“Özümü
dramaturgiyada daha rahat hiss edirəm”
Əli Əmirli: “Əgər yazıçının
deməyə sözü
varsa, o ədəbi növdən, janrdan asılı olmayaraq sözünü deyəcək,
özünü ifadə
edəcək”
“Aza
qane olmağı bacaran adamlar çox vaxt rahat olurlar. Mənim bir həyat devizim var: şikayətlənmə
və istəmə! Çox vaxt bu devizə
əməl eləyə
bilirəm”.
Müsahibimiz yazıçı-dramaturq Əli Əmirlidir.
- İyirmi
illik yaradıcılıq
təcrübəsi olan,
altı nəsr kitabının müəllifi
Əli Əmirli necə oldu ki, günlərin birində dramaturgiya yoluna qədəm qoydu və bir
də nəsrə qayıtmadı? Elə bil
canınızı nəsrdən
qurtarmaq istəyirmişsiniz.
- Doğrudur, mən günlərin birində dramaturgiyaya başladım, amma bu bir günün
işi deyildi. Kitab oxumağı öyrəndiyim
gündən mən teatra doğru gəlirdim, amma orada hansı keyfiyyətdə olacağımı,
nə edəcəyimi
bilmirdim. Çoxlu pyes
oxusam da, dramaturq olmaq heç ağlıma da gəlmirdi, aktyor olmaq mənim
üçün daha qavranılan, daha görünən idi.
Bununla belə artıq yeniyetməlik dövrümdə aktyor ola bilməyəcəyimi
başa düşdüm
və uzun müddət, nəsrlə
məşğul olduğum
dövrdə də teatrı ancaq tamaşaçı kimi sevdim. Düz iyirmi ildən
sonra qanımdakı teatr virusu özünü
çox fəal şəkildə göstərməyə
başladı, nəticə
də pis olmadı. Gənc Tamaşaçılar Teatrında çox prozaik adı olan “Ərizə” pyesim tamaşaya qoyuldu, 1990-cı ildə.
Azərbaycan üçün
çox qəddar il idi: komendant saatı, fövqəladə vəziyyət,
siyasi-iqtisadi qarışıqlıq,
Sovet İttifaqının
aqoniya dövrü, ermənilərin təcavüzü.
Yeddi-səkkiz ay çəkən
məşqlərdən sonra
istedadlı rejissor Mövsüm Mürsəlov
tamaşanı təhvil
verdi. Akademik Milli
Dram Teatrının direktoru
mərhum Həsənağa
Turabov da premyerada iştirak edirdi. Tamaşanı çox bəyənmişdi,
məni “Azdrama” ilə əməkdaşlığa
dəvət etdi.
Beləliklə, olduq dramaturq! Canımı nəsrdən qurtarmaq məsələsinə gələndə
isə... Burda sussam yaxşıdı.
“Çətin
olan dramaturgiyanın açarını, düsturunu
əldə etməkdir”
- Müsahibələrinizin birində dediyiniz kimi, dramaturgiya sərt səhnə qanunlarına tabedir. Bir vaxtlar nəsrdə deyə bildiklərinizi pyeslərinizdə də deyə bilirsinizmi?
- Əgər
yazıçının deməyə sözü
varsa, o ədəbi
növdən, janrdan asılı olmayaraq sözünü
deyəcək, özünü ifadə edəcək.
Konkret mənə gəldikdə isə deyim ki, mən özümü dramaturgiyada
daha rahat hiss edirəm, hətta səhnənin dediyiniz o sərt
qanunları, dar çərçivəsi,
teatrın şərtiliyi də mənə kömək edir. Məni düşündürən istənilən
mövzunu artıq səhnə, teatr çərçivəsində
görürəm. Sizə bir sirr açım: dramaturgiyanın çətinliyi
haqqında deyilənlər dramaturqların uydurduğu
mifdir. Çətin olan
onun açarını, düsturunu
əldə etməkdir. Dramatik vəziyyət,
üstəgəl peşəkarlıq! Ən vacibi odur ki, dramatik
və ya komik situasiyanı düzgün tapasan. Yoxsa Əmin Bəxtiyarov demiş, Kantın transsendental fəlsəfəsi
də bir şey eləyə bilməz.
- Zamanında yazılmış “Bala bəla sözündəndir”
komediyanız əsasında
çəkilmiş “Bala
- başabəla” teletamaşası
son iyirmi ilin ən yaddaqalan tamaşalarından biridir.
Bu əsərə görə başınız
ağrımadı?
- Deməzdim, başım ağrıyıb,
əksinə, bu tamaşa öz yaradıcılarına populyarlıq
gətirdi. Təəssüf ediləsi odur
ki, həmin əsərdə qoyulan
problem bu gün də öz aktuallığını itirməyib.
- “Köhnə ev”, “İyirmi ildən sonra”, “Varlı qadın”, “Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular”, “Mesenat” və sair pyeslərinizi 2006-cı ildə nəşr etdirdiyiniz “15 pyes” kitabında cəm etmisiniz. Maraqlıdır, bu pyeslərdən neçəsi bu gün səhnədədir?
- Sualınızdakı sətiraltı mənanı başa düşdüm. Məlumat üçün deyim ki, “15 pyes” kitabındakı əsərlərin çoxu yazıldığı zamandan, ildən asılı olmayaraq bu gün Azərbaycanın əsas teatrlarının əksəriyyətinin repertuarındadır. Buraya adlarını çəkmədiyiniz “Kişi və qadın”, “Səhnədə məhəbbət”, “Sevən qadın”, “Müqəddəs Valentin günü” pyesləri də daxildir. Eləcə də 17 il əvvəl yazılmış “Bala bəla sözündəndir” komediyası hazırda Qaxda gürcü dilində tamaşaya hazırlanır. Əlbəttə, bunlar hamısı dövlət teatrlarıdır, onlara məhsul istehsal etmək lazımdır, deməli pyes gərəkdir. Məni daha çox sevindirən əsərlərimə həvəskar teatr kollektivlərinin də müraciət etməsidir. Məsələn, ötən il “Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular”ı səhnələşdirmiş Qafqaz Universitetinin teatr dərnəyi bu il çox mürəkkəb arxitektonikası olan “Mesenat”ı tamaşaya hazırlayır. Müəllimi olduğum Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin diplom tamaşaları sırasında hər il mənim pyeslərimin də olması mənim üçün fərəhli haldır. “Varlı qadın” komediyası isə yazıldığı 1999-cu ildən başlayaraq bu günədək 10-dan çox teatrın repertuarındadır.
“Varlı qadın”ın Tacikistana gedib çıxması xoş təsadüf idi
- “Varlı qadın”ın adını çəkdiniz, növbəti sualım yarandı. Sovetlər dönəmində deyərdilər ki, hansısa bir yazıçının əsərləri nəinki respublikamızda, hətta onun hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da tanınır, sevilir, halbuki o pyeslərin çoxu heç öz çevrəsində belə tanınmırdı. Sizdə vəziyyət necədir? Bildiyimizə görə elə indi adını çəkdiyiniz “Varlı qadın”, “Köhnə ev”, “Onun iki qabırğası” xarici ölkələrdə də tamaşaya qoyulub.
- İnformasiyanız bir qədər dəqiq deyil. Sovet dönəmində Azərbaycanın bir çox dramaturqlarının əsərləri xaricdə uğurla tamaşaya qoyulurdu. İlyas Əfəndiyevin, İmran Qasımovun, daha sonralar Anarın, Elçinin pyesləri xarici ölkələrdə tamaşaya qoyulub, indi də müxtəlif ölkələrin teatrları bizim ədiblərin əsərlərinə müraciət edirlər. Burada, ilk növbədə, istedad, sonra dil baryerinin olmaması və əlbəttə ki, müəllifin fəallıq dərəcəsi rol oynayır. Mənim əsərlərimin xaricə çıxmasında isə sonrakı iki faktor yox dərəcəsindədir. “Varlı qadının” Tacikistana gedib çıxmasının özü xoş bir təsadüf idi. Düşənbədə yaşayan Amal Hacıyeva adlı həmyerlimiz “Tacikistan mədəniyyəti günləri”ndə Bakıda olanda mənə telefon açıb kitabımı istəmişdi. 4-5 aydan sonra məni Düşənbəyə premyeraya dəvət elədi. Gedə bilmədim, amma bir müddət sonra Tacikistanda “Azərbaycan mədəniyyəti günləri” keçiriləndə mən də nümayəndə heyətinin tərkibində Düşənbəyə getdim və rus dilində hazırlanmış tamaşaya baxdım. Eyni vaxtda daha bir teatr da əsəri tamaşaya hazırlamışdı, tacik dilində. Həmin tamaşa Orta Asiya ölkələrinin II Beynəlxalq teatr festivalında iki nominasiya üzrə qızıl medala layiq görülüb. Daha sonra festival iştirakçılarından Qırğızıstan və Qazaxıstan teatrları da “Varlı qadına” müraciət ediblər. Gördüyünüz kimi “Varlı qadın” mənsiz gəzir. Amma etiraf edim ki, əsərlərimin doğma teatrlarımızda tamaşaya qoyulması məni daha çox sevindirir.
- Əli müəllim, bu gün dünyamızda, yaşadığımız cəmiyyətdə qəribə, bəzən dəhşətli hadisələr baş verir: ağlasığmaz faciələr, gözlənilməz sonluqlu məhəbbət macəraları, qəribə insan münasibətləri, insan tipləri... Sizə elə gəlmirmi ki, bütün bunların fonunda yazıçı təxəyyülündən doğulan əsərlər çox solğun, təsirsiz görünür?
- Sual xeyli maraqlıdır, müzakirəyə geniş imkanlar açır, amma mən qısa deməyə çalışacağam. Var həyat həqiqəti, var bədii həqiqət. Biz çox vaxt bu iki həqiqəti qarışıq salırıq, ona görə də dəhşətli faciələri səhnəyə gətirəndə ya təsirsiz olur, ya da utanc gətirir. Yazıçılar, xüsusilə dramaturqlar və kinossenaristlər həqiqi gerçəkliyi deyil, məhz onun tam bənzəri olan surətini, realizmin özündən çıxarılmış qəlibini yaratmağa çalışmalıdırlar. Bədii həqiqət bu zaman yaranır, onun gücü reallığı olduğundan daha real, daha təsirli göstərmək iqtidarındadır.
- Zamanın müxtəlif dönəmlərində teatrın sonunun gəldiyini deyirlər, ancaq teatr ölmür, sanki yenidən dirçəlmək üçün nəfəs dərir, möhlət istəyir...
- Dünya teatrı nə ölmək fikrindədir, nə də onun ölümünü gözləyənlər var. Ölkəmizə gəldikdə isə, teatr həyatımızın mənzərəsi rəngarəngdir, maraqlıdır. Prezidentin teatrların inkişafı ilə bağlı sərəncam və tapşırıqları, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin gördüyü genişmiqyaslı işlər Azərbaycan teatrının yeniləşməsinə, yeni nəfəslə inkişafına təkan verəcək. Bu gün Azərbaycan teatrı islahatlar və yeniliklər, daha böyük inkişaf ərəfəsində və əzmindədir. Verilmiş fürsətdən bacarıqla istifadə etmək üçün teatrı sevmək lazımdır, çünki sevgi yaradıcıdır.
“Teleaparıcılıq mənim həyatımda bir epizoddur”
- “Axirətdən qabaq gəzinti”, “Ölü doğan şəhər”, “İldırımötürən”, “Sevən qadın”... Əsərlərinizə yaxşı, cəlbedici adlar qoyursunuz. Necə seçirsiniz adı? Əsəri yazmağa başlayanda, yoxsa sonda?
- İnsanın adı taleyinə təsir elədiyi kimi, əsərlərə də adları təsirsiz qalmır. Dramaturgiyada isə bunun əhəmiyyəti daha böyükdür, tamaşanın adı birbaşa kassaya təsir edir. Ad əsərdən əvvəl də, sonra da yarana bilər, bəzən də təsadüf kömək edir. Bir dəfə avtobusda bir rusun qolunda döymə yazı gördüm: “Jizn proqulka pered smertyu”, yəni həyat ölümdən qabaq gəzintidir. Mən kiçik bir redaktə ilə o yazıdan istifadə edib elə o vaxt yazı prosesində olan romanımı “Axirətdən qabaq gəzinti” adlandırdım. Əsəri çapa verəndə jurnalın baş redaktoru adın mütləq dəyişdirilməsini tələb elədi, amma çap ərəfəsində kadr dəyişikliyi oldu və Yusif Səmədoğlu “Azərbaycan” jurnalına baş redaktor gəldi, əsər də elə öz doğma adı ilə çap olundu.
- Yazıçı,
dramaturq, auditoriyada müəllim, teleaparıcı...
Vaxtın da bolluğundan
şikayətlənirsiniz. Bu necə olur?
- Teleaparıcılıq
mənim həyatımda
bir epizoddur, hətta bir qədər əyləncəli
epizod. Altmış yaşında bir
növ özüm özümə sataşdım.
Qalan fəaliyyət növləri
də elə çox vaxt aparmır. Ümumiyyətlə, gərgin işləməyi,
gərgin yaşamağı
sevmirəm, hər şeyi öz axarına buraxıram, nəticə heç də pis olmur,
sizə də məsləhət görürəm.
- “Yazıçıya
yaraşmayacaq dərəcədə
realistəm” deyən Əli Əmirlinin reallıqdan qaçdığı
vaxt olubmu?
- Müsahibələrimin
birində işlətdiyim
bu gəlişigözəl
cümlə və ya teatral replika
yaradıcılığıma deyil, mənim həyat tərzimə aiddir. Reallıqdan qaçmağa gələndə
isə bu, mümkünsüzdür, ondan
nə qaça bilərsən, nə də gizlənə.
Havayı güc, enerji
sərf etməyə dəyməz. Həmin gücü
reallığın yaratdığı
problemin həllinə
yönəltmək daha
səmərəli nəticə
verər.
- Nə vaxt özünüzü
tam rahat hiss edirsiniz?
- Aza qane olmağı bacaran adamlar çox vaxt rahat olurlar. Mənim bir həyat devizim var: şikayətlənmə və istəmə! Çox vaxt bu devizə əməl eləyə bilirəm.
Təranə Vahid
Mədəniyyət.- 2010.- 17
dekabr.- S. 5.