Səs irsimizin saxlanc yeri

SSRİ Səs Yazıları Arxivinin yaradılmasından heç bir il keçmədi ki, 1968-ci ildə Azərbaycanda da belə bir qurum yarandı. Azərbaycan Respublikası Dövlət Səs Yazıları Arxivinin yaradılmasında əsas məqsəd ölkənin ictimai-siyasi, tarixi, elmi və mədəni həyatını özündə əks etdirən bədii və sənədli fono-video sənədləri, səs və video yazılarını toplayıb dövlət mühafizəsini təşkil etmək idi. Arxivin ilk əməkdaşları isə Bakı Dövlət Universitetinin axşam şöbəsində təhsil alan bir qrup gənc oldu...

Səs Yazıları Arxivi yaradıldığı vaxtdan Azərbaycan mədəniyyətinə mühüm töhfə verən, özəlliklə zəngin milli musiqi irsimizin qorunmasına xidmət edən mühüm quruma çevrilib. Arxivin fəaliyyətə başladığı ilk gündən burada çalışan, 1974-cü ildən isə müəssisəyə rəhbərlik edən Əməkdar mədəniyyət işçisi Yaqub Mədətov bu barədə belə deyir: “Biz zəngin səs xəzinəsinin yaradılmasında, onun qorunmasında iştirak edirdik. Burada yer alan fonosənədlər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən, hətta dünyanın bir çox ölkələrindən müxtəlif illərdə çətinliklə də olsa tapılıb, gətirilib. Məqsədimiz ondan ibarət olub ki, Azərbaycanın səs yazıları bir mərkəzdə toplanılsın”.

70 min fonosənəd - zəngin səs xəzinəsi

Dövlət Səs Yazıları arxivi olduqca zəngindir. Burada Azərbaycanın tanınmış xanəndələrinin səs yazıları qorunub saxlanılır. Arxivdə Azərbaycanın ictimai və mədəni həyatının bütün sahələrini əhatə edən, habelə tanınmış şəxsiyyətlərlə bağlı qiymətli materiallar saxlanılır. Arxivdə saxlanılan ən qədim fonosənəd 1902-ci ilə aiddir. Ü.Hacıbəylinin bir dəqiqəlik ifası isə nadir fonosənədlərdəndir. Bura gələnlərdən çoxu onun bir dəqiqəlik ifası ilə maraqlanıblar.

Ötən müddətdə arxivdə zəngin səs xəzinəsi yaradılıb. Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində belə arxivlər fəaliyyət göstərir ki, həmin müəssisələrdə səs yazılarından daha çox kino, foto sənədlər saxlanılır. Azərbaycan Dövlət Səs Yazıları Arxivi MDB məkanında Rusiyadan sonra ikinci belə arxivdir. Hazırda burada qrammofon vallarında, maqnitofon lentlərində, CD-lərdə 70 min fonosənəd, həmçinin 3000-dən artıq videoyazı mühafizə edilir. Məlumat üçün deyək ki, Niderlandda Səs Yazıları Akademiyası fəaliyyət göstərir. Həmin arxivdə 10 minə yaxın fonosənəd saxlanılır. İsraildə, Baltikyanı ölkələrində də səs arxivlərində saxlanılan fonosənədlərin sayı 10 mini ötmür. Burada qorunan fonosənədlərin sayı Azərbaycanın çox zəngin mədəniyyət tarixi olduğunun göstəricisidir.

Rəqəmsal sistemə keçid

Belə bir zəngin səs saxlancının müasir dövrdə səmərəli fəaliyyəti, sözsüz ki, yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi olmadan mümkün deyil. Hazırda arxivin tamamilə rəqəmsal sistemə keçməsi üçün iş aparılır. İndiyədək fondda saxlanılan sənədlərin 35 faizi rəqəmsallaşdırılıb. Arxiv beynəlxalq əməkdaşlığa da böyük önəm verir, Böyük Britaniyanın Kral kitabxanasının elmi-tədqiqat mərkəzi ilə əməkdaşlıq edir. İndiyədək 50-ə qədər Azərbaycan aşıq dastanı rəqəmsal səs yazısında həmin kitabxanaya göndərilib. Gələcəkdə ABŞ-ın Konqres Kitabxanasına da muğam və folklor nümunələrinin göndərilməsi nəzərdə tutulur.

Səs yazıları bərpa edilir

Dövlət Səs Yazıları Arxivində qədim səs yazılarının bərpası da həyata keçirilir. 1900-1914-cü illərdə Azərbaycanın klassik muğam ustalarının yüzlərlə əsəri dünyanın müxtəlif səsyazma studiyalarında yazılıb. Bunları bir araya gətirmək, bərpa işi aparmaq üçün böyük zəhmət tələb olunur. Məlumat üçün deyək ki, köhnə valları bərpa edə bilmək üçün xüsusi məhlullar mövcuddur. Məhlullar vasitəsilə təmizlənən vallar xüsusi qurğu vasitəsilə qurudulur, sonrakı prosesdə isə köçürülür. Ötən əsrin əvvəlində məşhur Azərbaycan xanəndələrinin səsi xeyli sayda qrammofon vallarına yazılıb, onların bəziləri arxivdə saxlanılır.

Televiziya və radiolar səs yazılarını arxivə vermir

Arxivin direktoru Yaqub Mədətov deyir ki, SSRİ dövründə fondun zənginləşməsi və komplektləşdirilməsi asanlıqla aparılırdı. Televiziya və radiolar ilə sıx əməkdaşlıq nəticəsində arxiv fondunun tərkibi yeni səslərlə zənginləşirdi. Bu gün isə vəziyyət başqa cürdür: “Əvvəllər qərar var idi ki, efirə gedən bütün verilişlər arxiv işçiləri tərəfindən seçilməli və səs yazıları arxivinə göndərilməli idi. “Milli Arxiv Fondu haqqında" qanunda da bu nəzərdə tutulub. Qanuna əsasən, səs yazısının 3 il vaxtı keçəndən sonra arxivə təhvil verilməlidir. Bununla bağlı bizim televiziya və radiolara müraciətlərimiz olub, amma hələlik qanunun tələbinə əməl olunmur. Bəzi səsyazma şirkətləri ilə əlaqələr yaratmışıq. Hazırlanan disklərin bir nüsxəsini də bizə göndərirlər”.

Arxiv sənətçilərlə, musiqi xadimləri ilə də əlaqələr qurub: “Onlar könüllü şəkildə bütün fonosənədləri bizim arxivə təhvil verirlər. Çünki evlərdə saxlanılan əsər çox vaxt itir. Professor Tofiq Bakıxanov özünün və atası tarzən Əhməd Bakıxanovun irsini arxivə təqdim edib. Tanınmış folklorşünas Elxan Məmmədli, Maşallah Xudubəyli, qarmonçalan Zakir Mirzəyev, xalq artistləri xanəndə Canəli Əkbərov , tarzən Ramiz Quliyev, bəstəkar Eldar Mansurov və başqaları səs yazılarını arxivə təqdim ediblər”.

Arxivşünas kadrların hazırlanmasına ehtiyac var

Bu gün respublikanın ali məktəblərində arxivşünaslıq ixtisasının tədris olunmadığını deyən Yaqub Mədətov qeyd edir ki, universitetlərdə müvafiq şöbələrin açılmasına ehtiyac var. “Sovet dövründə bəzi ali təhsil ocaqlarında arxivşünaslıq şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycanda bu sahədə milli kadrların hazırlanması ötən əsrin 60-cı illərindən sonra başlanıb. İndi də ali məktəblərdə bu ixtisasın açılmasına ciddi ehtiyac var”.

Yeri gəlmişkən, Moskvada Arxivşünaslıq İnstitutu var. Dövlət Səs Yazıları Arxivinin bir əməkdaşı həmin institutun tələbəsidir. Bu sahədə peşəkar kadrların hazırlanması günün tələbidir. Unutmayaq ki, tariximizin, mədəniyyətimizin mənbəyi hesab olunan arxivlər, dəyərlərimizə sahib çıxmaq istəyən düşmənlərimizə cavab vermək üçün ən tutarlı mənbədir.

C.Zərbəliyev

Mədəniyyət.- 2010.- 25 avqust.- S. 13.