Silsilə romanlar müəllifi

Bu gün Əli Vəliyevin qələmə aldıqlarını oxuduqca adama elə gəlir ki, bunlar lap dünən sənin, mənim, onun başına gələn hadisələrdir...

Xalq yazıçısı Əli Vəliyevin Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında, nəsr dilinin zənginləşməsində özünəməxsus yeri var. O, bir növ xalqımızın taleyini öz şəxsi həyatında yaşamış, onun ağrı-acılarını ürəyində daşımış, erməni-daşnak zülmünün hər cür sifətini görmüş, didərginliyin, qaçqınlığın əzablarını çəkmiş cəfakeş, fədakar bir şəxsiyyət olub.

Əli Qara oğlu Vəliyev 1901-ci ildə Zəngəzur mahalının Ağdü kəndində anadan olub. İlk təhsilini kənddə dördillik rus-tatar məktəbində alıb. Qəlbi oxumaq eşqi ilə alovlanan gənc öz arzularına elə də asan qovuşmayıb. Onun həyat yolu əzablı döngələrdən keçib. 1918-ci ildə daşnaklar Zəngəzura divan tutanda bu qasırğanın hədəflərindən biri də məhz Ağdü kəndi olub. Bütün həmkəndliləri kimi Əli Qara oğlunun da taleyinə didərginliyin ağır günləri yazılıb. O, bir müddət Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında yaşayıb, ata-anasını, yaxın qohumlarını itirdikdən sonra Bakıya gəlib. Gəncliyindən sarsıntılar içində çabalayan gəncin ömür yolu çox gərgin keçib.

Əli Vəliyev yazıçı kimi Azərbaycan ədəbiyyatına böyük töhfələr verib. “Nənəmin cəhrəsi”, “Madarın dastanı”, “Qarlı dağlar”, “Qəhrəman”, “Sovqat”, “Gülşən”, “Çiçəkli”, “Ürək dostları”, “Zamanın ulduzları”, “Turaclıya gedən yol”, “Anaqız”, “Bir cüt ulduz”, “Samovar tüstülənir”, “Durna qatarı”, “Qarabağda qalan izlər”, “Zəngəzur qartalları”, “Narahat adam”, “Sənət eşqi”, “İşığa doğru”, “Cəbhə hekayələri”, “Ərköyün”, “Ordenli çoban” və başqa kitabların müəllifidir.

Amma mənim xatirəmdə, yaddaşımda, ən başlıcası, duyğularımda iz salan kitabı “Budağın xatirələri”dir. Bu əsəri mən bir neçə dəfə oxumuşam. Uşaqlıq illərində, gəncliyimdə və nəhayət, indi. Hər dəfə də bu kitabı başa vurduqdan sonra bir müddət özümə gələ bilməmişəm. 1957-ci ildə yazılmış və ötən əsrin əvvəllərini, xüsusilə də erməni daşnaklarının Zəngəzurda törətdikləri faciələri əks etdirən bu əsər indi də son dərəcə aktualdır. Sanki bu faciələr 1918-1920-ci illərdə deyil, 1988-1990-cı illərdə baş verib. Çünki namərd qonşularımız ötən əsrin əvvəlində olduğu kimi, əsrin sonunda da eyni plan əsasında azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərə hücum edib, mülklərini, evlərini dağıdıb, insanlara işgəncələr verərək qətlə yetirib, soydaşlarımızı öz doğma ocaqlarından didərgin salıblar. Əli Vəliyev bir yazıçı ustalığı ilə başına gələnləri, ermənilərin xalqımızın başına açdığı min bir müsibəti elə təsirli qələmə alıb ki, kitabı oxuduqca, damarlarında qan donur. “Budağın xatirələri” kitabı bir növ Ağdü kəndinin bədiiləşmiş obrazıdır. Müəllif kitabın giriş hissəsində Ağdünü belə təsvir edir: “Kəndimiz Salvartı dağının ətəyindədir. Kövşənimizdən üç el yolu keçir. Camaatımız bunlara Cada deyir. Yazın 45-indən payızın ortalarına qədər bu yollar boş qalmır. Əriş-arğac kimi tərəkəmə köçünün ardı-arası kəsilmir. Mahalın ən böyük kəndində biz yaşayırıq. Atasından, qardaşından təzə ayrılıb özünə comalaq tikənləri nəzərə almasaq, buraya “beş yüz evli Vüqarlı” deyirlər (Vüqarlı Ağdü kəndinin romanda obrazıdır - F.X.).

Kitabda həm kəndin təsviri, həm də ətraf qonşu yaşayış məskənləri haqqında zəngin məlumatlar var: “Bizim Kövşənlə Gorusun arası dağlı, dərəli, təpəli yerlərdir. Buraların axar-baxarı çox gözəldir. Dərələrdən ətir qalxır. Təpələr yaşıl dona bürünüb. El yolunun altı, üstü çiçəklə bəzənib. Bizim kəndlə Gorus şəhərinin arasında Arpa, Buğda təpələri, Göbək daşı, Yantəpə, Üçtəpə, Soyuqbulaq, Göybulaq, Yeddi bulaq kimi yerləri görürdüm. Yolum enişli-yoxuşlu, səfərim uzaq idi”.

Müəllif bu bioqrafik əsərində mənim anadan olduğum Urud kəndinə də öz münasibətini bildirib: “Urud kəndinin girəcəyində İstisu var. Burada həmişə adam olur. Ətraf kəndlərdən, yaylaqdakı tərəkəmələrdən buraya gəlir, çimir, bir müddət qalıb müalicə olunurlar. Bu su mədə-bağırsaq və yel xəstəliklərinin dərmanıdır”.

Əli Vəliyev kitabda Ağdünün qayğılarını, dolanışıq və məişət çətinliklərini də bacarıqla qələmə alıb: “Payız gələn kimi kəndimizin qabağında Tənəzzül dağını duman bürüyür... Kövşəndən taxıl qurtarır, xırman qızğın döyülür, taxıl yuyulub sərilir, dəyirmanlıq başlanırdı. Ərişdə kəsilib qurudulur, Naxçıvandan duzla ərik, Həkəri, Bərgüşaddan düyü ilə maş gətirilir, qış ehtiyatı görülürdü. Çox çəkmirdi ki, qış qapını kəsib gözünü ağardır, camaatın hazırlığını yoxlayırdı. Dövlətlilərin qapısında kərmə qalaqları, evlərin üstündə ot tayaları ucalır, samanlıqlar ağzına kimi dolurdu. Unluqlar unla, quyular taxılla, kartofla ləmhaləm olurdu. Bizim yerlərin qışı bərk gələndə adamlar altı ay evdə, heyvanlar tövlədə yeyib-yatırlar”.

Kitabı vərəqlədikcə gözümüz önündə qəribə mənzərələr açılır. Vaxtilə yaşadığımız, bəlkə də qədrini bilmədiyimiz o dilbər yerlərin mənzərələri pərdə-pərdə dəyişir. Elə bil hər şey dünən olmuşdu. Biz də müəlliflə bərabər doğma yurddan harasa çıxıb gedirik. Yolboyu arxamızca su səpən buludlar, xeyir-dua verən küləklər nəsə pıçıldayır. Bu xəyalı səfərlərin içindəcə Əli Vəliyevin qələmə aldığı xatirələr bizi təsirləndirir: “Mən Yelli gədiyə çatıb geri baxdım. Çökəkdə olan kəndimiz nura boyanmışdı. Bacalardan və həyətlərdən çıxan tüstü yuxarı qalxıb seyrəklənir, çox çəkmədən yoxa çıxırdı. Qala yerinin döşündə bir neçə quzu otlayırdı. Qara pirin başında bir dəstə qız-gəlin pencər yığırdı... Xatirimdə ikən bir şeyi də deyim ki, üç ay yaz, bir ay yayda camaatımız çoxlu pencər yeyərdi. Körpə gicitkanla quzuqulağını bir yerə qatıb duzla ovmaq, lavaşın arasına qoyub dürməkləməyin ləzzəti hələ də damağımdan getməyib. Qoyunqulaqlı ayran aşı, yarpızlı dovğa, şomulu kətə, qırxbuğumlu plov, əvəlikli çəkmə. Güllüqız Yovşanlı düzdə, Dimdikli daşın altında oturub həzin bir səslə oxuyurdu:

Mən gəlmişəm sarı geyib sallanam,

Gəlməmişəm çit-mit geyib allanam.

Mən gəlmişəm istəkana qənd salam,

Gəlməmişəm ürəyimə dərd salam.

Mən gəlmişəm samovarı cütləyəm,

Gəlməmişəm yetimləri bitləyəm.

Mən gəlmişəm nimçələrə aş çəkəm,

Gəlməmişəm qor-qoduğa baş çəkəm.

Yazıçının əsərindən ona görə belə çoxlu sitat gətirirəm ki, Əli Vəliyev həqiqətən bir rəssam istedadı ilə gördüklərini sözlə ifadə etməyi, o yerlərin ələdüşməz təbiətini, gözəlliyini yaratmağı çox gözəl bacarıb. Hərdən müəyyən abzasları oxuduqca adamın ürəyinə sanki köz sıxılır. Görün, Əli Vəliyev nə yazırdı: “Yeddinovlu bulağın üstünə gəlib doyunca su içdim. Bir qədər oturub yenə kəndə baxdım. Alçaq daş hasarla araları kəsilmiş yoncalıqlar, Qızılqayanın altında, Qalayerinin qabağındakı meyvə bağları, Ağdüzdən gəlib kəndin içindən ötən, Yovşanlı düzdən adlayıb Qarabulağa enən poçt yolu, Gilliklə Ağ oyuğun arasında güclə birləşmiş enli yoxuş bir an belə gözlərimdən aralanmırdı. Mən Qoşa oyuğun daşlı cığırları ilə qalxıb Əkinlər düzünə çıxdım. Sərin meh əsirdi. Göz işlədikcə hər yer səfalı idi. Yaşıl taxıl zəmiləri, otu biçilməli olan qoruqlar, ətri bir verstlikdən adamı məst eləyən gül və çiçəklər, taxılların, örüşlərin içində qırmızı paltarı ilə göz qamaşdıran lalələr, bütün bu büsata şadlıq nəğməsi oxuyan torağaylar, daşdan-daşa uçan çəkçəkilər, hasardan-hasara qonan bala sarıköynəklər, yolun ortası ilə gedib, gözünü daldan çəkməyib addımbaşı uçub yenə yerə qonan çobanaldadanlar özləri ilə mənim xəyalımı da aparırdılar... Qara çınqılın başına dırmaşıb gözüm işləyən yerlərin hamısına baxdım. Arpa təpəsinin üstündəki kom-kom tıstıs kollarına nəzər saldım. Buğda təpəsinə boylananda Çöplüçuxuru unutmadım. Qaranlıq Kahaya nəzər salanda Örəncəni, Ayı Kahasının üstündəki Kotan yerini görəndə Ağsaqqal çuxuru gözümdən yayınmadı...”

Misal gətirdiyimiz bu nümunədə sonsuz bir gözəllik, qeyri-adi mənzərələr var. Fikir verdinizsə, nə qədər toponim işlədib müəllif. Orada yad ifadəyə, yad sözə rast gəlinmir. Bütün bunlar isə Ağdü kəndinin, ümumiyyətlə, Zəngəzur mahalının qədimliyindən və onun məhz türklərə məxsusluğundan xəbər verir. Əli Vəliyev elə belədən, xala xətirin qalmasın yazmazdı: “Mahalda müsəlman kəndləri içərisində bizim kənd ən böyüyü idi».

Təəssüf ki, bu könül sevindirən söhbətlərdən sonra müəllif ürək ağrısı ilə başına gələn faciələri də dilə gətirib. O atasının anasına dediyi bir xəbəri belə qələmə alıb: “Andronik adlı birisi Osmanlı torpağında farağat oturmadığı üçün hökumət onu tutmaq istəyib. O da qaçıb gəlib Gorusa. Bu şəhərdə... daşnaklar çoxdur. Həmin o daşnaklar Androniki silahlandırıb əlinin altına çoxlu qoşun veriblər. Məqsəd budur ki, müsəlmanları qırsınlar”.

Faciə də bununla başladı. 1918-ci il Zəngəzur mahalına şaxta, soyuq və qırğınla gəldi. İnsanlar erməni vəhşiliyinin qurbanı oldular. Doğma yerlərlə ayrılıq məqamını Əli Vəliyev belə qələmə alıb: “Zəngəzur mahalından aralanmaq, torpağımızdan ayrılmaq, suyumuzdan göz çəkmək ağır idi... Çalbayır gədiyində dayanıb Mağavız dərəsinə baxanda dərdim təzələndi. Elə bil bizim yerlər idi. Düzünə qalsa, İşıqlı dağı iri bir yorğan, Zəngəzur bu yorğanın üzü, Mağavız astarı təsvirini bağışlayırdı. Göz işlədikcə başı qarlı dağlar, yaşıl təpələr, göy məxmərli düzlər görünürdü...”.

Bunlardan sonra müəllifin ağır günləri başlayıb və nəhayət, uzun illərdən sonra Azərbaycanın məşhur yazıçısına çevrilib. Dünyasını vaxtsız dəyişmiş oğlu Məsud istedadlı tənqidçi idi. Ədəbi tənqiddə sərt və obyektiv yazı müəllifi kimi nüfuz qazanmışdı. Nəvəsi Afaq Məsud tanınmış yazıçı və dramaturqdur.

Əli Vəliyev valideynlərini, yurdunu itirdikdən sonra doğma vətəni haqqında irihəcmli əsərlər yazdı, xatirələr qələmə aldı, jurnalistlik etdi. Həm əsərlərində, həm də yeri düşdükcə nitqlərində daşnakları pisləyən, onların iç üzünü açan yazıçını ermənilər sevmirdilər. Yadımdadır ki, 1971-ci ildə Əli Vəliyevin anadan olmasının 70 illiyi ilə əlaqədar müxtəlif tədbirlər keçirilirdi. Təbii ki, sovet dövründə yaşadığımız üçün yazıçının doğulduğu yerdə də yubiley mərasimi olmalı idi. Həmin ilin yazında Əli Vəliyev sənət dostları - tənqidçi Qulu Xəlilov, yazıçı Bayram Bayramov, şairlər - Famil Mehdi, Məmməd Rahim və başqaları ilə birlikdə rayona gəlmişdi. Xalq yazıçısını, o dövrdə SSRİ-də məşhur olan bir qələm sahibini rayon mərkəzində ermənilər qarşılamadılar. Amma qonşu kəndlərdə yaşayan azərbaycanlılar, eləcə də ağdülülərin özləri, xüsusilə də Bakıdan gələn ziyalılarımız Əli Vəliyevi nəinki Zəngəzurun girəcəyində, Naxçıvanda qarşılayaraq böyük təntənə ilə doğulduğu, yeniyetmə ikən zorla tərk etdiyi, yaşının müdrik çağında döndüyü doğma Ağdü kəndinə gətirdilər. Kənd klubunda gözəl bir mərasim təşkil edildi. İndi də gözlərim önündən çəkilmir. Əli Vəliyev uşaq kimi necə kövrəlmişdi?! Səsi titrəyir. Gözləri dolub-boşalırdı. O axşam kəndi qarış-qarış gəzdi yazıçı.

...İndi nə o yurd yerləri var, nə də Əli Vəliyev. Yaxşı ki, yazılanlar qalıb. Bu gün Əli Vəliyevin qələmə aldıqlarını oxuduqca adama elə gəlir ki, bunlar lap dünən sənin, mənim, onun başına gələn hadisələrdir...

Flora Xəlilzadə

Mədəniyyət.-2010.-15 dekabr.-S.13.