Ürəklərə girməyincə ölmərəm

(Ağa Laçınlının 80 yaşına)

Vaqif Yusifli

Tale elə gətirib ki, bu adamla otuz illik salam-əleykimiz, hətta mən deyərdim yumşaqca bir dostluğumuz və səmimiyyətimiz yaranıb. 1981-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatından “Sevgimizlə sevindirək” və 1985-ci ildə “Gənclik” nəşriyyatından “Meşə nəğməsi” şeir kitablarını rəy üçün mənə verdilər. Təbii ki, bir şair kimi onun yaradıcılığına yaxşı bələd idim və hər iki kitaba müsbət rəy yazdım. Bu rəy yazmaq işi sovet dövrü nəşriyyatlarının əsas prinsiplərindən birinə çevrilmişdi. Heç şübhəsiz, müsbət rəylər əksərən nəzərə alınır və kitab şöbədə redaktə olunub dərhal istehsalata göndərilirdi. Əlbəttə, rəyçi ilə müəllif arasında təsadüfi halda ünsiyyət yaranırdı. Bu təsadüflərdən biri də mənim Ağa Laçınlı ilə görüşlərim oldu.

Günlərin bir günü “Azərnəşr”in binası qarşısında rastlaşdıq və Ağa məni küçənin o tərəfindəki ərzaq mağazasına gətirdi. Etirazıma heç əhəmiyyət vermədi. Ərzaq mağazasından üç ədəd “Nərgiz” çaxırı götürdü, səliqə ilə bükdürdü və mənə uzatdı. Doğrusu, bu hərəkətinin mənasını başa düşmədim. Bu, “rüşvət” idimi, paydımı, anlamadım. Ağa müəllim bircə söz dedi: “Mənim sağlığıma içərsən”. “Nərgiz” çaxırı, doğrudan, yaxşı, içməli idi və evdə hər gün axşam yeməyində bir stəkan nuş edirdim.

Ağa Laçınlı ilə münasibətimiz beləcə başlandı. Onun bir neçə məqaləsinin “Azərbaycan” jurnalında çap olunmasına kömək etdim. Ağa Laçınlı – mənim üçün kənddən gələn, şəhərə heç cür uyğunlaşmayan bir insan təsiri bağışlayırdı. Antik dövr ədəbiyyatından Bakı Dövlət Universitetində mühazirələr oxuyurdu. Mənə o zaman bu çox qəribə gəlirdi.

Ağanın ölümündən sonra çap olunan “Əsərləri” onun müxtəlif illərdə işıq üzü görən kitablarından seçmə nümunələri əhatə edirdi. Kitabın tərtibçisi Fəxri Uğurludur – Ağa Laçınlının oğlu. Müasir ədəbiyyatın aparıcı nümayəndələrindən biri. Tərtibata söz yoxdu. Burada həm oğul məhəbbəti, həm də Ağa Laçınlı yaradıcılığına bələd olan bir ədəbiyyat adamının seçmək-düzümləmək səriştəsi hiss olunur. Kitabın redaktoru isə, öz etirafına görə, onu təmənnasız çap edib oxuculara çatdıran filologiya elmləri doktoru, tanınmış ədəbiyyatşünas, o illərdə “Sabah” və “Elm” nəşriyyatlarının direktoru Şirindil Alışanlıdır.

Mən Ağa Laçınlını Hüseyn Arif, Qasım Qasımzadə, Məmməd Araz, Hüseyn Kürdoğlu, Musa Yaqub, Məmməd Aslanla bir sırada – ən gözəl təbiət şairlərindən biri kimi sevirəm. Ağa Laçınlı təbiətdən cəmiyyətə, cəmiyyətdən də təbiətə boylanan şair idi. Təbiət şairi o adama deyirlər ki, gülün, çiçəyin, dağın, dərənin, çayın, gölün, otun, yarpağın, ağacın içində böyüsün və təbiətin gözəlliklərini ruhuna köçürsün, sonra da bunları poeziyaya çevirsin. İndi də Ağanın o illərdə yazdığı və heç zaman bədii təravətini itirməyən, gözəl təbiət rəsmlərini xatırladan şeirlərini heyranlıqla oxuyuram.

Bura gül bərəsi, gül dərəsidi,

Sarmaşıq qolboyun, ot calaq-calaq.

İncə gözəlliyin insaf dərsidi

Əlik dırnağıyla yazılan bulaq.

Bulud al-qırmızı, qürub alışqan,

Bənd olub qalmışam, axşam çağıdı.

Çiçəkli qayadan sallanan şırran

Torpağa dikilən göy qurşağıdı.

Ağa, bəlkə də, yeganə şair idi ki, öz şeirlərində doğulduğu ərazinin dil xüsusiyyətlərini, danışıqda işlənən və çox zaman qırağa çıxmayan şivə sözlərini şeirə gətirirdi. Bəzən elə sözləri də işlədirdi ki, onlar hələm-hələm şeirə gəlirdilər. Buna görə onu tənqid edənlər də vardı. Doğrudur, bəzi sözlər ədəbi dilə hələ sirayət etməmişdi, onları başa düşmək, mənasını anlamaq çətin idi. Bir dəfə bunu Ağaya mən də söylədim. Dedi ki, o sözləri işlətməkdə heç bir məqsədim yoxdu. Mən şeir yazıram və o sözlər özümdən asılı olmayaraq şeirə gəlir. İkincisi də, qağa, elə istəyirəm o sözləri tez-tez işlədim və ədəbi dilimizdə də yaşasın. Amma indi Ağanın şeirlərindəki o az işlənən sözləri, ya heç işlənməyən sözləri diqqətlə nəzərdən keçirəndə görürəm ki, şeirin gözəlliyinə heç bir xələl gəlməyib. “Nənəmin gileyi” şeirində nənə deyir:

Neynədiniz? Nə qatdınız saf südə?

Tez çürüdü çiyəsi də, özü də.

Yoxa çıxdı qaymağın gül qoxusu.

Yoxa çıxdı pərinc aşı, çil yarma.

Yoxa çıxdı dadlı pendir, axtarma.

Düyələri görüm Allah kəsməsin,

Qatılmadı kələkəsi, kəsməsi.

Vaxtsız gəldi içiyara damarı,

Danışıram ürəyimə damanı.

Mən şəhərdə şəhərliləşə bilməyən çox adamları tanıyıram. Məsələn, ustad xanəndəmiz, gözəl muğam ustası Yaqub Məmmədov çox ölkələri gəzmişdi, amma hər dəfə onu görəndə elə bilirdim, kəndin bir parçasıdı şəhərdə yeriyir və şəhərə sığmır. Ağa Laçınlını görəndə də elə hisslər keçirmişəm. Amma Ağa bu “şəhərdə yeriyən kəndin bir parçası” BDU-da antik ədəbiyyatdan mühazirələr oxuyurdu.

Ağa Laçınlı Azərbaycan şeirinin kökünə, heca bulağına, qoşma çeşməsinə bağlı şair idi. Bəzən bu tipli şairlər inadkarlıqla şeirdə ancaq bir yolu, bir istiqaməti, bir axarı müdafiə edir, hətta əruza və sərbəstə müharibə elan edirlər. Amma Ağa belə ayrı-seçkiliyin əleyhinə idi.

1988-ci ildə Ağa Laçınlının “İlahi, sən məni o kəndə yetir” şeiri çap olundu. Və bu şeir elə bir vaxtda yazılmışdı ki, onda Ağanın anadan olduğu Oğuldərə kəndi də, Laçın rayonu da, hətta Azərbaycanın bircə qarış torpağı da düşmən tapdağında deyildi. Amma bu şeir sanki gizli bir qorxunun, gözəgörünməz bir vahimənin məhsulu idi. Təbii ki, söhbət Ağa Laçınlının doğulduğu, dünyaya göz açdığı kənddən gedirdi. Bu kənd artıq görkəmini dəyişmişdi. Oğullar kəndi tərk etməkdə davam edirdilər. Qocaların, yaşlı insanların ümidinə qalan kənd səssizliyə, tənhalığa qərq olurdu. Kəndin özündə də təbiətin öz əliylə yaratdığı, illərdən bəri bu kəndin mayasına çökən qaydalar, inanclar yox olmağa başlayırdı.

İlahi, sən məni o kəndə yetir, –

O kəndin diləyi dildə göyərən.

O kəndin yığvalı oğuldan yetim,

O kəndin qızları qarğış əyirən.

Qocası bürünüb his çuxasına,

Qarısı ah çəkib qapıda bitir.

İlahi, bağışla el duasına,

İlahi sən məni o kəndə yetir.

İlahi, coş gələ mən bağrıdaşa,

Sarınam bir axşam yağış kəndirə;

Yaylaq yalvarsına, bulaq barışa,

Düşəm dan yerindən dədə kəndinə.

Bu şeirin ən azı iki məziyyətini qeyd edə bilərəm. Birincisi odur ki, şairin elə ilk misralardan nə demək istədiyi müqəddiməsiz-filansız məlumdur. “İlahi, sən məni o kəndə yetir” – Kənd oğul yolu gözləyir. Elə bir oğul ki, onu dərk edə, onun faciəsini anlaya. Məsələ burasındadır ki, kəndin yalqızlığı, tənhalığı ilə oğul yalqızlığı və tənhalığı bir-birini tamamlayır, biri digəri üçün göz dağına çevrilir. Belə çıxır ki, kənd öz oğlunu heç cür qaytara bilmir, oğul da özünü o kəndə yetirə bilmir. Şeirin ikinci ən böyük məziyyəti orasındadır ki, xalq təfəkkürü bütün kökü-köməci, folklor çalarlarıyla şeirə hopub. Vaxtilə, XIX əsrdə rusların Koltsov, XX əsrdə Azərbaycan türklərinin Hacı Kərim Sanılı kimi “kəndli” şairləri olub. Bu ifadəni dırnaqlı da, dırnaqsız da işlədəndə o müəlliflərin kənd məişətinə dərindən bələd olduğu ön plana çəkilib. Mən tərəddüdsüz olaraq XX əsr Azərbaycan şairi Ağa Laçınlını ən birinci kəndli şairi sayıram. Birincisi, ona görə ki, Ağanın əlli illik yaradıcılığı başdan-ayağa kəndin, kənd təbiətinin və kəndçi obrazlarının (özü öndə olmaqla) təsvirinə həsr olunub və bunu qətiyyən danmaq olmaz. Ağanın əksər şeirlərinin hamısının içində bir kənd yaşayır. İkincisi, ona görə ki, o şeirlərin özünəməxsus təbii koloriti, rəng çalarları, səs çalarları var. Hətta o şeirləri oxuyandan sonra adama elə gəlir ki, Ağa Laçınlı qədər dialekt və şivə sözlərini şeirlərində uğurlu şəkildə işlədən ikinci bir şair gözə dəymir. Üçüncüsü, ona görə ki, Ağa Laçınlıda məna çaları, fikir, məzmun yönətimi heç vaxt zahiri cəhətlərə qurban getməyib. Ağa Obraz yaratmağa çalışan və çox zaman da buna müvəffəq olan bir şair idi. Əgər onun şeirinin adı “Sakitlik”dirsə, deməli, o şeirdə sakitliyin obrazını görə bilərsiniz, yaxud, şeirin adı “Yatmış dəyirman”dırsa, sizi tam əmin edə bilərəm ki, o şeirdə dəyirman obrazı ilə üzləşə bilərsiniz. Buyurun, baxın:

A yatmış dəyirman, yaslı dəyirman,

Qəmin ürəyimdə qaynayıb-daşar.

Dəhnənin dibində yaralı yarğan,

Arxının qəbrində daşlar danışar.

Payını gözlərdik illər uzunu,

Sevincə uyardıq dərd içə-içə.

Xamıra qatanda boş qovuzunu

Gözə təpilərdi küllü kömbəçə.

Yalanmış gopçunun andı-amanı,

Niyə çox yarlığı heç elədilər?

Dabana qalxası bir dəyirmanı

Dağıdıb tökdülər, puç elədilər.

Yenə ufuldadı yanıqlı həsəd,

Hanı bu qapının qəflə-qatırı?

Hanı at karvanı, atalı külfət,

Öküz bərəkəti, dəvə qatarı?

Əlbəttə, mən istəməzdim Ağa Laçınlını “kəndli şairi” kimi məhdud bir dairədə təqdim edim. Əslində, bu təqdimat qətiyyən məhdud dairə sayıla bilməz. Çünki “kəndli şairi” heç də o demək deyil ki, yalnız kənddən, onun dəyirmanından, otundan, biçənəyindən, dəhnəsindən və s. yazır və ya şeirlərində bol-bol kənd koloritini əks etdirən sözlərə üz tutur. Kənddən yazan bir şairin şeirlərində böyük dünyamızın problemləri də əks oluna bilər, “kəndli şairi” təbiət-cəmiyyət münasibətlərindən də söz aça bilər, “kəndli şairi” şəhərdən də yaza bilər və s. Ağa Laçınlı da belə bir məhdudluqdan uzaq şair idi. O, bir tərəfdən, “Şəlalə”, “Təbiətdən öyrənirəm”, “Balta”, “Meşə”, “Qış”, “Payız lövhəsi”, “Torpağın gücü”, “Çovğun sınağı”, “Qorabişirən ay”, “Çillə bürküsü”, “Çaylaq daşı”, “İlahi, sən məni o kəndə yetir” və s. onlarla kənd və təbiət mənzərələrini özünəməxsus poetik boyalarla canlandırırsa, digər tərəfdən, dünya və həyatın müxtəlif problemləri ilə bağlı onlarla şeirlər çap etdirir. Təbii ki, belə düşünülməsin: Ağa Laçınlı kənd və təbiət şeirlərində bir ayrı cür yazır, bu mövzulardan uzaqlaşanda tamam başqa cür. Yox, nədən yazırsa-yazsın, Ağa Laçınlı bir üslubun, bir poetik axarın şairi idi.

Mən yenə qayıdıram Ağanın “İlahi, sən məni o kəndə yetir” şeirinə:

İlahi, əlimə girəvə düşə,

Ayrılıq külünü yollara səpəm.

Söykəyib alnımı ana göyrüşə,

Görüşlü anları gözümə təpəm.

İlahi, köməyim gör necə itir,

İlahi, sən məni o kəndə yetir.

Yetir biçiləsi biçənəyinə,

Yetir Gün qovuran boz güneyinə.

Yetir bulaqdakı axşam neyinə,

Yetir dan yelinə, çay küləyinə.

Yetir qış qarına, yaz çiçəyinə.

Yetir kom ulduzun göbələyinə.

Yetir can havalı yan tütəyinə.

Yetir yal-yamacın göy ipəyinə, –

Yaşıl bələyinə, ağ bələyinə.

Ağa Laçınlı 1988-ci ildə yazmışdı bu şeiri və deyə bilmərəm yazdığı bu şeirin arxasınca kəndə yüyürmüşdümü? Amma o zaman o kəndin bircə çiçəyi də, bircə yarpağı da öz yerində idi. Bir neçə il keçdi. O kəndin gün qovuran boz güneyi, bulaqdakı axşam neyi, can havalı yan tütəyi, yal-yamaclarının göy ipəyi düşmən ayağının tapdağına düşdü. Doxsanıncı illərin əvvəllərində, dəqiq desəm, 1992-ci ildə Laçın işğal olundu. Və Ağa Laçınlının həsrəti bitib-tükənmədi. Ondan sonra Ağa Laçınlı bir on beş-on altı il yaşadı. …Laçınlı təxəllüslü bir şair Laçınsız yaşadı. Təkcə xatirələrlə yaşadı.

Ağa Laçınlının ölümündən isə illər keçir. Amma şairlərin yalnız fiziki ölümü olur, söz onları yaşadır.

Ölüm, məni nə beləcə hərlərsən, –

Mən bir ömrü sürməyincə ölmərəm.

Öz anama, öz Tanrıma borcum var,

Aldığımı verməyincə ölmərəm.

Könüllərdi mənim evim-eşiyim,

Könül olsun axırıncı beşiyim.

Qorxuram ki, qəbirdə də üşüyüm,

Ürəklərə girməyincə ölmərəm.

Kaspi 2020.- 2-4 may.-S.8.