Xalqa maarif işığı yandıranlar

«Qadın bəşəriyyətin zərif məxluqudur», deyirlər. Amma yeri gələndə «zərif məxluq» dediyimiz qadınlar ən gərgin anlarda möhkəm iradə nümayiş etdirməklə hətta kişiləri kölgədə qoyublar. Azərbaycanın tarixində də belə qadınların sayı az deyil. Vaxtilə bizim böyük iradə sahibi olan, savadı, bacarığı, dərin dərrakəsi ilə düşməni belə mat qoyan Tomris, Məshəti, Natəvan kimi xanımlarımız olub. Azərbaycan qadınının dünyanı çadra rəngində gördüyü, cəhalətin hökm sürdüyü dövrlərdə, milləti oyanışa, maariflənməyə səsləyən ziyalı xanımlarımız olub. Onlardan biri də ötən əsrin 20-30-cu illərində fədakar maarifçilik fəaliyyəti göstərmiş Sənubər Nəsib qızı Əyyubova olub.

«Sizi çadrasız görsələr, öldürərlər...»

Sənubər 1905-ci ildə Qazax bölgəsinin Dağ Kəsəmən kəndində varlı-imkanlı ailədə doğulmuşdu. Atasınn zavodları, neft anbarları, dəyirmanları vardı. Lakin bu var-dövlət gənc Sənubəri maraqlandırmırdı. O, oxumağa, təhsil almağa can atırdı. İlk təhsilini Qazax qız məktəbində almışdı. 1920-ci ildə ali təhsil almaq üçün Bakıya gəlir. Bu zaman Azərbaycanda artıq sovet hakimiyyəti qurulmuşdu. 1924-cü ildə Sənubər daha 16 nəfər gənc qızla birlikdə Azərbaycan Ali Pedaqoji Qadın İnstitutunu bitirir. Sənubəri təyinatla Qubaya göndərirlər.

Gənc müəllimə Qubaya gəlişində böyük çətinliklərlə üzləşir. Sənubər Əyyubovanın bacısı qızı Ruhəngiz Fətullayevanın xatirələrindən: «Xalam deyirdi ki, o, yaxın rəfiqəsi Sürəyya Xəlifəzadə ilə Xaçmazda qatardan düşüb faytona əyləşirlər. Faytonçudan xahiş edirlər ki, onları Qubada yaşlı bir qadının evinə aparsın. Axı onların Qubada heç bir tanışları yox idi. Nadürüst faytonçu isə onları Hacıağa adlı yaşlı bir kişinin evinə aparır. Hacıağa qızların nə məqsədlə gəldiyini, varlı ailədən olduqlarını bilincə deyir: «Məbada bayıra çıxasınız, sizi çadrasız görsələr, öldürərlər...»

Qızlar bir həftə bu evdə qalır. Ev sahibi hər gün onlardan çoxlu pul qopararaq, əvəzində bir az yemək-içmək gətirirdi. Bir gün xalam fikirləşir ki, kəlağayını çadra kimi örtüb poçta getsinlər və Bakıya teleqram vursunlar. Belə də edirlər. Xalq maarif komissarı Mustafa Quliyevə teleqram vuraraq vəziyyəti bildirirlər. O, teleqramı alan kimi Quba maarif şöbəsinin müdiri Hüseyn Musayevə teleqram vurub təcili surətdə qızları tapmağı tapşırır. Maarif müdiri yubanmadan şəhərə adam salır, onları ev-ev, həyət-həyət axtartdırıb tapır. Qızları qorxudaraq pullarını əllərindən alan ev sahibi Hacıağanı isə həbs edirlər».

Qədəmləri hər evə sevinc bəxş edirdi

Bu hadisədən sonra Sənubərlə Sürəyya üçün əsl döyüş meydanı açılır. Müəllim kimi şərəfli ad daşımağa hazır olan bu qızlar maarif müdirinin himayəsi altında fəaliyyətə başlayırlar. Quba Qəza Komitəsinin katibi İsmayıl Şəfiyevin yanına gedib bildirirlər ki, qızlar seminariyası açmaq istəyirlər.

- Buyurun, heç bir etirazımız yoxdur, - deyə İ.Şəfiyev razılıq verir.

Gənc müəllimlər hansı qapını döyürsə, heç kəs qızını məktəbə buraxmaq istəmir. Əhali arasında mövhumat çox güclü idi, qadınları ictimai işə, qızları məktəbə cəlb etmək çox çətin idi.

Naəlac qalan Sənubər at belində Pirəbədil kəndinə gedib Qəzənfər Musabəyovun nəslindən bir neçə qızı və bəzi bəy qızlarını məktəbə yazdırır. Bunu görən başqa varlı ailələr də qızlarını məktəbə gödərirlər. Bu minvalla Sənubərin müdir olacağı məktəbdə oxuyacaq qızların sayı 40-a çatır. İndi əsas məsələ məktəb üçün binanın seçilməsi idi; seçilir. Bu işdə Quba qadınlar şöbəsi onlara kömək edir. Bundan başqa, qızlar üçün lazım olan geyim - məktəbli forması hazırlanır.

Qızlar yaman ruhlanmışdılar. Sənubər müəllimənin məktəbə gətizdirdiyi pianoda çalıb-oxuyur, açılış gününə səhnəciklər hazırlayırdılar.

Rayon fəallarıının, valideynlərin, Bakıdan dəvət olunmuş qonaqların iştirakı ilə məktəbin açılışı keçirilir. 1924-cü ilin noyabrında Quba Qızlar Seminariyası fəaliyyətə başlayır.

Sənubər Əyyubova dörd il Quba Qızlar Seminariyasına rəhbərlik edir. O, qızların təhsilinə, təlim-tərbiyə işlərinə çox ciddi yanaşırdı. Özü təbiət dərslərini tədris edirdi. Seminariyanı bitirən məzunları müxtəlif yerlərə müəllim işləməyə göndərirdilər.

Sənubər xanımın səyi ilə Qubada qadınlar klubu da açılır. İllər ötür. Qızlar Seminariyasının açılmasında olmazın çətinliklərə rast gələn Sənubər xanım qubalıların sevimlisinə çevrilir. Onun qədəmləri hər evə sevinc bəxş edirdi. Qubada doğulan qızlara qoyulan «Sənubər» adının verilməsi gənc müəlliməyə bəslənilən dərin hörmətin izharı idi.

«Xalq düşməni» adı ilə həbs olundular

Deyirlər, həyat sonu bilinməyən nigarançılıqdır. Bəzən insan həyatının ən şirin anında elə zərbə alır ki, bu zərbənin acısını ömür boyu yaşamalı olur. Sənubər xanım da həyatın sərt zərbəsinə elə yaşadığı ən şirin anlarda tuş gəldi... 1937-ci ilin ağır repressiyasından onun da taleyinə pay düşür, özü də həyat yoldaşı ilə birlikdə.

Ruhəngiz xanımın dediklərindən: «Xalamın həyat yoldaşı Mehdi Məhərrəmov Qubanın prokuroru idi. Qubada tanış olmuşdular, toyları da orada olmuşdu. 1928-ci ildə Bakıya qayıtdılar. Mehdi respublika prokurorunun müavini, Sənubər isə maarif komissarlığında şöbə müdiri oldu. 1930-cu ildə bu xoşbəxt ailədə Alanqo adlı qız, bir neçə il sonra isə Çingiz adlı oğlan dünyaya gəldi. 1935-ci ildə Sənubər Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix-coğrafiya fakültəsinin dekanı təyin edildi. Beləcə, hər şey irəliyə, daha fərəhli günlərə doğru gedirdi. 1937-ci ilin yayında pedaqoji institutun tələbələri üçün Şuşada təkmilləşdirmə kursları təşkil edirlər. Xalam da uşaqlarını götürüb oraya gedir. Günlərin birində onun qaldığı otağın qapısı döyülür və iki nəfər içəri girir. Nisbətən yaşlı olanı cibindən bir kağız çıxarıb xalama göstərir. Bu həbs olunmaq üçün sanksiya idi».

Heç bir seçimi qalmayan ana uşaqlarını dayələrinə tapşırır və deyir ki, onları nənələrinin yanına aparsın. Beləcə, uzun ayrılıq başlanır...

Sənubər xanım ömür-gün yoldaşının həbs edilməsini də həbsxanada öyrənir. Mehdi köhnə bolşevik Sarı Şəmistanla bir kamerada qalırdı. Şəmistan Sənubərin əmisi oğlu idi. Onu tutan kimi həyat yoldaşı Pərini də həbs etmişdilər. Pəri isə Səməd Vurğunun əmisi qızı idi. Dustaq otağında dörd qadın - Ayna Sultanova, Xavər Qarayeva, Sevgili Hacıyeva və Sənubər Əyyubova birlikdə idilər.

Sənubər xanıma çoxlu işgəncələr versələr də, boynuna bir şey qoya bilmirdilər. Ruhəngiz xanım söyləyir ki, sürgündən qayıdandan sonra xalası həmin acı anları belə xatırlayırdı: «Özünü müstəntiq adlandıran «cəllad» pəncərənin qarşısına gəlib onu taybatay açdı. Məni pəncərənin önünə çağırdı. Aşağıda maska taxmış bir kişi əlində şallaq, müntəzir dayanmışdı. Yerdə kisənin içində nəsə tərpənirdi. Bədənim üşəndi. Ani olaraq beynimdən keçdi: «Birdən kisədəki Mehdi olar?!» Gözlərimə qaranlıq çökdü. Əgər o, Mehdi deyilsə, onda müstəntiq məni niyə pəncərə önünə çağırdı? Müstəntiq «Vur!» əmrini verəndən sonra aşağıda döyülən adamı mənə göstərərək, mənəviyyatımı sarsıtmaq, yazılı kağızlara qol çəkdirmək istəyirdi».

Bu zaman gənc qadın bayıldı, üzünə su çilədilər. Özünə gəlmədiyini görüncə, yenidən kameraya apardılar.

Gecikmiş bəraət

Mehdi Məhərrəmov həbsxanada güllələnir. Sənubər xanımı isə «xalq düşməninin» arvadı kimi Qazaxıstana sürgün edirlər. Bu qədər haqsızlıqlara tuş gələn Sənubər Əyyubova sanki həyatla çarpışır, gözü önünə qurub-yaratdığı işləri gətirib: «Mən sınmamalıyam» deyirdi. Elə bil uca, işıqlı zirvədən qaranlıq quyunun dibinə yuvarlanmışdı. Oradan çıxmaq üçün qadın nələr etmədi... Baytarlıq ixtisasına yiyələndi.

Aylar keçib, illər dolandı, 1947-ci ilidə Sənubər xanım sürgündən qayıtdı. Qocalmışdı, amma yenə də sarsılmamışdı. Bəraət alana qədər Kürdəmirdə, Şamaxıda baytar həkimi işlədi. Övladlarının hər ikisi ali təhsil aldı.

1956-cı ildə bir çox günahsız repressiya olunmuş şəxslər kimi ona və ərinə (ölümünüdən sonra) bəraət verildi. Bakıda yaşamaq hüququ bərpa edildi. Pedaqoji fəaliyyətə qayıtdı, müxtəlif işlərdə, BDU-nun prorektoru vəzifəsində çalışdı. 1967-ci ildə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edildi. 1970-ci ildə, 65 yaşında dünyasını dəyişdi.

Mehparə Sultanova

Mədəniyyət.- 2010.- 18 avqust.- S. 15.