İndi ədəbi mühitdə yaxşı şeirin, essenin, hekayənin dövrüdür

"Bizi ayaqda saxlayan milli dəyərlərimizdir”

Müsahibimiz yazıçı, tərcüməçi Günel Eyvazlıdır.

– Günel, kitabını oxuyanda belə bir təəssürat yarandı ki, sən sənət deyəndə musiqinin, rəssamlığın, ədəbiyyatın cəmini nəzərdə tutursan...

– Mənim üçün incəsənətin istiqamətləri çox genişdir. Bəli, sənət deyəndə ədəbiyyatı, musiqini, rəssamlığı, hətta memarlığı və sənətə aid olan hər şeyi nəzərdə tuturam. Bütün sahələri beynimdə qovuşdurmuşam. Hər biri mənim yaradıcı ruhuma öz töhfəsini verir. Hər istiqamətin özünün xarakteristikası var. Məsələn, memarlığı öyrənəndə xalqların psixologiyasını, zövqünü müəyyən etmək mümkündür. Necə ki, elə ayinlərlə, adətlərlə də xalqların düşüncə tərzini aşkar etmək olar. Bunlar hamısı genetik kodlardır.

– Pikasso və digər rəssamlar haqqındakı yazılarını oxuyanda elə gəldi ki, sən sənətin vizuallaşmasının tərəfdarısan.

– Ümumiyyətlə, hər kəsin ilham mənbəyi fərqlidir. Hər kəs fərqli şeylərdən enerji ala bilər. Mən rəsm əsərlərinə baxanda zövq alıram, yazmağa həvəslənirəm. Bəzən hansısa yazıçı mənə eyni enerjini ötürə bilir. Məsələn, kimisə oxuyuram, orada mövzu tamamən başqa mətləbləri əhatə edir, amma mənim yazı prosesim üçün tamam fərqli üfüqləri açır. Və yaxud ilk abzasdan bilirəm ki, filan əsər mənə lazımlı mətndir. Bir dəfə müəllimim Niyazi Mehdidən soruşmuşdum ki, əvvəllər peyzajdan zövq alırdımsa, indi abstrakt, sürreal rəsmlərdən ilham alıram, bu nə ilə bağlı ola bilər? Demişdi ki, sən artıq mürəkkəblikdə məna axtarmağa başlamısan. Bu, psixoloji məsələdir. Labirintlərin çözülməsi deməkdir. Açılması mümkün olmayan qordi düyünüdür. Bu gün də Dalinin əsərlərində yeni məna çalarları tapa bilirəm. İzlədikcə içimdə musiqilər yaranır, sonra onlar mətnə çevrilir. Eləcə də musiqinin özü. Vaqneri çox sevirəm, Vivaldinin "Dörd fəsil” əsərini dəfələrlə dinləyib doymuram. Xüsusilə "qış” kompozisiyası düşüncəmə mükəmməl təsir edir. Yazmağa həvəsləndirir.

– Qadınlarla bağlı olan silsilə yazılarını oxuyuram. Mənə elə gəlir ki, sən qadınlığı müstəsna bir nəsnə kimi qiymətləndirirsən. Bu, həyata feminist baxışdır?

– Xeyr! Mən cəmiyyətin əsas sütunu olan əsl qadın və əsl kişiyə, xarakterə eyni dəyəri verirəm. Çünki həm də pedaqoqam və cəmiyyəti müşahidə edəndə bəzi şeylərlə razılaşmıram. Bizim xalq olaraq fundamental dəyərlərimiz var. Azərbaycan qadını necə olmalıdır, Azərbaycan kişisi necə olmalıdır? Əvvəllər etiraz tipli yazılar yazırdım, filan şey olmaz, bu cür getməz. Sonra başa düşdüm ki, bu yazılarla nəyəsə nail olmaq mümkün deyil. Cəmiyyətimiz ərköyün uşaq kimidir. Onun başına sığal çəkmək lazımdır. Biz əsl obrazları göstərməliyik, nümunələr vermək lazımdır cəmiyyətə. İlk özün nümunə olmalısan, sonra sənə nümunə olan adamları üstün dəyər kimi göstərməlisən. Cəmiyyətimizdə bu dəyərlər bir qədər laxlayıb və bunu görməzdən gələ bilmərəm. İstəyirəm, yüz möhtəşəm Azərbaycan qadınını bir kitaba toplayım. Artıq dördüncü yazım dərc olundu – Salatın Əsgərova haqqında idi bu yazı. Bundan öncə Xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadədən yazdım, Əhməd Cavadın ömür-gün yoldaşı Şükriyyə xanımdan yazdım, Sara Aşurbəylidən yazdım. Mən onları həm də arxeoloq kimi qadın xarakterlərini aşkarlayaraq tədqiq edirdim, vurğunu məhz bu xarakter üzərində dayandırmaq istəyirdim. İstəyirəm, qadınlarımız bu cür qəhrəmanlardan örnək götürsün, hansısa məişət seriyalındakı obrazlardan yox. İnşallah, həmin kitab ərsəyə gəlsin, bəylərimiz haqqında da araşdırmalar aparacam. Qətiyyən feminist deyiləm. Kişimi və qadın cəmiyyətdə tərəzinin qollarıdır. Onlar balansda, harmoniyada olduqca rifah və sakitlik olacaq. Məhz o zaman ailə münaqişələri, qətllər azalacaq. Bu harmoniyanı bərpa etmək lazımdır. Şəxslərə cinsi mənsubiyyəti ilə yox, xarakter, psixologiya, şəxsiyyət yönündən baxmaq lazımdır.

– Postinsanla bağlı essen var kitabda. Orada mənim üçün ziddiyyətli qalan mətləblər oldu. Nəsimidən çəkdiyin misallar, ruhla bağlı olan məsələlər var essedə. Postinsan isə hissiz bir insan olacaq. Bunlar eyni müstəvidə ola bilərmi?

– Qərb düşüncəsi daha çox rasional beyin üzərində qurulub. Son tibbi təcrübələr də bunun üzərindədir. Daha yaxşı gen, daha sağlam, ideal fiziki göstəricilər. Yəni, Qərb bu məsələyə daha çox fiziksəl yöndən yanaşır. Şərq isə həmişə insana ruhsal qiymət verib. Onun əsas dayağının ruh olduğuna inanıb. Nəsimidə isə bir başqa fəlsəfə var. Dinlərin həm də peyğəmbərlərin fəlsəfəsi olduğuna inanıram. Onlar kütlələri daha aydın cəmiyyətə aparmaq istəyiblər. Heredotun "Tarix” kitabından Dionis bayramları – şərabçılıq allahı Dionisin şərəfinə keçirilən bayramlar haqqında oxumuşdum. O yazır ki, bu bayram günlərində o qədər iyrənc şeylər baş verir ki, onları yazmağa çətinlik çəkirəm. Təsəvvür edin, Heradot dövrünün durumu bu haldaydı. Ziyalı həyəcan təbili çalır. Və belə bir durumda katarsisinə, təmizlənməyə ehtiyac olduğunu vurğulayır. Bunun üçün mütləq İsa təlimi gəlməliyidi. O gəldi və tək tanrıya inancı özüylə gətirdi. Çünki durum bunu diktə edirdi. Eyni hal Nəsimidə də var. O da dövrün cahilliyi önündə meydana atılmış qəhrəman idi. Nəsimi İsa vəzifəsini öz üzərinə götürmüşdü. Taleyi də İsa kimi tamamlandı. O essedə yazdıqlarım, budur. Mənəvi təmizliyə çatsaq, hər şey edə bilərik, üstün insanı yarada bilərik. Nitsşe deyirdi, ey insan sən əgər meymundan insana çevrilmisənsə, demək insandan da üst insana çevrilə bilərsən. İsa, Nəsimi də elə ruhi balans nöqteyi-nəzərindən elə postinsan idi.

– Postinsan nəzəriyyəsi axı ölməzliyin tərəfindədir. Fanilikdən uzaq bir insan yaratmağın tərəfdarıdır.

– Mənəvi bir xəttin üzərindən getsək, ruhumuzun postunu yarada bilsək, Nəsiminin ideyalarını yaşada bilərik. Yaxşı insan qoy elə ölməz olsun (gülür).

– Kitabınızda son ədəbi cərəyanlar haqqında esseləriniz var. Onları araşdıran biri kimi mühitimiz hansı səviyyədə olduğunu deyə bilərsiniz? Nələri araşdırmalıyıq ki, dünya ədəbiyyatından uzaq düşməyək?

– Mənim üçün "izm”lər formal bir şeydi. Bəzən mübahisələr olur, sərbəst şeirlə heca şeirinin hansının daha aktual olması ilə bağlı. Həmin adamlar anlamır ki, əsas məsələ məğzlə bağlıdır. Məğzi, mahiyyəti gözəl olan şeirin vəzninin heç bir önəmi yoxdur. Bu, təfəkkür məsələsidir. Öncə müasir tendensiyalara cəmiyyət hazır olmalıdır. Bizim adamlar postmodernə hazır deyillər hələ. Bir neçə il əvvəl teatrda Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın əsəri əsasında bir tamaşa qurulmuşdu. Antrakt zamanı qəribə suallar verirdilər bizə. Yeni üslub idi, suallar o səbəbdən yaranırdı. Çünki bu vaxta qədər mövcud ədəbiyyatımız mövzunu başdan-ayağa hazır şəkildə oxucuya verirdi və monoton düşüncəli insan yetişdirirdi. Post düşüncə isə baxış tilləri təqdim edir. Əsərin qarmaqarışıqlığı içində sən oxucu özün yol tapmalısan. Kələfin ucu sənin əlində olmalıdır. Belə düşünərsənsə həyatını da özün idarə edəcəksən, əllərdə marionetka olmayacaqsan.

– Bizim cəmiyyətdə insan-sənət münasibətləri həllini tapıbmı?

– Bizdə bir qədər fasilə oldu. Bunun səbəbləri də məlumdur. Qarabağ müharibəsi, insanların ictimai-sosial durumu, psixoloji durumu mədəniyyəti bir az geridə qoydu. Yoxsa, biz özümüz də mütaliəni sevən, teatra gedən xalq olmuşuq. Sadəcə iqtisadi məhrumiyyətlər bizi pula köklənməyə səslədi. Şükürlər olsun o dövrləri geridə qoymuşuq. İndi cəmiyyətin özünə gəlmə, özünü tanıma dövrüdür. Özünə, dəyərlərinə qayıtma dövrüdür. Biz ziyalılar isə cəmiyyətimizin Yaddaş kartıyıq.

İndi hələ ki, bəzi şeylər əvvəlcə dəb kimidir. Məsələn kitabla foto, təqdimatlara getmək və.s. Qısa müddətə bu dəb həyat tərzinə çevriləcək. Əmin olun.

– "Mnemosina – Yaddaş ilahəsi” adlı essesiniz var. İndi ən populyar mövzulardan biridir. Bu cür çağdaş mövzular nə qədər ədəbiyyat yarada biləcək?

– Ötən il möhtəşəm bir Avrasiya festivalı olan "Lifft” festivalının Azərbaycanımızda gerçəkləşdiyini gördük. Orada Oljas Süleymenovla danışanda söylədim ki, siz müasir dünyanın yaddaş kartısınız. Belə insanlar dünyaya keçmişimizi xatırlatmaq üçün gəliblər. Azərbaycan ədəbiyyatında da var bu cür yazıçılar. Mən o esseni məhz bu istiqamətdə yazdım. O ki qaldı qloballaşmaya, nə olursa olsun, xalqlar öz mədəniyyətindən heç vaxt əl çəkməməlidir. Bizi ayaqda saxlayan milli dəyərlərimizdir. Məsələn, çinlilər o cür mürəkkəb heroqliflərdən daha sadə yazı üslubuna keçə bilərlər, amma keçmirlər. Çünki onların mədəniyyəti heroqriflərin şifrələri arasındadır. Hərflər unudularsa, tarix yaddan çıxacaq.

– Son vaxtlar yeni roman anlayışı çox müzakirə olunur. Sizin münasibətiniz necədi?

– Bir ara roman yazmaq çox dəbdə idi. İndi o qədər də aktual deyil, məncə. Sürət zamanında roman nə qədər oxucunu özünə çəkir? Bunu sual verək özümüzə. Uzun-uzun təsvirlər indi heç kimə lazım deyil. Əgər tarixə xidmət edəcəksə, yazılsın. Yoxsa klassik üslubda roman yazmaq lazım deyil. İndi bizim ədəbi mühitdə yaxşı şeirin, yaxşı essenin, yaxşı hekayənin dövrüdür.

– Bəs yaxşı tənqidin meyarı nədir?

– İstənilən sahədə ən vacib meyar vicdandır. İndi var mühitimizdə bu cür tənqidçilər. Yazıçı da vicdanlı olmalıdır, məmur da, işçi də. O zaman hər şey öz yolunda gedəcək.

– Ədəbi mühitimiz haqqında nə düşünürsünüz?

– Ədəbi mühit... Qruplaşma dövrü var idi, deyəsən, geridə qaldı. İndi dostluq dövrüdü mühitdə. Bir-birimizin mətnlərinə diqqət edirik. Yeni nəsil gəlir. Yaxşı yazılar var. İzləyirəm onları. Qoy ədəbiyyatımız dünyada tanınsın.

– İndi gənclər daha çox vikipediya məlumatlarına əsaslanıb yazırlar. Bu nə dərəcədə doğrudur?

– İki cür istifadə var. Bir şəxsiyyətin həyatını təqdim edəcəksənsə, öz fikirlərinlə bərabər o məlumatları da çatdıra bilərsən. Əlbəttə hansısa mətndən istifadə etməlisən. Amma özü düşüncəni ortaya qoymaq şərtilə. Yoxsa vikipediya mətnini kopyalamaq, əlbəttə, düzgün deyil. Bu artıq, istedadsızlıqdır.

– İndiki dövrdə nə qədər vacibdir, məlumat ötürmək? Onsuz da hamının telefonu var və istədiyi zaman internetdən istədiyi məlumatı əldə bilir. Yazıçının funksiyası budurmu?

– Bir müddət əvvəl Amerika yazıçılarını, Avropa yazıçılarını məhz bu cür yazılarla tanıdıq. Biz, dünyada onlar da var, dedik. Diqqət çəkdik. Mənim Lüis Kerroldan başlamış, Van Qoq, Napaleon Bonapart kimi tarixi şəxslərə qədər araşdırma, psixoloji yazılarım var. Bunlar lazımdır. Cibində telefonu olan vatsapla məşğuldur, ədəbiyyat isə daha dərin məsələləri gündəmə gətirə bilir. Mövzu təklif edir.

– Elnarə Akimovanın kitabına yazdığı ön sözdə ədəbiyyata bir xilaskar kimi yanaşmağını qeyd edib...

– Məni həmişə ədəbiyyat xilas edib. Xarakterimin, düşüncələrimin formalaşmasında oxuduğum kitabların çox böyük önəmi olub. Heç vaxt kitab xətrinə kitab oxumamışam. Nə yaxşı ki, lazımlı kitablar əlimə keçib. Siravi, səhər işə, axşam evə gəl kimi monoton həyatım ola bilərdi. Nə gözəl ki, belə deyil. Bu gözəlliyi mənim ağlıma, düşüncəmə, ruhuma ədəbiyyat verdi. Mən xoşbəxtəm. Çox xoşbəxtəm.

– Sənə uzun ömür arzu edirəm. Bir gün illər sonra bu inandıqlarının yalan, "rəng” olduğunu anlasan necə olacaq?

– Mən bu xilası təkcə maddi dünyanı yox, mənəvi dünya üçün düşünürəm. Mənəviyyatım o qədər güclüdür ki, o qədər zəngin çalarlar üzərindədir ki, mən elə ölümü də qollarımı açıb bağrıma basaraq qəbul edəcəm.

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn, Rəvan Cavid

Kaspi 2020.- 1-3 fevral.- S.16-17.