Eksponatların dili olsaydı...

Ölkəmizdəki muzeylərdə müxtəlif tarixi dövrləri, qədim və zəngin mədəniyyətimizi, milli adət-ənənələrimizi özündə təcəssüm etdirən çoxlu sayda eksponatlar saxlanılır. Bizim vəzifəmiz keçmişimizin şahidi olan bu eksponatları qorumaq, aşınmaya məruz qalanları bərpa etmək və gələcək nəsillərə təhvil verməkdir. Azərbaycanda bu məsuliyyətli iş Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilir.

Mərkəzin direktoru, sənətşünas Zərifə Məlikova deyir ki, Azərbaycanda bərpaçılıq sənəti artıq yarım əsrlik tarixə malikdir: «Azərbaycanda muzey sərvətlərinin bərpa işinin təməli 1957-ci ildə ilk professional bərpaçı-rəssam Fərhad Hacıyev tərəfindən qoyulub. Əvvəlcə kiçik bir laboratoriya, sonra emalatxana, 1980-ci ildən bu günədək isə Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzi adı altında fəaliyyət göstərir. Mərkəz yeni yarananda Fərhad müəllim burda tək işləyirdi. Bu gün isə burada 40 nəfər işçi çalışır. 24 nəfər yüksək dərəcəli bərpaçı-rəssamımız var. Bərpa mərkəzində 4 şöbə fəaliyyət göstərir: elmi tədqiqat, rəngkarlıq, qrafika, tətbiqi incəsənət (xalça və xalça məmulatları, tikmə, metal, mebel, keramika və s.)».

Xəstə eksponat sağlam eksponatdan ayrı olmalıdır

Z.Məlikovanın dediyinə görə, Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzi dünyanın bir sıra ölkələrində tanınır: «Əməkdaşlarımızla birgə vaxtaşırı olaraq xarici ölkələrdə treninqlər keçirik. ABŞ, İtaliya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, İran və başqa ölkələrdə təcrübə mübadiləsi keçmiş, müxtəlif kurslarda iştirak etmişik. Cənubi Qafqazda yeganə olan bu mərkəz artıq beynəlxalq məkanda yüksək professional vərdişlərin nümayişi ilə özünə layiqli mövqe qazanıb. Bu, respublikada yeganə mərkəzdir ki, bütün növ incəsənət əşyaları bərpa olunur. 53 il ərzində mərkəzdə 10.000-dən artıq müxtəlif muzey eksponatı bərpa və konservasiya olunub, muzeylərə qaytarılıb. Bəlkə də, on min o qədər də böyük rəqəm deyil. Amma bəzən bir eksponatın bərpasına 2-3 il tələb olunur, bu səbəbdən də bu, böyük rəqəmdir. Onu da qeyd edim ki, bərpa mərkəzi tək, muzeylərimiz isə çoxdur. Nəinki Bakıda yerləşən, eyni zamanda regionlardakı muzeylər və bir sıra ev-muzeyləri ilə də işləyirik. Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi müntəzəm olaraq bizimlə əlaqə saxlayır. Çünki xalçaçılıq üzrə dünyada mövcud olan 2-3 bərpa mərkəzindən biriyik. Çoxsaylı təkliflər əsasında xalçaçılıq üzrə ustad dərsləri keçiririk. Ötən il Milli Tarix Muzeyi tender elan etmişdi. O tenderi biz udduq. 4-5 ay ərzində 216 eksponatı yüksək səviyyədə bərpa edib muzeyə təhvil verdik».

Mütəxəssis muzey eksponatını tariximizin lal, dilsiz şahidləri adlandırır: «Çünki eksponatların dili olsaydı, tarixçilərdən daha çox danışa bilərdilər. Bərpaçılıq sənətini çox zaman həkimlik sənəti ilə müqayisə edirlər. Fikrimcə, bərpaçılıqla həkimliyin oxşarlıqları çoxdur. İnsan doğulandan dünyasını dəyişənədək müntəzəm olaraq səhhəti ilə əlaqədar həkimə müraciət edir. Muzey eksponatı da sanki canlı bir insandır. Bunun üçün də eksponata insan kimi daim qayğı və diqqət göstərmək lazımdır. Eksponatlar muzeydə nə qədər yaxşı mühafizə olunsa da, vaxt öz sözünü deyir. Nə vaxtsa eksponatlar bərpaçıya möhtac olur. Muzeylərdə əsas problem odur ki, hər hansı eksponat sınanda və ya zədə alanda muzey işçiləri necə gəldi onu yapışdırır, tikirlər. Onlar hesab edirlər ki, bu üsulla eksponatı xilas edirlər. Amma həmin eksponat bərpa üçün gətiriləndə işimiz çətinləşir. Bu səbəbdən zədə almış eksponatı vaxtında bərpa mərkəzinə gətirmək lazımdır. Çünki zədələnmiş eksponat sağlam eksponatdan ayrı olmalıdır. Yoxsa xəstəlik keçər sağlam eksponata. Bərpadan sonra eksponatı muzeyə qaytaranda muzey işçilərinə deyirik ki, eksponat ayrıca yerləşdirilsin ki, digər eksponatlarda olan xəstəlik ona keçməsin.

Bu gün dünya muzeylərində eksponatlar daha çox konservasiya olunur. Konservasiya nədir? Konservasiya - eksponatın bərpaya hansı biçimdə gəlib çıxırsa, o formada da saxlanılması deməkdir. Amma bu o demək deyil ki, eksponatı necə gətiriblərsə, elə də geri qaytarsınlar. Biz eksponatı dezinfeksiya edirik. Ömrünü nə qədər yaşayıbsa, bir o qədər də uzadırıq. Bax, bu konservasiyadır. Amma mümkün olanda biz eksponatları bərpa edirik. Bərpa isə o deməkdir ki, eksponatın ilk görünüşü necə olubsa, onu mümkün qədər həmin görünüşünə qaytarırıq».

«Mərkəzə gələn hər bir eksponat üçün elmi pasport açırıq»

Z.Məlikova xarici ölkələrdə bərpa sahəsində texnologiyaların güclü olduğunu dedi: «Hər bir ölkədə çox istedadlı və təcrübəli bərpaçı rəssamlar var. Bərpaçı-rəssamlar daim öz üzərində işləməlidir. Ümumiyyətlə, bərpa mərkəzində çalışanlar bir-biri ilə bağlıdırlar. Çünki mərkəzdə bərpaçılardan başqa, bioloq, fizik, kimyaçı və b. mütəxəssislər işləyir. İtaliyadan bir mütəxəssis gəlmişdi. O, mərkəzimizin işi ilə tanış oldu. İşimiz ona o qədər xoş gəlmişdi ki, bir ay keçmədi, mən ondan dəvətnamə aldım və heç bir təmənna olmadan İtaliyada təcrübə keçdim. Çox şey öyrəndim. İtaliyada çox güclü bərpa mərkəzi var. Amma xalqımıza məxsus olan bir sıra əşyalar var ki, onları özümüzdən başqa heç kəs bərpa edə bilməz. Xarici ölkələrdəki analoji mərkəzlər yalnız texnologiya sarıdan bizdən güclüdür. Hər müasir texnika, təchizat hər bərpada istifadə olunmur. İtaliyadan gələn mütəxəssislər bərpada lazerdən istifadə ilə bağlı ölkəmizdə treninqlər keçirdilər. Ancaq biz onlara sübut etdik ki, bizdə elə eksponatlar var ki, bu üsuldan istifadə etmək olmaz. Çünki bu, eksponatın məhvinə səbəb olar».

Bərpaçı iş prosesində rast gəldiyi orijinal eksponatlardan da söhbət açdı: «Elə eksponat olub ki, birüzlü gəlib, amma bərpa zamanı məlum olub ki, əks tərəfdə də bir rəsm əsəri var. Ən çətin iş isə rəng qatının yeni kətana salınmasıdır. Xüsusi ustalıq lazımdır ki, rəngləri hissə-hissə kətana köçürəsən. Hər bərpaçı-rəssam bu işi bacarmır. Bizim mərkəzin adında elm sözü var. Bu da təsadüfi deyil, çünki hər bir eksponat elmi yolla tədqiq edilir. Məsələn, Quba Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindən bizə bərpa üçün kəşkül gətirilmişdi. Biz bu eksponatı bərpa edəndə onun üstündəki yazılar məni çox maraqlandırdı. Bu eksponatı muzeydən alanda üzərində yazılmışdı XVIII əsr. Amma kəşkül üzərində qədim fars dilində yazılmışdı, bu səbəbdən də çox adam bu yazını oxuya bilmədi. Əlyazmalar İnstitutunda çalışan Arif Ramazanov həmim yazını oxudu və bildirdi ki, yazı qədim fars dili ilə yazılıb. Məlum oldu ki, bu yazı növündən XIV-XV əsrlərdə istifadə ediblər. Buna görə də bu eksponat heç vaxt XVIII əsrə aid ola bilməz. Bundan sonra biz belə qərara gəldik ki, kəşkül orta əsrlərə aiddir. Biz mərkəzə gələn hər bir eksponat üçün elmi pasport açırıq».

Azərbaycanda bərpa işini təkmilləşdirmək üçün müasir texnikaya gəldikdə isə mərkəz rəhbəri bildirdi ki, lazım olan texnika çox bahadır. Mərkəzin binasında müasir texnikanı yerləşdirmək üçün şərait də yoxdur: «Əminəm ki, təzə binamız olacaq. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən bizə hər cür diqqət və qayğı göstərilir, işimiz lazımınca qiymətləndirilir. Bu diqqət də işimizə stimul verir».

Fəxriyyə

Mədəniyyət.- 2010.- 24 fevral.- S. 14.