Rəşad QARDAŞOV

Bakı Dövlət Universiteti “Kitabxana

resursları və informasiya axtarış

sistemləri” kafedrasının baş müəllimi

İNFORMASİYALAŞDIRILMIŞ CƏMİYYƏT ŞƏRAİTİNDƏ KİTABXANAÇILIQ TƏHSİLİNDƏ YUKSƏK İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARININ TƏTBİQİ İSTİQAMƏTLƏRİ

Açar sözlər:elektron katoloq,MARC formatı,kitabxanaçılıq təhsili,məlumat bazaları

Ключевые слова:электронный каталог, формат MARC, научная библиотека, информационные базы данных.

Keywords:electon calatog, MARC format, library science, information bases

Azərbaycan xalqının milli sərvəti olan respublika kitabxanaları sənəd-informasiya resurslarının toplanıb saxlanılmasında və kütləvi istifadəsinin təşkilində mühüm rol oynayır. Qlobollaşan informasiya cəmiyyətinin təhlilinə uyğun olaraq Respublika kitabxanalarının hüquqi maddi-texniki və texnoloji bazası durmadan inkişaf edir.Xüsusilə müstəqillik ilində kitabxana işi haqqında milli qanun qüvvəyə minmiş (1999 mart)və“ Azərbaycan kitabxanalarının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması”haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı kimi vacib dövlət hüquqi-normativ sənədlər qəbul edilmişdir.

Sərəncamda ölkənin iri kitabxanalarının elektron kataloqu və elektron kitabxanasının yaradılması vəzifələri irəli sürülmüşdür. Bu sərəncamda 2008-2013-cü illər üzrə kitabxanalarının inkişafının dövlət proqramının işlənməsi zəruri istiqamət kimi müəyyənləşdirilmişdir.

İndi Respublikamızda 10 mindən çox kitabxana fəaliyyət göstərir. Onların xeyli hissəsində müasir informasiya texnologiyalarına əsaslanan internet resurs mərkəzləri–lokal və qlobal elektron katoloq sistemləri yaradılır. 2008-ci ildə işlənib təsdiq edilmiş dövlət proqramlarında kitabxanaların 8 inkişaf istiqamətlərində biri də vertual elektron katoloq sisteminin yaradılması problemidir. Elektron katoloqlaşdırmanın oxucuların onlayın rejimində informasiya axtarışlarında və kitabxana daxili proseslərin avtomatlaşdırılmasında həlledici rolu vardır. Hazırda respublikanın iri kitabxanalarında bir neçə avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemləri (AKİS) bazasında elektron kataloqlar işlənib tərtib edilmişdir.

VTLS,İRBİS,FOLLET kimi dünyada geniş yayılmış AKİS-lərin kataloqlaşdırma,avtomatlaşdırılmış işçi yerlərinin yaradılması deyilənlərə əyani nümunə ola bilər.

Təbii ki, kitabxanalar fəaliyyətində günbəgün inkişaf edən yeni informasiya texnologiyaları, o cümlədən elektron kataloqlaşdırma mürəkkəb texniki-texnoloji kompleks olduğundan bu sahədə ixtisaslı kadr hazırlığına obyektiv ehtiyac yaranmışdır. Müasir dövrdə kitabxanalarda elektron kataloqun tətbiqi günün vacib məsələlərindəndir.Xüsusilə ali məktəb kitabxanalarında bu işə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

XX əsrin 60-70-ci illərində ABŞ-da Kongres kitabxanasının mütəxəssisləri İnformasiyasının “Maşınla oxunan kataloqlaşdırma” (“Machine readeble catalalogina - MARC) proqramını işləyib hazırladı. Daha sonra İngiltərə, Kanada bu proqramdan müştərək istifadə üçün təşəbbüs göstərdilər. Beləliklə, İngiltərədə UKMARC, Kanadada KANMARC versiyaları meydana gəldi. Hazırda MARC formatının beynəlxalq versiyası-UNİMARC yaranmışdır. Həmin MARC formatları həm ayrı-ayrı ölkələrda həm də dünyada vahid informasiya mübadiləsini təmin etmək üçün yaradılan beynəlxalq biblioqrafik təsvir formatlarıdır. AKİS-lər də həmin formatlara uyğun təşkil edilir, onların ümumi İNTERFACE zonası (pəncərəsi) həmin formatlara əsaslanır, iş mexanizmi, fəaliyyətin təşkili strukturu həmin formatlar əsasında qurulur.

Deməli, kitabxanaçılıq, kitabxana işi, kitabxanaçılıq təhsili verən müəssisələr və subyektlər İnformasiya texnologiyaları sistemində kitabxana işi aspektindən yanaşərkən ilk növbədə MARC formatları, quruluşu, yaranması, müasir vəziyyəti, inkişaf perspektivləri və onların məntiqi funksional davamı– texniki reallığı olan AKİS-lər haqqında ətrafli məlumat verməli, onların kitabxanaçı kadrlara , gələcəyin informasiya mütəxəssislərinə mənimsədilməsi üçün maksimum səy göstərməlidirlər.

Onu da qeyd edək ki, hazırda əksər kitabxanalarda kitabxana prosesləri (kitab verilişi, sifarişi, abunə, kataloqlaşdırma, komplektləşdirmə, digər proseslər vəs.) məhz MARC formatları əsasında təşkil edilən AKİS-lər (VTLS, VİRTUA, Liber, Library, İRBİS vəs.) həyata keçirilir. Deməli, həmin texnologiyalar ali kitabxanaçılıq təhsili prosesində gələcək kadrlara mənimsədilməli olan ən başlıca, ən əsas mərhələdir ki, ali kitabxanaçılıq təhsili prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından bəhz edərkən ilk öncə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi göstərdiyimiz texnoloji məsələləri dərin təhlil edilməlidir. Bu prosesdə əksər qabaqcıl xarici ölkə kitabxanalarının, tədris müəssisələrinin təcrübəsindən, iş üsulundan da bəhrələnmək vacibdir.

Ali kitabxanaçılıq təhsili prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiq edilməsi zəruri olan proseslərdən biri də elektron kitabxanalar, onların yaradılması sahəsidir. Məhz bu sahə kitabxana işi sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının köməyindən bilavasitə ən çox istifadə edən sahədir. Bu, tamamilə yeni, müasir anlayışdır və həm kitabxanaçıdan, həm də kitabxanaçılıq təhsili müəssisəsində çalışan və bu işlə məşğul olan hər bir kəsdən maksimum texniki-informativ bilik tələb edir. Elektron kitabxanalar informasiyalaşdırılmış cəmiyyət quruculuğunun sosial sifarişidir. Elektron kitabxanalar oxuculara informasiya xidmətinini kompüterləşdirilməsinin nəticəsi olub, ənənəvi kitabxanalara alternativ bir qurum deyil, yalnız bir xidmət növüdür.

Elektron kitabxanalar uzaq məsafədən oxuculara daha dolğun informasiya xidməti göstərərək, bu xidmətin zaman və məkandan asılılığına son qoyur. Deməli, bütün bu proseslərdə informativ-kommunikativ vasitələrin əhəmiyyəti kitabxanaçılıq təhsilində həm tətbiq edilməli, həm də tələbələrə - gələcək informasioloqlara ətraflı izah olunmalıdır.

Kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafında bütün bunlar nəzərə alınarkən hərtərəfli təhlil edilməli, onun nəzəri və praktiki tərəfləri, inkişaf qanunauyğunluqları və çatışmazlıqları aşkara çıxarılmalıdır. Elə kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafında elektron kitabxanaların təcrübi əhəmiyyəti də bu aspektdə böyük məna kəsb edir və onun məntiqi davamını belə şərh etmək olar:

Elektron kitabxanalar müasir veb-texnologiya əsasında fəaliyyət göstərir. Veb-texnologiya lokal və uzaqda yerləşmiş informasiya ehtiyatlarının inteqrasiyasını təmin edir. Axtarış və naviqasiya vasitələri onun mühüm elementidir. Axtarış aparatı oxucu sorğusu əsasında informasiya ehtiyatının verilənlər bazasında axtarış aparmağı təmin edən xüsusi modullarından ibarətdir. Naviqasiya elementləri isə konkret sənədə və ya sənədin konkret hissələrinə istinadı təmin edənhiperistinad siyahısından ibarətdir.

Beləliklə, informasiyalaşdırılmış cəmiyyətdə oxucu sorğularının tam və dolğun ödənilməsi üçün mövcud kitabxanaların qarşısında çox mühüm tələblər durur. Kitabxanaların oxuculara xidməti ilə əlaqədar olaraq yeni funksiyaları müasir tələblər səviyyəsində yerinə yetirmək günün əsas tələblərindən biridir.

Kitabxanaçılıq təhsili və informasiya-kommunikasiya vasitələri sistemindən bəhs edərkən müasir kitabxana işində və informasiya tələbatının təmin edilməsində həlledici rollardan birini oynayan verilənlər bazalarından danışmalıyıq. Çünki verilənlər bazaları müasir texnologiyanın ixtirası, kitabxana işi sahəsində əhəmiyyətli kəşflərdən biridir. Onların hərtərəfli mənimsənilməsi və təhsil prosesində tədrisi son dərəcə vacibdir, çünki gələcəyin kitabxanaşünas-informasioloqu mütləq verilənlər bazaları ilə işləyəcək və istehsalatda bununla qarşılaşacaq.Ümumiyyətlə kitabxanaçılıq təhsilinə verilən tələblərdən danışarkən dünya təcrübəsinə müraciət etmək lazımdır.Bu barədə ABŞ təcrübəsinə müraciət etmək lazımdır.

Həmin verilənlər bazalarından bir neçəsi barədə bəhs edək:

1) Science Direct: bu, tammətnli verilənlər bazasıdır ki, 2 500-dən artıq jurnal məqalələrini, kitab fəsilləri və 11 000-dən çox kitabı təqdim edir;

2) EBSCO: dünyada çox məşhur məlumat bazasıdır ki, onun vasitəsilə tammətnli elektron jurnal, elektron kitablar, verilənlər bazaları və s. istifadə etmək olar. Onu da qeyd edək ki, EBSCO tammətnli məlumatlar bazası haqqında təhsil ocaqları, kitabxanaçılıq təhsili müəssisələrində hərtərəfli məlumatlar verilir və onun vasitəsilə xarici məlumat nəşrləri, elektron informasiya daşıyıcılarının biblioqrafik təsviri və s. izah edilir;

3) ProQuest: dünyada ən böyük elektron kitabxana Ann-Arborda (ABŞ-ın Miçiqan ştatı) yerləşmiş “ProQuest” şirkətinə məxsusdur. Bu elektron kitabxana minlərlə dövri nəşri, dissertasiyasını, kitab və digər çap əsərini özündə əks etdirir;

4) Willey-Black Well: 2007-ci ildə iki böyük naşir “John Willey” və “Black Well” birləşdi və Willey-Black Well verilənlər bazası yarandı. Hazırda o, dünyanın ən məşhur universitet və professional naşirlərindən biridir.

Bundan başqa, kitabxanaçılıq təhsilində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi sistemində verilənlər bazalarının yerini, əhəmiyyətini, yüksəkliyini digər verilənlər bazalarının adlarını çəkməklə də göstərmək olar:

5) MathsciNet;

6) Sage Journals Online;

7) Scopus;

8) Isi Web of Knowledge;

9) Eudnot Web;

10) IEEE (Institute of Electical and Electronics Engineers);

11) ACM (Assosiation for Computing Machinery);

12) ACS (American Chemical Society);

13) `AIP (American Institute of Physics) və s. kimi verilənlər bazaları informativ-kommunikativ vasitələrin və texnologiyaların köməyi ilə təşkil edilir, yaradılır, əsas məqsəd və funksiyaları həyata keçirir (110). Eyni zamanda, kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafında informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı məsələlərindən bəhs edərkən, təsnifatlaşmanın kompüterləşdirilməsi işini həyata keçirməyin vacibliyindən danışmaq yerinə düşərdi. Lakin çox təəssüflər olsun ki, hələ bu iş ürəkaçan vəziyyətdə informativ və kommunikativ vasitələrin köməyi ilə elektronlaşdırılmamış, yalnız mətn tipli və ayrı-ayrı cildlərlə mövcud olaraq istifadəsi xeyli çətinləşir.

İnformativ-kommunkativ vasitələri: kompyuter, kompyuterin texniki proqram təminatı, informasiya bazaları, veb-texnologiyalar, digər texnoloji vasitələr vəs. Köməkliyi ilə informasiya cəmiyyətinin qlobal xarakteri zəiflədilmişdir. Bu o deməkdir ki, təmin edilməsi mümkünsüz hesab edilən informasiya axınının qarşısı həmin texnologiyaların köməkliyi ilə alınmış və beləliklə qloballıqdan əsər-əlamət demək olar ki, qalmamışdır. Bunu nə ilə sübut etmək olar? Bu suala cavab vermək üçün 60-70 il öncəyə qayıdax. Həmin tarixdə tutaq ki, Avropa qitəsinin hansısa nöqtəsindən məlumat, mətn və ya elektron formada olan hər hansı informasiyanı Azərbaycanın hər hansı bölgəsinə bir-neçə çatdırmaq olardımı? Cavabı çox sadədir-xeyr! Beləliklə bunu kimi yüzlərlə misala istinad edərək yuxarıdakı məsələni tam aydınlaşdıra bilərik. Bir sıra ölkələrdə: ABŞ, Fransa, İngiltərə, Meksika, Almaniya, Danimarka, İtaliya, Çin, Türkiyə ali kitabxanaçılıq təhsili proseslərini izləyərkən məlum olur ki, Kommunikasiya və informasiya vasitələri həmin prosesin alt və üst bazisini təşkil edir. Bu prosesdə həmin vasitələrin yerinin, rolunun dəyərləndirilməsi baxımından əhəmiyyəti böyükdür.

Həmin məlumat bazalarında informasiyanın yaradılması, yerləşdirilməsi və hazırlanması qaydaları mürəkkəb mexanizmə əsaslanır və həmin mexaizmin strukturu kitabxana mütəxəssisləri tərəfindən gələcək mütəxəssislərə öyrədilməli, ali kitabxanaçılıq təhsili müəssisəsinin həyata keçirməsi vacib olan əsas iş istiqamətlərindən biri olmalıdır.

XX əsrin son onilliyində informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının cəmiyyətin inkişafına təsir göstərən əsas amillərdən birinə çevrilməsi, informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı cəmiyyətin informasiya quruculuğu mərhələsinə qədəm qoymasına şərait yaratdı. İnformasiyalaşdırılmış cəmiyyətdə informasiya əmtəəyə çevrilərək onu inkişaf etdirən əsas məhsuldar qüvvə kimi çıxış edir, nəticədə sənaye cəmiyyətindən informasiya cəmiyyətinə keçid baş verir. Belə bir dövrdə kitabxanalar bəşəriyyətin mədəni elmi irsinin qoruyucusu, yaradıcısı və ən əsası, müasir informasiya sistemləri ilə birbaşa əlaqə yarada biləcək mərkəz olmağa doğru inkişaf edir.

Kitabxana şəbəkələrində elektron ehtiyatların kataloqlaşdırılması problemi daha mürəkkəb xarakter daşıyır. Bu zaman elektron ehtiyatların təkcə əldə edilməsi, yerləşdirilməsi, İnternetdə istifadəsi, təqdim edilməsi deyil, həm də bütün informasiyanın həcminə görə kataloqlaşdırılması nəzərə alınmalıdır. Bunları nəzərə almadan bütün sənəd-informasiya ehtiyatlarının kataloqlaşdırılması mümkün deyildir. Bu isə bir sıra sənədlərin işlənmə və istifadəetmə məhdudluğuna səbəb olur. Buna görə də elektron informasiya kütləsini düzgün müəyyənləşdirəcək iki cəhəti: elektron ehtiyatların kataloqunn yaradılması və internetə verilən kataloq ehtiyatlarının təşkilini xüsusi nəzərə almaq lazımdır.

Belə nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrdə kitabxanalarda yeni kitabxana-informasiya texnologiyalarının tətbiqi, kitabxana-biblioqrafiya proseslərinin avtomatlaşdırılması ənənəvi kataloq və kartoçkaların elektron formaya keçirilməsini zəruri edir. İnformasiyanın toplanması, məlumat bazalarının yaradılması, saxlanması, işlənməsi, axtarışı və mübadiləsi üçün kitabxanalarda avtomatlaşdırılmış informasiya axtarışı sistemləri tətbiq edilir. Elektron kataloqların yaradılması sahəsində görülən işlər, İnternet vasitəsilə beynəlxalq informasiya şəbəkəsində axtarışlar aparılması, informasiyaya çevik və sürətli çıxış kitabxanalarda informasiya-biblioqrafiya xidmətinin yeni formalarının tətbiqini tələb edir.

ƏDƏBİYYAT

1. “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu // "Azərbaycan" qəz., 1998, 23 iyun.

2. “Kitabхana işi haqqında” Azərbaycan Rеspublikasının Qanunu// “Azərbaycan” qəzeti, 1999,14 mart.

3. “Mədəniyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu // Xalq qəzeti, 1998, 18 aprel.

4. Azərbaycanda Rеspublikasında kitabхana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə “Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinin Sərəncamı // “Pespublika” qəz., Bakı, 2008, 7 oktyabr.

5. Azərbaycanda kitabхanaların fəaliyyətinin yaхşılaşdırılması haqqında Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinin sərəncamı // “Azərbaycan” qəz., Bakı, 2007, 21 aprеl.

6. Azərbaycan təhsili ХХI əsrin astanasında: Azərbaycan Rеspublikası Təhsil Nazirilyinin sifarişi ilə çap оlunmuşdur / Tərt. еd: R.Ağamalıyеv, rеd.: Ə.Quliyеv; Azərbaycan Rеspublikası Təhsil Nazirilyi. Bakı: Çaşıоğlu, 1998, 32 s.

7. Abbasov A və b. İnformatika, telekomunikasiya, radioelektronika üzrə terminoloji lügət. Bakı, 2004, 295 s.

8.İsmayılov X.İ. Kitabxana-informasiya texnologiyaları: Dərs vəsaiti. Bakı, «Nurlar» nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzi, 2009.- 312 səh.

9.Rüstəmov Ə., Baxşəliyev Z. Elektron kitabxanaların formalaşdırılmasının bəzi məsələləri // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.- 2002.- №2.-s.39-49.

10.Rüstəmov Ə., Mustafayeva N. Respublika kitabxanalarında əsas proseslərin avtomatlaşdırılması // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.- 2007.- №2.- s.15-27

11.Rüstəmov Ə., Mustafayeva N.: Avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemləri və şəbəkələri (nəzəri və metodiki məsələlər).-B., 2007.-124-135 s.

12.Xələfov A.A., Qurbanov A.İ.: Kitabxanaların kompüterləşdirilməsinin əsasları: Dərslik.-B.: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007.-200 s

13.Xələfov A.A., Hüseynova A.S.: Elektron kataloqun əhəmiyyəti və təşkili prinsipləri//Bakı Universitetinin Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası).- 2004.-№4.-s.288-290.

14.Xələfov A.A., Mehdiyeva N.D.: BDU-nun Elmi Kitabxanasının elektron kataloqu/Bakı Universitetinin Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası).- 2007.-№3.-s.198-201.

Р.Гардашов

ПРИМЕНЕНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ И КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В БИБЛИОТЕЧНОМ ДЕЛЕ

РЕЗЮМЕ

В статье обсуждаются требования библиотековедения. Исследовались также применение информационных и коммуникационных технологий в библиотечном деле. Здесь говорить о отраженных практики США в развитие образования в нашей стране.

R.Gardashov

THE USE OF INFORMATION AND COMMUNICATION

TECHNOLOGIES IN LIBRARIES

SUMMARY

İn this article discussed the requirements of library science. Also investigated the application of information and communication technologies in library science. Here talk about reflected USA practices in the development of education in our country.

Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal.- 2014.- № 2.- S. 50-55.