İradə ƏLİYEVA
AMEA-nın MEK-nın dissertantı
EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF
MÜHİTİN MÜHAFİZƏSI ÜZRƏ CARİ
BİBLİOQRAFİK VƏSAİTLƏR SİSTEMİNİN
BƏZİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: ekologiya, ətraf mühitin
mühafizəsi, sənəd kütləsi, sənəd
axını, cari biblioqrafik vəsait, kitab salnaməsi, jurnal məqalələri
salnaməsi, qəzet məqalələri salnaməsi, Birillik
Azərbaycan kitabiyyatı, Kitab Palatası, M. F. Axundov adına
Azərbaycan Milli Kitabxanası
Ключевые слова: экология, охрана окружающей среды, докумен-тальный массив, документальный поток, текущее
библиографическое пособие, книжная летопись, летопись журнальных статей,
летопись газетных статей, Ежегодник азербайджанской книги, Книжная палата,
Азербайджан-ская национальная библиотека им. М, Ф. Ахундова.
Keywords: ecology, environment protection,
documentary array, documentary stream, current bibliographical index, book chronicle,
chronicle of magazine articles, chronicle of newspaper articles,Book
yearly of Azerbaijan, Book Chamber, Azerbaijan National Library named M.F.Axundov
XX
əsr ekologiya elmininn və ətraf mühitin mühafizəsi
sahəsində fəaliyyətin geniş vüsət
aldığı bir dövr kimi qiymətləndirilməlidir.
Çünki bu dövr dünya miqyasında əhalinin
artması və bu artan əhali üçün əvvəllər
insan yaşamayan ərazilərin yaşayış yerlərinə
çevirilməsi, bir vaxtlar ancaq Qərbi Avropaya və
Şimali Amerikaya xas olan sənayeləşminin qlobal xarakter
alması və bu yolla sənaye müəssisələri tikmək,
xammal əldə etmək, tullantıları buraxmaq prosesində
daha artıq ərazilərin bioloji mühitinin məhv
olması və çirklənməsi, Birnci və İkinci
Dünya Müharibəsi də daxil olmaqla ardı-arası kəsilməyən
müharibələrin ətraf mühitə dəhşətli
dərəcədə ziyan vurması səciyyəvidir.
Ətraf
mühitə ən güclü təsir göstərən əhali
artımı məsələəsinə diqqət yetirsək
aşağıdakı faktların şahidi olarıq.
Bizim
eranın başlanğıcında yer üzərində 300
mln. insan yaşayırdı. Sonrakı illərdə isə bi
rəqəm aşağıdakı kimi dəyişdi:
I minilliyin
sonu-400 mln. nəfər.
1500-cü il - 500 mln. nəfər
1820 –ci il- 1 mlrd. nəfər
1900-cu il-1,6 mlrd. nəfər
1960-cı il-3 mlrd. nəfər
1993-cü il-5,65 mlrd. nəfər
1999-cu il-6 mlrd. nəfər
2003-cü il-6,3 mlrd. nəfər
2006-cı il-6,5 mlrd. nəfər
2010-cu il-6,8 mlrd. nəfər
2011-ci il-7,0 mlrd, nəfər
Proqnozlara
görə, 2050-ci ildə dünya əhalisi 9 mlrd., 2100-cü
ildə 10 mlrd. nəfər olacaq. ( 3; 4).
Təkcə
əhali artımı ilə bağlı bu rəqəmlər
dünya miqyasında təbii mühitə necə ağır
yük düşməsi və gələcəkdə ekoloji
problemlərin necə də kəskinləşəcəyi barədə
təsəvvür yaradır. Bundan əlavə, qlobal miqyasda səaye
məhsulunun istehsalı, ətraf mühitə atılan
tullantıların çoxalma dinamikası, bu sahə üzrə
statistik göstəricilər də ətraf mühitlə
bağlı təhlükənin necə artmasını
sübut edir. Məsələn, hal-hazırda dünya
miqyasında havaya buraxılan tullantı qazların tərkibində
olan bərk tullantıların miqdarı 60 mln. tondan
artıqdır. Hər il dünya miqyasında havaya
buraxılan tullantı qazların tərkibində 100 mln ton
kükürd iki oksid və 70 mln ton azot oksidi olur ki, bunlar ətraf
mühütə ciddi ziyan vuran turşulu
yağışların əmələ gəlməsinə səbəb
olur. Amerikan alimlərinin tədqiqinə əsasən, son 200
ildə dünyada 900 min növdən çox bitki və
heyvanın nəsli kəsilmişdir.
(http://www.grandars.ru/shkola/geografiya/globalnye-ekologicheskie-problemy.html)
Bütün
bu proseslər həm lokal şəkildə,
ayrı-ayrı ölkələrin miqyasında, həm də
qlobal şəkildə ekologiyaya verilən diqqətin
artmasına, informasiya tələbatının intensivləşməsinə səbəb olur ki, həmin diqqət
özünü aşkar şəkildə bu sahə üzrə
sənəd-kommunikasiya sistemlərində gedən proseslərin
intensivləşməsi, sənəd
kütləsinin çoxalması, sənəd
axınının artması ilə özünü büruza
verir. Belə bir vəziyyətdə təbii ki, ekologiya və
ətraf mühitin mühafizəsinin biblioqrafik təminat məsələləri
də artan aktuallıq kəsb edir.
Ekologiya
və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə informasiya
tələbatının artması və sahə üzrə sənəd-kommunikasiya
sisteminin inkişafı bu sahənin biblioqrafik vasitələr
sisteminin inkişafının əsas şərtidir. Sahə
üzrə sənəd-kommunikasiyalar sisteminin tərkibində
sənəd axınının xüsusi əhəmiyyəti
vardır. Bu axın ən müxrəlif nəşriyyatların,
dövlət və qeyri-dövlət qurumlarının nəşr etdiyi kitblardan və digər
monoqrafik məşrlərdən, o cümlədən
elmi-texniki hesabatlardan və konfrans
materiallarından, normativ-texniki sənədlərdən, ən müxtəlif dövri və
ardı dfavam edən nəşrlədən ibarətdir. Həmin
sənəd axını daim inkişaf edir və özündə
bu elm və fəaliyyət sahələrinin yeni istiqamətlərini əks
etdirir. Bu sahə üzrə fəaliyyət göstərən
mütəxəssislərin, təhsil
alan şəxslərin yeni sənədlərə olan tələbatının ödənilməsində sənəd
axınını əks etdirən biblioqrafik vəsaitlərin
mühüm əhəmiyyəti vardır.
Cari
biblioqrafik vəsaitlər müxtəlif təşkilatlar tərəfindən
hazırlansa da. onun əsas funksiyası tələbatçılara
yeni çıxan əsərlər barədə məlumat
verməkdən ibarətdi. Cari biblioqrafik vəsaitlər
müxtəif təyinatlı olur.
Onların ən geniş yayılmış növləri rəsmi dövlər uçot-qeyd
vəsaitləri, digərləri ayrı-ayrı müəssisə
və təşkilatların nəşr məhsulunu əks
etdirən vəsaitlərdir. Bu
vəsaitlər özündə
sənədləri müxtəlif dərinlikdə əks
etdirirlər. Onlar sənəd axınını bəzən mümkün qədər
tam. bəzən isə seçmə qaydada əks etdirirlər.
Müəyyən çoğrafi ərazidə meydana gələn
sənəd axınının əks etdirilməsi
uçot-qeyd dövlət biblioqrafik vəsaitlərinin
funksiyasıdır. Belə vəsaitlər müxtəlif
ölkələrdə müxtəlif müəssisələr
və təşkilatar tərəfindən hazırlanıb nəşr
edilir. Bir çox ölkələrdə bu iş milli
kitabxanalar, bəzi yerlərdə
özəl şirkətlər
və ya xüsusi olaraq təşkil edilmiş dövlət
qurumları tərəfindən yernə yetirilir. Sonunculara
misal olaraq keçmiş SSRİ-də, sonraki dövrdə isə
yeni Müstəqil Dövətlər
Birliyində fəaliyyət göstərən kitab
palatalarnı göstərmək olar. Ökədə çap
olunan bütün nəşriyyat məhsulunun mütləq
nüsxələri kitab palatalarına daxil olur və həmin
nüsxələrdən milli çap məhsulunun toxunulmaz
fondu yaradılır. Eləcə də, həmin məhsul
analtik –sintetik şəkildə işlənilir.
Özündə
digər elm sahələri ilə yanaşı ekologiya və ətraf
mühitin mühafizəsi üzrə sənədləri də
əks etdirən universal xarakterli uçot-qeyd (milli)
biblioqrafik vəsaitlər sistemi uzun təkamül prosesi
keçmişdir. Nəticədə, dünyanın bir
çox ölkələrində bu tipli cari biblioqrafik vəsaitlərin nisbətən
sabit sistemi formalaşmışdır. Qeyd edək ki, Rusiya
Kİtab Palatasının ənənələrinə əsaslanmaqla
keçmiş sovet məkanında, eləcə də Azərbaycanda
kitab palatası yaradılmış və cari dövlət
uçot-qeyd vəsaitləri sitemi yaradılaraq unkişaf
etdirilmişdi. Belə vəsaitlərin
əsas növlərinə kitabları, jurnal və qəzet məqalələrini, disertasiyaları, rəylər və
s.əks etdirən salnamələr (göstəricilər) aid
edilir.SSRİ döründə həmin vəsaitlərdə İttifaqın bütün
respublikalarında, o cümlədən Azərbaycanda çap edilmiş kitablar, müdafiə edilmiş
dissertasiyalar, dərc edilmiş
məqalələr, rəylər, təsviri nəşrlər
öz əksini tapmışdı. Sənədin həmin vəsaitdə
əks olunması üçün əsas meyar onun rus dilində olması idi.
Vaxtı
ilə Azərbaycanda formalaşmış cari uçot-qeyd
biblioqrafik nəşrlər sistemi isə bu hissələrdən
ibarət idi:1. Kitab salnaməsi.
2.Jurnal məqalələri salnaməsi. 3. Qəzet məqalələri
salnaməsi. 4. Rəylər salnaməsi. 5, Not salnaməsi. 6.Təsviri
nəşrlər salnaməsi. “Birillik Azərbaycan kitabiyyati”
göstəricisi isə operativlik baximindan cari vəsaitlərə
uyğun gəlməsə və retrospektiv vəsait olsa da, onu
ardı davam edən vəsait kimi qəbul etmək
mümkündür. Adı çəkilən vəsaitlərin
hamısı uzun müddət ərzində ayliq nəşr
edilmişdir. Eləcə də həmin cari salnamələr
ümumi bir formada Azərbaycan mətbuat salnaməsi adi altinda
toplanaraq nəşr edilirdi. (1)
Keçmis
sovet republikalarında və Azərbaycanda kitab palataları tərəfindən
hazırlanıb nəşr edilən cari dövlət
uçot-qeyd vəsaitləri sitemində ekologiya və ətraf mühitin
mühafizəsi üzrə sənədlərin təqdim edilməsi
xüsusi təsnifat sisteminə uyğun olaraq təqdim edilirdi. Bir neçə dəfə
təkmilləşdirlməklə
nəşr edilmiş, son variantı 1986-cı ildə
çapdan çıxmış
“SSRİ-də kitab nəşri üçün ədəbiyyatın
vahid təsnifat sistemi” adlanan bu
təsnifat özündə bütün elm və fəaliyyət
sahələrini, eləcə də. ətraf mühitin
mühafizəsi və ekologiyaya
dair ədəbiyyatı da əks etdirirdi.(5)
Bu
təsnifat Ümumittifaq Kitab Palatası tərəfindən
dövlət uçot-qryd biblioqrafiyası orqanlarında, mərkəzləşdirilmiş
kataloqlaşdırma, mətbuat statistikası və kitab ticarəti
müəssisələri üçün nəzərdə
tutlmuşdu. Bu təsnifat 50
bölmədən və onun daxilində çox sayda
yarımbölmələrdən
ibarətdir. Bizim üçün maraq kəsb edən o
faktdır ki, ekologiya və ətraf
mühitin mühafizəsinə
dair ədəbiyyat əsasən 15-ci bölmə - Təbiət
elmləri bütövlükdə, 18-ci -Yer haqqinda elmlər və 19-cu Bioloji elmlər bölmələrində
öz əksini tapmışdır.Həmin təsnifat indi də
təkminləşmiş şəkildə Rusiyada və bir
sıra MDB ölkələrində istifadə olunur. Burada həmin
təsnifat həm nəşriyyatlarda, həm kitab
palatalarinda, həm də kitab
ticarəti orqanlarında tətbiq edilirdi. İndi onun daha təkminləşmiş
variantı üzərində işlər davam etdirilir. Bu
salnamələrdə ekelogiya üzrə sənədlərin
təsvir xüsusiyyətləri
ilə tanış olmaq üçün Ümumittifaq
Kitab Palatasının nəşr etdirdiyi “Kitab salnaməsi”nin
1977-ci il 7-ci nömrəsinə nəzər salaq. Bu salnamənin
17.6-“Kənd təsərrüfatı bitkilərinin
qorunması” bölməsində ekologiyaya dair əsəsrin
aşağıdakı təsviri verilmişdir.
Ушатинская
Р.С. Экология и физиология колорадского жука / Р. С. Ушатннская, Г. Г.
Пирковский; АН СССР, Ин-т эволюц. морфологии и экологии жнвотных им. А. Н. Северцова. – М,: «Наука
,1976.-131 с. : ил.; 21 см. и Jt.; 21 см
. – Cписок лит.в конце статей с. 113-130.
-66 к. 2.150 экз.-[76-61590]п.632.768.12
Azərbaycan
sənəd-informasiya tələbatçılarının
ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə
biblioqrafik təminatında SSRİ, indi isə Rusiya Dövlət
Kitab Palatasının cari vəsaitlər sistemi öz
mövqeyini və əhəmiyyəti saxlamaqdadır.
Oxşar
misallara Azərbaycanda nəşr olunmuş “Kitab salnaməsi”nin,
“jurnal məqalələrinin salnaməsinin”, “Qəzet məqalələrinin
salnaməsinin” sahifəsələrində də rast gəlmək
mümkündür. Lakin təəsüf
ki, Azərbaycan Dövlət Kitab Palatasının fəaliyyətinin
dayanması nəticəsində ölkədə çap məhsulunun
rəsmi uçot-qeyd biblioqrafik vəsaitlərinin nəşri
dayanmışdır və bu iş heç bir müəssisə
tərəfindən həyata keçirilmir.
Təqribən
on illik fasilədən sonra, 2005-ci ildən etibarən Azərbaycanda keçmiş Palatanın fəaliyyətinin
bəzi istiqamətləri qismən dirçəldilməyə
başlamışdır Bu zaman həmin işin tərkib hissəsi
kimi “Birillik Azərbaycan kitabiyyatı”nın nəşri bərpa
edilmişdir. Bu işi yerinə
yetirən M. F. Axundov adına Azərbaycan Milli
Kitabxanası nəşr
etdirdiyi uçot-qeyd biblioqrafiyası
orqanı olan “Birillik Azərbaycan kitabiyyatı”nda ədəbiyyatın təsnifləşdirilməsi
üçün yuxarida adi çəkilən təsnifatdan
imtina etdi və UOT-u tətbiq
etməyə başladı. .Hal-hazırda kitabxana tərəfindən
buraxılan bütün cari vəsaitlərdə ədəbiyyatın
təsnifatı üçün UOT-dan istifadə edilir.
“Birillik Azərbaycan kitabiyyatı”nda
ətraf mühitin mühafizəsinə dair kitablar öz əksini 55, 57 və 63-cü
bölmələrdə tapmışdır. Həmin bölmələrdə
ətraf mühitin qorunmasının bioloji- coğrafi və
digər aspektlərinə dair kitablar da öz əksini
tapır. Nümunə
üçün “Birillik Azərbaycan kitabiyyatı”nın
2001-ci il buraxılışına müraciət edək.
Vəsaitin
“63 Kənd təsərrцfatı. Meшə tяsərrцfatı.
Ovçuluq. Balıq təsərrü-fatı” bölməsində
bu kitab əz əksini tapmışdır:
844.
Əмirov, F. Meшələrin ekoloji rolu [Mətn] /Faiq
Əмirov.– B.: Azərbaycan, 2001.- 238, (2) s.: şək.; 22 sм.-
Biblioqr.: s. 223-233 (175 ad.).- Xülasə rus və ing. dillərində.-
Müq. q., 400 nüs. (cildli).- [2001-69910].
Göründüyü
kimi,kitabın təsviri biblioqrafik metodikaya uyğundur.
Ekologiya
və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə cari
biblioqrafik vəsaitlər
sisteminin digər bir istiqaməti ayrı-ayrı
kitabxanaların fonduna daxil olan yeni ədəbiyyatı əks
etdirən biblioqrafik göstəricilərdir. Respublikada belə
göstəricilər əsasən ölkə əhəmiyyətli
böyük kitabxanalar tərəfindən hazirlanib nəşr
edilir. Hal-hazırda bu sahədə təqdim edilən
informasiyanın həcmi və dövriliyi baxımından xüsusi qeyd edilən vəsait Axundov adina Milli Kitabxana tərəfindən
nəşr edilən “Yeni kitablar”
biblioqrafik göstəricidir. Həmin vəsait 2007 –ci ildən
nəşr edilir. Bu vəsaitdə materiallar 65 tematik bölmədə
qruplaşdırılmışdır və ekeologiyaya dair
kitablar əsasən 21. Bilologiya elmləri bölməsində
əks edilir. Burada həm Azərbaycanda, həm də xarici ölkələrdə
dərc edilərək kitabxananın fonduna daxil olan Azərbaycan,
rus, ingilis, türk, fransiz və s.dillərdə ədəbiyyat
öz əksini tapmışdır.
Misal üçün vəsaitin 2013-cü il
buraxılışına müraciət edək:
118.
Azf-272801
Ekologiya
[Mətn]: ali məktəblər üçün dərslik
/F.Əliyev, A.Bədəlov, E.Hüseynov, F.Əliyev; elmi red.
B.Budaqov (rəyçi); red.: M.Babayev, N.Məmmədov,
F.Mustafayev; elmi məsl.: Ə.Əsgərov [və b.].-
Bakı: Elm, 2012.- 828 s. (2).
Yuxarıda
qeyd edilən faktlar və təqdim edilən nümunələr ekologiya elmi və ətrəf
mühitin mühafizəsi üzrə sənəd
axınının cari və ardı davam edən vəsaitlərdə
əks edilməsi xüsusiyyətləri barədə müəyyən
təsəvvür yaradır. Lakin qeyd eymək lazımdır
ki, ölkəmizdə bu mövzuya dair sənəd
axınının, xüsusən də dövri nəşrlərdə
dərc edilmiş materiallrın, bu mövzuya dair müdafiə
edilmiş dissertasiyaların (onların avtoreferatlarının)
biblioqrafik baxımdan əks edilməsi məsələsi təssüf
ki, tam həll edilməmişdir və bu istiqamətdə hələ
çox iş görülməlidir.
ƏDƏBİYYAT
a) Azərbaycan dilində
1.Əliyev
Z.H. Azərbaycan Biblioqrafiyasının tarixi: dərs vəsaiti.-Bakı:
bakı univesiteti nəşriyyatı, 2007.-190 s.
2.Yeni
kitablar: biblioqrafik göstərici -2013\ M.F. Axundov ad. Azərbaycan
Milli Kitabxanası.-Bakı, 2014.-293 s.
b) İngilis dilində
3.World’s
‘seven billionth baby’ is born // The Guardian .-2011.-31 October.
4.
http://www.vestifinance.ru/articles/41515
c) Rus dilində
5.
Единая классификация литературы для книгоиздания в СССР / Гос. ком.
СССР по делам изд-в, полиграфии и кн. торговли; [Разраб. Н. Я. Азерской, С. Ю.
Калининым]. - 2-е изд., перераб. и доп. М. :
Книга , 1986 - 598,[1] с.;
И.Алиева
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ СИСТЕМЫ БИБЛИОГРАФИЧЕСКИХ
ПОСОБИЙ ПО
ЭКЛОГИ И ЗАЩИТЕ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ
РЕЗЮМЕ
В
статье рассмотрены вопросы становления и развития системы библиографических
пособий по экология, охрана окружающей среды в Азербайджане. Статья снабжена
примерами библиографических записей документов экологической тематики взятых из
текущих библиографических указателей.
İ.Aliyeva
SOME FEATURES OF THE SYSTEM OF BIBLIOGRAPHIC
INDEXES ON ECOLOGY AND ENVIRONMENTAL PROTECTION
SUMMARY
The
article discusses the formation and development of bibliographical aids on
ecology and the environmental protection
in Azerbaijan. Article provided with examples of bibliographic records
of the document on ecological subjects
taken from the current bibliographic indexes.
Kitabxanaşünaslıq və
biblioqrafiya: Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi
jurnal.- 2014.- № 2.- S. 56-61.