Lalə ƏLİYEVA

Bakı Dövlət Universieti

“Biblioqrafiyaşünaslıq” kafedrasının magistranti

 

BİBLİOQRAFİK  EVRİSTİKANIN  NƏZƏRİ VƏ METODİKİ MƏSƏLƏLƏRİ

 

Açar sözlər: Biblioqrafik evristika,biblioqrafik axtarış,sənəd

Key  words: Bibliographic heuristics ,bibliographic search,document

Êëþ÷åâûå ñëîâà: Áèáëèîãðàôè÷åñêàÿ åâðèñòèêà, áèáëèîãðàôè÷åñêèé ïîèñê

äîêóìåíò

Məqalədə “Evristika” haqqında ümumi məlumat  öz əksini tapmışdır. Bundan əlavə məqalədə kitabxana-biblioqrafiya fəaliyyətində biblioqrafik informasiyanın   əldə edilməsi yolları  haqqında məlumat verilmişdir.

“Evrika” rəvayətə görə, Arximedin Sirəkuza şahı Hiyerin tacındakı qızıl və gü­mü­şün miqdarını təyin etdikdən sonra qışqıraraq ucadan dediyi söz, mürəkkəb mə­sə­lə­­lərin həlli tapılarkən, yeni fikir və yeni ideyalar yaranarkən razılıq və sevinc hissini bil­dirən ifadədir.

Evristika həqiqətən müvafiq köməkçi suallar vasitəsi ilə aşkar edilməsini nə­zər­də tutan tədqiqat və təlim üsulları, pedaqogikada evristik  müsahibə, mütərəqqi tə­lim for­­­­ması kimi  meydana gəlmiş və şagirdlərdə müstəqil təfəkkürün inkişaf et­diril­mə­si­nə yönəldilmişdir. Bu üsul Sokrat üsulu da adlanır. Mürəkkəb qərar qəbul etmə   mə­sə­­­­­­­­­­lələrinin həllində evristikaya əsaslanan üsulları öyrənir. Bu üsullar həlli tapmaq üçün lazımi axtarışların həcmini azaldır və məsələ həllini asanlaşdırır. Nəzəri və prak­­tiki məsələlərin həlli ardıcıllıqla  aparılır, məsələnin riyazi  modeli qurulur. Dü­şün­­mə proseslərinin tədqiqi və başqa məsələlərdə istifadə olunur.

Biblioqrafik axtarışın elm üçün böyük əhəmiyyətini qəbul edən alimlər haqlı ola­raq göstərirlər ki, nə qədər ki, ədəbiyyat tarixi biblioqrafiya sahəsinə yiyəlik və ha­va­darlıq edir, onun nəticəsi bir o qədər də inandırıcı və həqiqətə yaxın mötəbər ola­caq­dır. Məhz hər hansı  əsərin əldə edilməsi biblioqrafik axtarışdan başlayır.

            Görkəmli alimlər hər hansı mövzusunun ilk mərhələsinin onun biblioqrafiyasının tər­tib edilməsindən başlanmasının sözsüz vacib olduğunu qəbul etmişlər. “Bib­lio­qra­fik­ axtarış” anlayışını “Ədəbi faktın müəy­yən­ləş­di­ril­məsi”, “elmi-tədqiqat mövzusu üçün­ sənədlərin axtarılıb toplanması” mənasında dərk  etmişlər.

            Çox böyük vaxt ərzində “biblioqrafik axtarış” anlayışının mənası təkamül pro­ses­ində dəyişikliyə uğramış və yeni məzmun kəsb etməklə tədricən sabitləşmişdir. “Bib­lioqrafik axtarış”ın nəzəri və metodiki məsələlərini əhatə edən “Biblioqrafik evris­tika” haqqında fikir söyləyən və araşdırmalar aparan görkəmli alimlərdən N.Y.Ul­ya­ninski, A.Q.Fomin, N.V.Zdobnov, E.N.Şamurin və P.N.Ber­kovun adını xü­su­si qeyd etmək olar.

            XX əsrin əvvəllərindən biblioqrafik evristikaya ilk xüsusi əsər N.Y.Ulyaninski tə­rəfindən biblioqrafların II  Ümumrusiya qurultayında (1926) ediləcək məruzənin te­zis­ləri halında hazırlanmış, qurultayda bu məruzə başqa bir mövzu ilə “Biblioqrafiyanın nəticələri haqqında məsələlərin nəzəri cəhətdən əsaslandırılması təc­rübəsi” mövzusu ilə əvəz edilmişdir. Bir neçə ildən sonra (1929) «Biblioqrafik evristika” adı ilə xüsusi məqalə şəklində çap edilmişdir. N.Y.Ulyaniskiyə görə evris­ti­ka hər hansı biblioqrafiya işinin ilkin mərhələsidir. Bu hər şeydən əvvəl materialın toplanmasıdır. O, biblioqrafik axtarışın metodikasının yaradılmamasının səbəbini bib­lio­qrafiyanın ümumi inkişafının səviyyəsi ilə bağlayır. Biblioqrafik axtarışın metodikasını intuitiv üsulla işıqlandırır.

Rus alimi A.Q.Fomin  yazır: “Baxmayaraq ki, ədəbiyyat tarixində axtarış mü­hüm­ rol oynayır, amma onun metodikası qəti olaraq işlənməmişdir. Bu məsələyə aid biz­də xüsusi bir əsər yoxdur”(4,s.135), biblioqrafik axtarışın metodikasını şəxsi təc-rü­bəsinə əsasən işıqlandırır. Onun fikirləri N.Y.Ulya­niskinin nəticələrinə çox uyğun gə­­­lir. Lakin A.Q.Fomin biblioqrafik axtarışın tiplərini və onların xarakterik xüsusiyyətlərini müəyyən etmiş, tövsiyə etdiyi sualların köməyi ilə bib­lio­qra­fi­ya­la­ş­dır­mada materialları müəyyən mövzu üzrə qruplaşdırmışdı. 28 biblioqrafik axtarışın ti­pi­nin nümunəsini vermişdir. O, biblioqrafik axtarış» anla­yışını daha geniş mənada ba­şa düşmüşdür. A.Q.Fominin təcrübi-müəllimlik fəaliyyətində biblioqrafik axtarışın me­todikası yaranmış və formalaşmışdı.

 A.Q.Fominin nöqteyi-nəzəri  E.İ.Şamurinin “Bib­lioqrafiya işinin metodikası” ad­lı kitabının beşinci fəslində öz əksini tapmışdır. Fərqli cəhət ancaq ”axtarış tipinin sa­yında” özünü göstərir. Bundan sonra biblioqrafik axtarışın bəzi cəhətləri alim və bib­lioqraf M.A.Briskmanın Sadavanın «Ïîèñê êíèãè» kitabına yazdığı mü­qə­d­di­mə­də­­­öz əksini tapır. O, qeyd edir ki, "alim və yazıçıların diqqətsizliyi, ehtiyatsızlığı nə­ti­cəsində biblioqrafik axtarış baş verir. Şübhəsiz ki, biblioqrafik faktın də­qiq­ləş­dir­il­mə­sin­in əsasında həmişə kiminsə səhvi və nöqsanı durur”. Əlbəttə, səhv yaxud nöq­sa­na görə biblioqrafik axtarışın vacibliyini izah etmək doğru olmaz. Biblioqrafik ax­ta­rış başqa hallarda daha çox baş verir və tam aydınlığı ilə demək olar ki, heç bir səhv və­ nöqsan üzündən aparılmır.  Əlbəttə, biblioqrafik axtarışda müəllifin və mənbənin düz­gün verilmədiyinə rast gəlmək olur. Ancaq biblioqrafik axtarışı səhvlərin aradan qal­­dırılmasının nəticəsi kimi şərh etmək biblioqrafik axtarışın mübahisəsiz olaraq elmi tərəqqinin hərəkətvericisi, çap əsərlərindən həqiqi faktı müəyyən etmək vasitəsi ki­mi əhəmiyyətini azaltmaq demək olardı.

­­Biblioqrafik evristikanın ümumi məsələləri  N.N.Berkov tərəfindən seçilmiş əsər­lərində işıqlandırılmışdır. Akademik V.V.Vinoqradov “evristika” anlayışını nə­zəri cəhətdən  müstəqil sahə hesab edərək onu “ədəbi evristika” adlandırır və onun hə­lə işlənməmiş, tədqiqata möhtac olan ədəbiyyatşünaslığın yardımçı, perspektivli elmlərindən biri hesab edir.

          Görkəmli mənbəşünas, keçmiş SSRİ EA-nın müxbir üzvü N.F.Borisov “evristika”nı yardımçı elm kimi deyil, mənbəşünaslığın tərkib hissəsi kimi izah edir və­­ göstərir ki, biblioqrafik evristikanın nəzəri və metodiki  məsələləri biblioqraf, arxeoqraf və mənbəşünas alimlər tərəfindən getdikcə zənginləşdirilir (3,s.64). Ta­nın­mış rus alimi  A.A.Qreçixinin yazır: “Burası da var ki, ədəbiyyat tarixi sahəsində bib­lioqrafik axtarış həmişə bu iki dairədə-biblioqrafiya və ədəbiyyat tarixində aparılır. Belə biblioqrafik axtarışın metodu filologiya elmlərinə uyğun gəlir, bir-birilə çul­ğalaşır və ola bilsin ki, ədəbi kitabın obyektini biblioqrafik və filoloji araşdırmaq ad­landırmaq daha doğru olardı”.

         Görkəmli alim Ə.Mirəhmədov “evristika” anlayışını belə açıqlayır: “Evristika- müx­təlif səciyyədə olan ədə­biy­yat­şünaslıq axtarışlarının məcmuusu, çox vaxt fərdi sə­ciyyə daşıyır. Bir əsərin müəllifini, ya bir məktubun, əsərin tari­xini, kimə ya­zıl­dı­ğı­nı­­ müəyyənləşdirmək; ədəbi misti­fi­ka­si­yanı açıb izah etmək; hər hansı bir əsərin, ya­xud­ onun ya­zıl­masına kömək etmiş məxəzin müəyyən bir zaman, ya mə­kana aid ol­du­ğunu əsaslandırmaq (lokalizasiya); bioqrafik təd­qiqat, prototiplərin axtarılması və i.a

           Biblioqrafik evristika isə  biblioqrafik axtarışların nəzə­­riy­yə və metodika-sın­dan­ bəhs edir. O, sadə və mürək­kəb səviyyədə ola bilər. Birinci halda sadəcə, mü­əy­yən­ bir məsələyə dair ədəbiyyat seçilir, ikinci halda isə müxtəlif tədqiqat üsullarından is­tifadə yolu ilə, məsələn, adı məlum bir əsərin müəllifi, sərlovhəsi, harada olduğu, hər­ hansı bir nəşrin qüsurlarının, yaxud az tapılmasının səbəbləri və s. araşdırılır».

            Biblioqrafik evristika tanınmış biblioqraf alim Ə.Xələfov tərəfindən “Bədii ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslığın biblioqrafiyası” (1986)(28) adlı  dərs vəsaitində bir qə­dər geniş şəkildə işıqlandırılmışdır. Lakin mövzu iş təcrübəsi əsasında işıqlan­dı­rıl­ma­mış qalmışdır.  Bunu nəzərə alaraq dissertasiya işində mövzunun faktlar əsasında işıq­landırılması bir məqsəd kimi qarşıya qoyulur.

Biblioqrafik axtarış problemi kitabxana-biblioqrafiya fəaliyyətinin başlıca pro­ses­idir. Kitabxana-biblioqrafiya müəssisələrinin informasiya­nın müxtəlif for­ma­la­rın­dan­ istifadə edilməsində böyük rolu və əhəmiyyəti vardır. Müasir elm, mədəniyyət, in­­cəsənət, təhsil və şəxsi təhsil sistemi dairəsinin məlumatla təmin edilməsi, elmi- təc­rübi problemlərin arasında biblioqrafik informasiyanın axtarılması ən mühüm yer­lə­rdən birini tutur.

            Professor Z.H.Əliyev  “Ümumi biblio­qra­fiya­şünaslıq” (2001) adlı dərs vəaitində ya­zır: “Biblioqra­fi­ya­laş­dırmanın və biblioqrafik xidmətin ilkin əsası biblioqrafik ax­ta­rışdır. Biblioqrafik axtarış müəyyən topluda nəyinsə aşkar edilib mü­əy­yən­ləş­dir­il­mə­si məqsədilə aparılan prosesləri nəzərdə tutur”(2,s37).

       Müəyyən sənəd yaxud sənəd­lər haqqında informasiyanın əldə edilməsi yollarını  göstərən biblioqrafik axtarış kitabxana-bib­lioqrafiya fəaliyyətinin bütün formalarının il­kin əsasını təşkil edir. Kitabxana-biblioqrafiya  prosesinə, biblioqrafik vəsaitin si­ya­hı­ və xülasənin, kataloq və kartotekanın tərtibinə, kitab sərgisinin təşkilinə, kitabxana fon­dunun komplektləşdirilməsinə  soraq-biblioqrafiya işinə, ədəbiyyatın kitabxana-bib­lioqrafik təbliğinə, mütaliəyə rəhbərliyə üzvü surətdə daxil olur. Buna görə də bib­lio­­q­ra­fik axtarışın metodikasına yiyələnmək, onu yaradıcılıq işi­nin əsası kimi an­la­maq­, ona professional biliyin, kitabxana- biblioqrafik bacarıq və vərdişin mühüm tər­ki­bi kimi bax­mağa imkan verir. Bununla belə biblioqrafik axtarış yalnız kitabxana- bib­lioqrafiya işində, professional fəaliyyətdə işti­rak etmir, o, həm də mütəxəssisin el­mi­ axtarışının, elmi fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Biblioqrafiyada istifadə edilən bütün bu istiqamətlər nəticə etibarilə lazım olan in­formasiyanın tapılması üçün biblioqrafik axtarış aparılır. Biblioqrafiyaya müraciət edilən məqsədin axtarış vəzifəsini nəzərdə tutmadığını təsəvvür etmək mümkün de­yil­dir.

            Biblioqrafik axtarış oxucu-yəni geniş ədəbiyyat həvəskarlarının dairəsinə, fəaliyyətinə də daxildir. İstər təcrübəli, istərsə də yeni oxucu kataloqdan, kar­to­te­ka­dan­, biblioqrafik vəsaitdən  istifadə etməyi bacarmalıdır. Kitab seçərkən, özünün şəx­si­ marağını və sorğusunu ifadə etməkdə çətinliklərlə qarşılaşır.  Biblioqrafik üslubu, təs­viri, kitabxana təsnifatını, isnadları başa düşmür. O, biblioqrafik axtarışı bu və ya di­gər ölçüdə aparmağa məcburdur. Belə hallarda kitabxanaçı-biblioqrafın rolu oxucu­ya­  köməklik etməkdən, onların müstəqil biblioqrafik axtarış aparmasına  yö­nəlt­mək­dən­ibarətdir. Buna görə də müxtəlif oxucu qruplarının axtarış fəaliyyətlərinin xü­su­siy­yətlərini bilmək və onu daim öyrənmək, biblioqrafik biliyi təbliğ etmək metoduna yiyələnmək, oxucunun mütaliə mədəniyyətini tərbiyə etmək vacibdir. Bu həmçinin  ki­tabxana-biblioqrafiya işinin təşkilinə və istifadə edilməsinə, mütəxəssislərin professional bilik dairəsinə daxildir.

         Biblioqrafik axtarışın effektivliyi hər şeydən əvvəl biblioqrafik mənbələrin və­ziy­yətindən, biblioqrafik vəsaitlər sisteminin axtarış imkanlarından, həmçinin hər bir və­saitin necə tərtib olunmasından asılıdır. Bununla əlaqədar kitabxanaçı biblioqrafik mə­nbələrin axtarış imkanlarını təyin etmək vərdişinə yiyələnməlidir. Axtarışın əhatə dairəsini təcili və dəqiq təyin etməyi bacarmalıdır. Bütün bu problemlər sahəvi bib­lioq­rafiyaşünaslığın xüsusi bölməsi olan «biblioqrafik evristika»da araşdırılır.

        Biblioqrafik axtarış professional (kitabxana-bib­lio­qrafiya) və professional ol­ma­yan­ (oxucuların) fəaliyyətin xüsusi növü kimi özünün bütün çoxcəhətliliyini bib­lioq­ra­fik evristikanın obyekti kimi göstərir.

        Biblioqrafik axtarışın xüsusiyyətləri hər şeydən əvvəl ondan ibarətdir ki, oxucunun professional və professional olmayan fəaliyyətinə qarşılıqlı təsir göstərir, elmin və təcrübənin müxtəlif dairəsinə  üzvü şəkildə daxil olur. Buna görə də bib­lioqrafik­­ axtarış tədqiqatın və bir çox başqa elmlərin obyekti kimi də çıxış edir, özünü gös­­tərir. (1,s95)

Biblioqrafik evristikanın il­kin əsasını təşkil edən biblioqrafik axtarış problemi kitabxana-biblioqrafiya fəaliyyətinin başlıca prosesidir. Kitabxana-biblioqrafiya müəssisələrinin informasiya­nın­ müxtəlif formalarından istifadə edilməsində böyük rolu və əhəmiyyəti vardır. Müasir elm, mədəniyyət, incəsənət, təhsil və şəxsi təhsil sistemi dairəsinin məlumatla tə­min edilməsi, elmi- təcrübi problemlərin arasında biblioqrafik informasiyanın ax­ta­rıl­ması ən mühüm yerlərdən birini tutur.

 

 

ƏDƏBİYYAT

1.Əliyev Z.H. Milli biblioqrafiya biblioqrafik resursun tərkib hissəsi kimi//Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi ,nəzəri və təcrübi jurnal.2000, ¹2, s.94-103,Biblioqr:5adda(N.İ.İsmayılov, Ç.Rüstəmova, S.A.Sadıqovailəbir­lik­­də)

2.Əliyev Z.H. Ümumi biblioqrafiyaşünaslıq: Dərs vəsaiti. B.: BDU, 2001,s.36-40

3.Áîðèñîâ Ê.À. Ïåðñïåêòèâíàÿ ìîäåëü áèáëèîãðàôè÷åñêîãî ïîèñêà â Èíòåðíåòå //Áèáëèîã., 2009, ¹1, ñ.64-66.

4.Ôîìèí À.Ã. Èçáðàííîå. Ì.:Êíèãà, 1975,  Ñ.125-139.

 

 

 

L.Alieva

 

THEORETİCAL AND METHODALOGİCAL İSSUSES OF BİBLİOGRAPHİC HEURİSTİCS

 

SUMMARY

In article reflected general information about bibliographic heuristics and bibliographic search.

 

 

 

Ë.È.ÀËÈÅÂÀ

 

ÒÅÎÐÈÒÈ×ÅÑÊÈÅ È ÌÅÒÎÄÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈÅ ÏÐÎÁËÅÌÛ ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÎÉ ÝÂÐÈÑÒÈÊÈ

 

 

ÐÅÇÞÌÅ

 ñòàòüå îòðàæàåòñÿ îáùàÿ èíôîðìàöèÿ î áèáëèîãðàôè÷åñêèõ åâðèñòèêå è áèáëèîãðàôè÷åñêîãî ïîèñêà

 

Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal.- 2014.- ¹ 2.- S. 78-82.