Nərminə ABDULLAYEVA

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının

Azərbaycanşünaslıq şöbəsinin müdiri, doktorant

 

BELARUSİYA  MİLLİ  KİTABXANASI - KİTABXANA  İNNOVASİYALARININ MƏRKƏZİ  KİMİ

(Elmi ezamiyyənin yekunları)

 

Açar sözlər: Belarusiya Milli Kitabxanası, elektron bazalar, informasiya resursları, kitab muzeyi, müasir kitabxanada fondun təşkili prinsipləri

Ключевые слова: Национальная Библиотека Беларуси, электронные базы данных, информационные ресурсы, музей книги, принципы организации фонда в современной  библиотеке

Keywords: National Library of Belarus, digital data bases, information resources, book museum,  principles organizing ofthe fundin a modern library

Belarusiya Milli Kitabxanası (BMK) Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə 15 sentyabr 1922-ci ildə Belarusiya Dövlət və Universitet kitabxanası kimi yaradılmışdır. O, Belarusiya Dövlət Universitetinin tərkibinə daxil idi və ölkənin əsas kitabsaxlayıcısı funksiyasını yerinə yetirirdi. Kitabxananın ilk direktoru İosif Bensianoviç Simonov olmuşdur və 40 il kitabxanaya rəhbərlik etmişdir.

Kitabxananın yeni binası istifadəçilər üçün 16 iyun 2006-ci ildə tarixindən açılmışdır. Təntənəli açılış mərasimində Belarusiya prezidenti A.Q.Lukaşenko demişdir: “Bu unikal bina müasir memarlığın ciddi gözəlliyini və yeni elmi-texniki həlləri özündə birləşdirir”. Burda dünya informasiya resurslarına cıxış nəzərdə tutulmuşdur. Keçmiş və gələcəyin elmi və mədəni nailiyyətlərinin mühafizəsi və istifadəsi üçün, peşəkar fəaliyyət üçün, istirahət və vacib tədbirlərin keçirilməsi üçün hər bir şərait yaradılmışdır. Milli kitabxana ölkənin gücü və çiçəklənməsinin təcəssümü, belarus millətinin yaradıcı qüvvəsi və enerjisi, ölkənin əsas intellektual və mədəni mərkəzlərindən biridir.  Ölkə paytaxtının əsas nəqliyyat magistralında yerləşən BMK-nın yeni binasının qarşısındakı meydançada ilk belarus naşirlərindən olan Fransisko Skorininin bürüncdən tökülmüş abidəsi ucaldılmışdır. Kitabxananın binasının forması böyük bir almazı xatırladır, biliyin dəyərini və idraki aləmin sonsuzluğunu simvolizə edir. Binanın layihə müəllifləri B.K.Vinoqradov və V.V.Kramarenkodur.

Kitabxananın əsas parametrləri aşağıdakı kimidir:

1) kitabxananın ümumi sahəsi- 113.669 kv.m.

2) o cümlədən kitabsaxlayıcı- 54.960 kv.m.

3) hündürlüyü- 73.670 m.

4) fondun ümumi tutumu- 14 milyon çap vahidi

5) ümumi oxucu yerlərinin sayı- 2000

6) oxu zalları-20

7) kitabxana personalı və istifadəçilərin avtomat. işçi yerləri cəmi-1500-dən çox

            BMK-nın 40 –a yaxın şöbəsi vardır və bir neçə istiqamətdə təsnifləşdirilir. Bunlar:

            Oxuculara xidmət aşağıdakı şöbələrdə həyata keçirilir:

- Kitabxana xidməti şöbəsi

- İstifadəçiləırin qeydiyyatı və məlumatlandırılması şöbəsi

- KAA və sənədlərin çatdırılması şöbəsi

- Rəsmi sənədlərlə xidmət şöbəsi

- İxtisaslaşdırılmış fondla xidmət şöbəsi

- Məlumat-informasiya xidməti şöbəsi

            Sosio-mədəni mərkəz:

- Qalereya-sərgi fəaliyyəti şöbəsi

- Mədəni-kütləvi tədbirlər şöbəsi

- Beynəlxalq əlaqələr şöbəsi

- İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi

- İdman-sağlamlıq fəaliyyəti şöbəsi

- Ekskursiya-metodiki iş şöbəsi

            İnformasiya resurslarının formalaşdırılması

- Sənədlərin biblioqrafik işlənməsi şöbəsi

- Avtoritet faylların milli verilənlər bazasının aparılması şöbəsi

- Sənədlərin indeksləşdirilməsi şöbəsi

- Kitabsaxlayıcı şöbəsi

- Fondun komplektləşdirilməsi şöbəsi

- Elektron informasiya resurslarının komplektləşdirilməsi şöbəsi

- Kitabxana sənədlərinin bərpası və konservasiyası şöbəsi

- Jurnal və ardı davam edən nəşrlərin mühafizəsi şöbəsi

- İxtisaslaşdırılmış fondların mühafizəsi şöbəsi

            İnformasiya mərkəzi

- Analitik-informasiya şöbəsi

- Elmi-tədqiqat biblioqrafiya şöbəsi

- Korporativ əlaqələr şöbəsi

- İnternet potalın dəstəklənməsi şöbəsi

- Elektron kitabxananın formalaşdırılması şöbəsi

            Elmi iş və nəşriyyat fəaliyyəti

- Kitabxanaşünaslıq elmi-tədqiqat şöbəsi

- Kitabşünaslıq elmi-tədqiqat şöbəsi

- Kitabxana-informasiya texnologiyaları şöbəsi

- Dövri və ardı davam edən nəşrlərin redaksiyası

            Kitabxanın birinci mərtəbəsində- atrium zonada istifadəçilər hər hansı bir nəşrin kitabxanada mövcud olub olmaması barədə məlumat alır, avtomatlaşdırılmış vasitələrdən istifadə edərək sərbəst sənəd axtarışı aparmağı öyrənirlər. Bu zonanın məlumat-informasiya aparatı 1993-cü ildən yaradılmağa başlayan elektron kataloq, kitabxananın kartoqrafik nəşrlərinin baş əlifba və sistemli kataloqunun elektron əksi olan imic kataloq və s. ilə təqdim olunur. Kitabxanada tətbiq olunan yeni proqram təminatı sənədləri müxtəli ünsürlərə görə axtarmağa, sifariş və istifadəçilərə sənəd verilişi proseslərini avtomatlaşdırmağa, daha aktual elektron resurslara çıxışı təmin etməyə (kitabxananın aparıcı dünya istehsalçılarından əldə etdiyi və öz yaratdığı elektron və online verilənlər bazaları, çox sayda CD-ROM-da olan biblioqrafik və tam mətnli nəşrlər) və s. həyata keçirməyə imkan verir. Kitabxanada təkcə buraya gələn oxuculara informasiya xidməti göstərilmir. Həmçinin, uzaq məsafədən kitabxananın internet portalında  online istifadəçilərə “Kitabxanaçıdan soruş” virtual məlumat xidməti, “Sənədlərin elektron çatdırılması” xidmətləri də səmərəli şəkildə həyata keçirilir.

Bu gün BMK-nın fondu 9 milyon nüsxədən çoxdur və məzmunca universal fonddur. Buraya Belarusiyada və başqa bir çox müxtəlif dünya ölkələrində, 80-dən çox dünya dillərində olan çap əsərləri, əlyazmalar, sənədlərin mikrosurətləri, elektro və digər materiallar daxildir. Fondda başlıca milli dəyər kəsb edən cəhət isə yarım milyondan çox belarus dilində,  Belarusiya ərazisində və xaricdə belarus dilində çap olunan milli sənədlərin olmasıdır. Burada belarus ədəbiyyatının klassiklərinin - V.Dunin-Martınkeviç, F.Boquşeviç, Y.Kupala, Y.Kolas, M.Boqdanoviç və s. ilk nəşr nümunələri saxlanılır.

            BMK-nın informasiya resursları - ölkənin ən zəngin sənəd ehtiyatlarından biridir. Fondun formalaşdırılması 1921-ci ildən həyata keçirilməyə başlamışdır. Fondun əsası monastr və kilsə kitabxanalarının kolleksiyaları, gimnaziya kitabxanaları, akad. E.F.Karskiy və prof. N.A.Yançukun belarusiyaşünaslığa, etnoqrafiya və ədəbiyyata, K.Y.Qrotun slavyanşünaslığa, prof. K.K.Sluçevskinin hüquqa, İ.P.Kornilovun tarix və belarusiyaşünaslığa, C.M.Qoldşteynin Litva və Polşanın tarixinə dair kitablar, həmçinin Moskva və Leninqradın böyük  kitabxanalarının hədiyyələri sayəsində qoyulmuşdur. Kitabxana yarandığı gündən belarus nəşrlərinin pulsuz məcburi nüsxəsini və SSRİ-də (1995-ci ilə qədər) çap olunan nəşrlərin 1 məcburi nüsxəsini almağa başlamışdır. BMK-sı həm də BMT-nin və digər beynəlxalq təşkilatların materiallarının depozitar saxlayıcısıdır.

            Kitabxananın yeni binası kitabxana fondlarının təşkilini optimallaşdırmağa imkan verdi. Belə ki, ən aktual nəşrlər- ensiklopediyalar, məlumat kitabları və dərs vəsaitlərinin açıq fond şəklində təqdim olunması fondla oxucunu daha da yaxınlaşdırdı. Kitabxananın miqyasının böyüklüyünə baxmayaraq  kitabsaxlayıcıdan (fonddan) kitab və digər sənədlərin əldə olunması operativ rejimdə teleliftlərin istifadəsi ilə həyata keçirilir və 20 dəq. ərzində tələb olunan ədəbiyyatı istifadəçiyə çatdırır. Belarusiyada bele bir avtomatlaşdırılmış daşıma sistemi ilk dəfədir istifadə olunur.

            BMK-da müxtəlif əlamətlərinə və təyinatına görə (Oxucuların təhsil səviyyəsi, elm sahəsi, sənədin növü) fərqlənən 20 oxu zalı vardır. Zallar 2000 istifadəçi yeri üçün nəzərdə tutulmuşdur və 3 mərtəbədə yerləşir. Bu zalların hamısı sənəd verilişinin elektron kafedraları, sənədləri skaner etməyə və sürətini çıxarmaga imkan verən, elektron nəşrləri çap edən (printer) müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuşdur. İstifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuş işçi yerləri kompüterləşdirilmişdir. Oxu zallarında işləmək üçün rahat şərait yaradılmışdır.

            Birinci mərtəbədəki zallar kütləvi oxucu kontingenti üçün nəzərdə tutulmuşdur: ümumi oxu zalı, ali təhsilli mütəxəssislər üçün zal, dövri nəşrlər zalı, kitabxanalararası abonement və sənədlərin çatdırılması zalı. İkinci mərtəbədəki oxu zalları fundamental elmi tədqiqatlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bunlar: belarus ədəbiyyatı zalı, dissertasiyalar zalı, elmlər doktormalı üçün zal, hüquqi informasiya zalı, beynəlxalq təşkilatların sənədləri zalı, aztirajlı sənədlər zalı və s.-dir. Bu mərtəbədə həmçinin kataloq və kartoteka zalı, informasiya-məlumat xidməti zalı, yeni daxil olan ədəbiyyat sərgisi və internet mərkəz yerləşir.

            Üçüncü mərtəbədə incəsənət sənədləri zalı, not və audiosənədlər zalı, əlyazma, nadir və qədim nəşrlər zalı yerləşir. Əksər zallar özünəməxsus komplekslərlə, kitabların saxlatdırılması üçün kafedraların, stellajların, koməkçi fondun qapalı hissəsinin  yerləşdiyi avanzala malikdir. Zallarda yerlərin sayı zalın profilindən, potensal ziyarətçi axınından asılıdır. Ən böyük zallar ümumi oxu zalı və ali təhsilli mütəxəssislər üçün olan zaldır. Oxu zalları xüsusi texniki təchizat, mikroiqlimə nəzarət sistemi, işıqlandırma, müxtəlif növ daşıyıcılarda olan sənədlərlə kompleks iş üçün hər bir şəraitlə təmin olunmuşdur. Kitabxanada məhdud fiziki imkanlı istifadəçilər də unudulmamışdır. Zəif görmə qabiliyyətli və gözdən əlillər üçün hər cür avadanlıqla və müasir texnologiya ilə təchiz olunmuş xüsusi zal da fəaliyyət göstərir.

            Kitabxanada həmçinin 490 yerlik konfrans zal da vardır. BMK-nın yeni binasının unikallığı ondadır ki, onun fondu binanın yuxarı hissəsində yerləşdirilmişdir. Belə yerləşmənin yeraltında - zirzəmidə yerləşmədən optimallığına görə üstündür. Bununla yanaşı fondun perimetri üzrə yerləşən dəhlizlər iki qat qoruma (termos prinsipi ilə) mühiti yaradır və istənilən hava şəraitində məkan daxilində daima eyni temperaturu saxlamağa imkan verir.

            Kitabxananın əsas fond saxlayıcısından əlavə Mərkəzi köməkçi fondu sənədləri, ədəbiyyatı ilə bütün istifadəçilərin üzünə açıqdır. Burada oxuculara dərsliklər, idraki və bədii ədəbiyyat sərbəst şəkildə təqdim olunur. 16000 nüsxədən artıq ədəbiyyatı əhatə edir. Mərkəzi köməkçi fondun qapalı hissəsi 35000 dərslik və elmi nəşrləri əhatə edir. Sənədlər növbətçi kitabxanaçı tərəfindən oxucunun sorğusuna əsasən və oxucu biletini təqdim etməklə verilir. Mərkəzi köməkçi fondun təşkili şöbəsi BMK-nın elektron resurslara çıxışla təmin olunmuşdur:

- elektron kataloq

- imic kataloq- baş əlifba kataloqunun elektron versiyası

- tematik məlumat bazaları- “Belarusiya keçmişdən gələcəyə”, “Çernobıl”, “Belarusiya tarixi”, “Belarusiya mədəniyyət və incəsənəti”

- faktoqrafik məlumat bazaları- “Belarusiya simalarda və hadisələrdə”, “Belarusiya alimləri”

- Milli dövri mətbuatın elektron arxivi

- Elektron kitabxana

- Disklərin kitabxanası

BMK-da oxuculara bir sıra əla xidmətlər də göstərilir. Bunlar:

- çap nəşrlərinin hissələrinin surətinin çıxarılması

- elektron informasiyanın istifadəçinin elektron daşıyıcısına (yaddaş kartı, CD və s.) köçürülməsi

- elektron informasiyanın çap edilməsi (printer)

- mərkəzi kpməkçi fonddan hər hansı bir sənədin müəyyən bir hissəsinin skaner edilməsi

- qrupla iş üçün nəzərdə tutulmuş auditoriyanın BMK-nın fondundan olan ədəbiyyatla təmin olunması və s.

            Müasir informasiyalaşdırılmış cəmiyyətin tələblərinə uyğun olaraq informasiya resurslarının keyfiyyəti və operativ formalaşdırılması BMK-nın əsas strateji vəzifəsidir.Kitabxana-informasiya resursları müxtəlif kateqoriyalı istifadəçilərin informasiya tələbatlarını müxtəli sənəd növləri və onların analitik-sintetik işlənməsi yolu ilə ödənilməsi və formalaşdırılmasına yönəlmişdir. BMK-sı ölkənin ən dolğun və tələb olunan fonduna malikdir. BMK-da informasiya resurslarının formalaşdırılması kitabxanaların, arxivlərin, muzeylərin, informasiya xidməti mərkəzlərinin informasiya resurslarının bir yerə toplanması imkanlarına əsasən yerinə yetirilir və aşağıdakı funksiyaları qarşıya qoyur:

- milli informasiya resurslarının maksimal şəkildə tam külliyyatının toplanması

- dünya əhəmiyyətli informasiya ehtiyatlarının toplanması

- BMK-nın informasiya ehtiyatlarının informasiya-axtarışı sisteminin inkişafı

- Milli sənədlərin biblioqrafik repertuarının yaradılması, dünya biblioqrafik resurslarının formalaşmasında iştirak

- Geniş miqyasda biblioqrafik, faktoqrafik və analitik informasiyanın yaradılması

- Sənədlərin, ilk növbədə milli sənədlərin rəqəmsallaşdırılması

- Belarusiyanın bütün kitabxanalarını, rəqəmsal informasiya resurslarını və informasiya mərkəzlərini birləşdirən milli elektron kitabxana kimi milli sənədlərin elektron arxivinin yaradılması və s.

            BMK-nın informasiya texnologiyaları sistemi kompleks olaraq bütün kitabxana-informasiya texnoloji proses və əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün nəzərdə tutulub və müvafiq texniki-şəbəkə, proqram və informasiya, linqvistik təminatdan ibarətdir. Bura avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemi, internet-portal, sənədlərin korporativ kataloqlaşdırılması sistemi və toplu elektron kataloq, avtoritet/normativ faylların milli məlumat bazasının formalaşdırılması sistemi, nəzarət və idarəetmə sisteminə çıxış, sənədlərin elektron surətlərinin yaradılması sistemi, sənədlərin çatdırılması sistemi, sənədlərin bərpası və konservasiyası sistemi, nəşriyyat-redaksiya fəaliyyəti sistemi və s. İnformasiya texnologiyaları sistemi kompleksi kitabxana fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinin informasiya resurslarının formalaşdırılması, istifadəçilərə xidmət, fondların təşkili və mühafizəsinin təminatı texnologiyasına yeni noqteyi-nəzərdən baxmağa imkan verir.

            Dünyanın aktiv şəkildə informasiyalaşdırılması, informasiya texnologiyalarının inkişafı ölkənin baş kitabxanasının qarşısında yeni tələblər qoydu, onun cəmiyyət həyatında rolunun artırılmasına tələbat yaratdı, kitabxananın oxucularının innovativ, elmi yaradıcı, idraki və digər tələbatlarının ödənilməsi və işçi heyətinin əməyinin  keyfiyyət və operativliyinin artırılması üçün lazımi şərait yaradılmışdır. Belarusiya Prezidenti A.Q.Lukaşenkonun 2004-cü ildə mütəmadi fəaliyyət göstərən respublika və yerli dövlət idarələrində rəhbər işçilərinin “Dövlətin innovativ siyasəti və onun reallaşdırılması yolları” adlı seminarında səsləndirdiyi təklifə uyğun olaraq Belarusiya Respublikasının Nazirlər Soveti tərəfindən dövlət müəssisəsi olan Belarusiya Milli Kitabxanasının tikilən binasının bazasında “Respublika informasiya və sosio-mədəni mərkəzin yaradılması” Konsepsiyası hazırlanmış və təsdiq olunmuşdur. Bu konsepsiyaya uyğun olaraq kitabxana respublika-informasiya mərkəzi kimi:

- vahid informasiya məkanı formalaşdırır, milli və xarici informasiya resurslarına çıxışı təşkil edir.

- Internet-portalı yaradır və dəstəkləyir

- Kütləyə açıq milli elektron informasiya resurslarını yaradır.

- Korporativ kataloqlaşdırma sisteminin fəaliyyətini təşkil edir, Belorusiyanın toplu kataloqunu, milli sənədlərin və avtoritet yazıların verilənlər bazasını aparır.

            Kitabxanada ekskursiya fəaliyyətinə böyük diqqət ayrılır. Kitabxananın sosio-mədəni mərkəzinə konfrans zal, rəsm qalereyaları kompleksi, kitab muzeyi, ekskursiya meydançası, bədən tərbiyəsi –sağlamlıq kompleksi, uşaq oyun otağı, istirahət zonası və s. daxildir. Sosio-mədəni mərkəzin əsas elementlərindən biri kitab muzeyidir. Bu muzey ziyarətçilərin belarus kitab çapının dünya kitab tarixinin kontekstində inkişafı ilə tanış etmək məqsədilə yaradılmışdır. Onun fəaliyyətinin əsas istiqaməti daimi və müvəqqəti ekspozisiyalar vasitəsilə kitabxanada saxlanılan 70 minlik nadir və qədim çap nəşrlərinin kitab kolleksiyalarının, qiymətli nəşrlərin istifadəçilər üçün açılması, nümayiş etdirilməsidir. Muzey muasir sərgi avadanlıqları ilə təmin olunmuş xüsusi aparat burada lazımi temperatur və nəmişliyi saxlamağa imkan verir.

            Belarusiya Milli Kitabxanası dövlət müəssisəsi olub, özündə informasiya, sosio-mədəni və sosio-siyasi mərkəz funksiyalarını özündə cəmləyən müasir kitabxanadır. Kitabxananın yeni binası Belarusiyanın vizit kartıdır.

 

 

ƏDƏBİYYAT

1. Мотульский, Р.С. Национальная библиотека Беларуси: учеб. Пособие для вузов // Р.С.Мотульский; Нац. б-ка Беларуси, Белорус. гос. ун-т культуры и искусств.- Минск: Нац. б-ка Беларуси, 2009.-131 с.

2.http://www.nlb.by/portal/page/portal/index/content?lang=ru&classId=4E4538250D5643C5B725B4F04A443B66

3. Материалы Международного конгресса «Библиотека как феномен культуры» (Минск, 23-24 октября 2013 г.) / Национальная библиотека Беларуси; сост. А.А.Суша.- Минск, 2013.-323 с.

 

Н.Д.Абдулааева

 

НАЦИОНАЛЬНАЯ  БИБЛИОТЕКА  БЕЛАРУСИ  КАК  ЦЕНТР

БИБЛИОТЕЧНЫХ  ИННОВАЦИЙ

 

Р Е З Ю М Е 

                В статье коротко освещена деятельность Национальной библиотеки Беларуси. Тут рассматривается история и формирование библиотеки, структура, основные функции,  новые формы и виды библиотечного обслуживания, деятельность библиотеки как социо - культурного центра. Рассказывается о новых технологиях в  автоматизациипроцесса обслуживание пользователей, телелифт,Факсимильныекниги, мобильные стеллажи  и  о др. библиотечных инновациях в новом информатизационном обществе.

 

 

N.D.Abdullayeva

NATIONAL LIBRARY OF BELARUSAS ACENTER OF
LIBRARY INNOVATIONS

 

S U M M A R Y

                This articlebrieflyhighlights the activitiesof the NationalLibrary of Belarus.Thenexamines the historyand formation ofthe librarystructure, basicfeatures, new forms and typesof library services, library activitiesas a socio-cultural center.Highlights newtechnologiesinprocess automationserviceuserstelelift, Facsimilebooks,mobile shelvingandotherinnovationsin the newlibraryinformatizationsociety.

 

Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir.- Qrant № EİF-RİTN-MQM-2/İKT-2-2013-7(13)-29/07/1

 

 

Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal.- 2014.- № 2.- S. 98-104.