloqlar bu fərziyyələr üzərindən iş görürlər. Tərs məntiq.
Yəni, sənət əsərinin yaranmasına lüzum yaradan xəstəliklər
elə onların müalicəsində də diaqnozu
bəlli edə bilər. Psixoloqun
yanına gedərkən bizə müxtəlif
qarışıq rəsmlər göstərməsinin səbəbi
budur. Həmin rəsmlərin
kökündə dayanan məna bizim əziyyət çəkdiyimiz depressiya ilə bir başa əlaqədar ola
bilər. Həmin rəsmi hazırlayan sənətçilərlə
və ya elə psixoloqların öz alt
şüurları ilə bizim xəstəliyimiz
hardasa kəsişir və o
nöqtə həmin rəsmlərdə nə
gördüyümüzlə bağlı olur.
Bütün yaradıcı fərdlərin ruhu ya ikilidir, ya da bir neçə ruhun sintezidir. Ona görə bir sənət əsərinin təhlili zamanı onun yaradıcısının fərdi qənaətlərini deyil, daha çox "ikinci ruhu”nun, yəni yaradıcı ruhunun nəticələrini araşdırmaq lazım gəlir. Yaradıcı şəxslərin digərlərindən fərqi təkcə bununla yekunlaşmır. Onlar eyni anda bu şəxsiyyətləri idarə etməyi də bacarırlar. Məsələn, kafedə kofe sifariş edib şeir yazan biri eyni anda həm fərdi kimliyini, həm də yaradıcı kimliyini daşıyır. Bunlardan biri idarə olunmayanda nevroza və ya şizofreniyaya gətirib çıxarır. Əlbəttə, bunlar sənətçinin düşünəcəyi şeylər deyil, çünki hansı ruhda olması onun iradəsi xaricindədir.
Rəvan Cavid
Kaspi 2020.- 1-3 fevral.- S.24.