Sənətkar əlində kukla olur möcüzə...

Aydın Talıbzadə

Bu dünyanı nağıl bilək?!

Oxuyan oxusun, oxumayan da “məqalə böyükdür, ağırdır” deyib məni suçlamasın, bacarsa, mahiyyətə varsın.

Azərbaycanda kukla şünası yoxdur. Bu yaxşıdır, ya pis? Adətən belə sualları cavablamırlar. Çünki sual qeyri-korrektdir: bir şeyin ki oluşu “yox”la təyin oluna, yəni varlığı olmamış ola, yəni ondan yerli-dibli olmaya, bu, heç vədə yaxşı sayılmaz. Lakin... və bir də lakin.... əgər “kukla şünası” bizlərdə olsaydı, yəqin ki, məni teatr bilicisi kimi (bir az özümü arxayınlaşdırım) Qaxa aparmazdılar. Əgər Qaxa getməsəydim, bu yazı da yazılmayacaqdı. Görürsünüz, xalq həmişə haqlıdır, hər şey yaxşılığa doğru. Amma indən beləsinə Azərbaycanda kukla şünasının olması daha vacib məsələ. Nədən ki, çağdaş dünyada kuklalar, kuklaçılıq sənəti, kukla teatrı yenidən mədəniyyətin gündəminə, avanqardına gəlir, calibi-heyrət olur.

...kuklalar gəlir... və gülür.

Kimə, nəyə və nə üçün?

Elə isə, izn verin, kukla və kuklaçıların Qaxa səyahəti kontekstində bəzi mətləbləri bir balaca izah eləyim.

Birinci gün: “Turp” əhvalatı

Təqvimin günləri Qax şəhərində vərəqlənir.

İyun ayının 17-dən 22-dək Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə gerçəkləşən II RESPUBLİKA KUKLA TEATRLARI HƏFTƏSİNİN qısa bir cənnət festivalına çevrildiyini mən dilimə gətirməyəcəyəm. Beş kukla teatrının beş gün “YAŞIL PARK”da özünə rahat, ideal komforta yaxın bir ünsiyyət məkanı bulduğunu da söyləməyəcəyəm. Əminəm ki, məndən öncə jurnalistlər təzə xəbərlərin hamısını bitdə-bitdə informasiya bloklarına yığıblar, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin teatr şöbəsinin ünvanına da bir-iki xoş kəlmə deyiblər, bu şöbənin işini dəyərləndiriblər. Ona görə mən birbaşa keçirəm “Turp” əhvalatına, hansı ki vaqe olur rəsmi açılışdan sonra Qax Dövlət Kukla Teatrının səhnəsində.

Bəli, bəli, heç təəccüblənməyin, bu, həmin “Turpun nağılı”dır ki var və biz də onu uşaqlıqdan əzbər bilirik: “baba turpdan, nənə babadan.... tutdular: dartdılar, dartdılar, çıxarda bilmədilər”... Cəmi bir səhifəlik nağıl. Amma Qax Kukla Teatrı götürüb bu nağıldan “Turp” adlı klounsayağı əla bir laloyunu düzəldib; elə düzəldib ki, bir gözünlə nağılı tanıyırsan, o birisilə yox. Qaxlıların yozumunda sadə və bəlkə də primitiv, nağıl dönüb olub fəlsəfi pritça, bədii möcüzə.

Öz sosial fəaliyyət tipinə görə Qax Kukla Teatrını iki cür definisiya etmək mümkündür: bu, xalis uşaq teatrıdır, repertuar siyasətində nağıllara söykənir, əyləndirmək və tərbiyələndirmək missiyasını boynuna götürür. Digər yöndən isə Qax Kukla Teatrı məcazi-simvolist teatrdır, tamaşalarını, başqa sözlə anlatsaq, vizual mətnlərini həm də böyüklərə ünvanlayır.

“Turp” isə şirma arxasında ağac kuklaların köməyilə göstərilən kukla oyunudur. Bu ağac kuklalar iri ağ əlcəklər geymiş pantomim plastikasına malik əllər içində səhnəyə çıxarılır. Əlcəklər haradasa Miki Mausun boks əlcəklərini xatırlatsa da, tamaşanın plastik rəsmində onlar Van Qoqun günəbaxanları qədər ifadəli və attraktiv olur. Kukla oyununun rejissoru Yusif Abdurahmanov rəssam və kuklaçılarla birgə gah əlcəkli əlləri şirma üstündə ard-arda “yatızdırıb” dənizin necə ləpələndiyini görükdürür, gah da onları ağac budaqları kimi “silkələyib” bu “titrəyiş”də bədənsiz küləyi “bədənləşdirir”.

Kukla teatrında gerçəkliyin şərti imitasiyası aspektində mümkünsüz heç nə yoxdur.

Öncə şirma arxasında bir, iki, üç nisbəti saxlanılmaqla 6 kukla peyda olur. 6-sı da eyni ölçüdə, eyni görkəmdədir. Kuklalar başıləçəkli nənələri (rus “babusyalarını”) eyhamlaşdırır; boyları 50-60 sm. ola, ya olmaya. Nənələr ibarətdir taxta bədəndən, plastik yumru qafadan, ikicə bərəli gözdən, geydirmə uzunsov burundan. Sözləri-filanları da yox, mimlər kimi nidalarla danışarlar.

Bir gün nənələrdən birincisi dəmir pul (və ya qızıl) tapır. Tapdığını başqalarına da göstərir (demokratiya), sistem, iyerarxiya yaradır (dövlət), özükimilər cərgəsində hakim mövqeyə yiyələnir (konstitusiyalı monarxiya). Sonucda demokratik prinsipdən faydalanan nənələr qərara alırlar ki, pulu çoxaltsınlar. İdeya əvvəlincinindir, icraçı - axırıncıdır; ortadakılar isə güc və fırıldaq sahibi olan tənbəllərdir. Götürüb pulu əkirlər, sulayırlar. Vaxt keçir, pul yaşıl-yaşıl yarpaqlayır. Nənələr bir-bir turpa yaxınlaşırlar, amma ha əlləşirlər, pulu (yəni turpu) torpaqdan qopara bilmirlər. Bu zaman nənələrdən birinin, - axırıncısının, - qafasını taxta bədəndən ayırıb, burnunu dimdiklə əvəzləyib, yaylığı açılmış keçəl başını lələkləyib quşa döndərirlər və əsgərlərə xəbər göndərirlər ki, gəlib turpu çıxartmağa kömək eləsinlər. Əsgərlər (onları babalar kimi də yozmaq imkanı var) məktubu alan kimi varid olurlar hadisə yerinə. Bu əsgər-babaların da sayı 6-dır: zahirən hamısı da nənələrə oxşayır, bircə ləçəkləri çatışmır. Onlar da turpu dartırlar, dartırlar, çıxarda bilmirlər, axırı mürəxxəs olub gedirlər.

Bax, bu yerdən nağıl qayıdır öz köhnə məcrasına. Nənələr bir-bir gözümüzün qarşısındaca çox asanlıqla (saç və burun dəyişmələrilə) babaya, nəvəyə, itə, pişiyə, siçana çevrilib “Turpun nağılı”nın iştirakçılar zəncirini, hadisələr ardıcıllığını bərpa eləyirlər. Beləliklə, baba turpdan, nənə babadan, nəvə nənədən, it nəvədən, pişik itdən, siçan pişikdən yapışıb dartırlar, dartırlar və turpu çıxardırlar... və birdən görürlər ki, torpaqdan turp (çoxlu pul) əvəzinə dünya-qlobus peyda oldu. Gözlənilməz, orijinal və effektlidir, düz demirəmmi? Bundan sonrası yenə improvizədir. İndi bu dünyanı yazıq nənələr necə bölüşdürsünlər? Biri gedir dünyanı kəsib-doğramağa xəncər gətirir, o birisi isə - atom bombası. Elə bu dəm bir quşcuğaz dünyanın üstünə qonub onu caynaqlarına alır və acgöz insanlardan bu dünyanı uzaqlaşdırır...

Nağılı dekonstruksiya eləyəndə ətrafa fəlsəfi tezislər səpələnir.

Dünya-qlobus daha dözəmmir, insanlardan bezib-inciyib-küsüb qaçır, onların fikrini qan-qan görüb qaçır, insanların ideyalarından, əməllərindən qorxub qaçır.

Bu nağılın kontekstində kim turpu dünya kimi yozubsa, bu cür kuklaları kim (quruluşçu rəssam Mais Abdullayev) fikirləşib tapıbsa, kim “Turpun nağılı”nı super müasir “Turp” uşaq oyununa çeviribsə, kukla teatrının dahisidir. Mən ideyaların və formaların imitasiya faktını da inkar etmirəm, Qax kuklaçılarının (A.Mehrablı, A.Yaqubova, A.Kərimov, L.Cəlilova, Z.Paşayev, N.Hüseynova) professionallığını da. Amma bütün düşüncə versiyalarının fövqündə mən elə hesab etdim ki, Qax Dövlət Kukla Teatrı Azərbaycanda peşəkarlıq nümunəsi sərgiləyir. Gəl bir olmasın da... Axı bu teatrı bizim yeganə professional kuklaçımız “batono” gürcü qardaş İsako Zeynalaşvili yaradıb. Ona görə də truppa çox səriştəli, mobil və çevikdir: həm də ki üstəgəl gənclik faktoru. Nə deyim, mən, əlbəttə, Azərbaycan teatr mədəniyyətinin kontekstini göz önünə gətirib də, hədsiz sevindim; sevindim ki, nə yaxşı onları tanıdım və bu teatrı təbliğ etmək imkanı qazandım. Məhz bu kukla tamaşasına baxıb da mən əmin oldum ki, Qaxa nahaq gəlməmişəm və II RESPUBLİKA KUKLA TEATRLARI HƏFTƏSİNDƏ iştirak etməyinə dəyər. Şəxsən mənim üçün “Turp” kukla tamaşası lokal bir teatr törənini maraqlı elədi, kukla həftəsinin düşüncə səviyyəsini, peşəkarlıq həddini, estetik meyarını müəyyənləşdirdi.

İkinci gün: “Çətin məsələ”

Təqvimin günləri Qax şəhərində vərəqlənir.

İyunun 18-i Gəncə Dövlət Kukla Teatrının ixtiyarına verilmişdi: əvvəlcə xalq nağılı əsasında “Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm” tamaşası oynanıldı, sonra isə Rafiq Səməndərin “Çətin məsələ”si.

Bu teatr sırf uşaq teatrıdır: məqsədi uşaqları əyləndirməkdir, onların gözünə xoş görünmək, onları sevindirməkdir. Lakin, əfsus ki, bu teatr primitiv oyun üslubu ilə, “Qıtqılıda” havacatına köklənmiş bəsit tamaşalarla çıxır seyrçi qarşısına. Bu teatrın kukla oyunlarına baxanda adama elə gəlir ki, XX əsrin 30-cu illəri hələ qurtarmayıb. Kuklalar görkəmcə çox effektsizdir, hərəkət dinamikasından məhrumdurlar və seyrçidə heç bir emosiya oyatmırlar. Kukla tamaşaları nağılın süjeti səviyyəsindən, nağıl hadisələrinin təhkiyəsindən uzağa getmir. Belə deyək də: bu teatrda kuklalarla yalnız nağılın şəklini çəkirlər. Şəkillərsə solğun, səthi və təqribi alınır.

Kukla teatrının möcüzəsi isə budur ki, kukla kuklaçının əlində dirilsin, cansız materiya canlı məxluqlar kimi yeriməyə, reaksiya bildirməyə, rəqs etməyə, gülüb-danışmağa qadir olsun. Təəssüf ki, Gəncə Kukla Teatrında bu, belə deyildi. Həqiqətən, bu iki tamaşaya isti və boğanaq içində baxmaq bizim üçün, yəni dramaturq (Əli Əmirli), rejissor (Bəhram Osmanov) və teatrşünaslardan (Məryəm Əlizadə, Kəmalə Cəfərzadə, Vəfa Kazımova) ibarət tənqidçilər kollegiyası üçün qədərincə çətin məsələ oldu. Hər kiçik epizoddan sonra fonoqramma ilə yayımlanan oyun havacatları isə mənə bir daha xatırladırdı ki, bu kukla tamaşaları öz estetikası etibarı ilə bizim toyxana mədəniyyətinin bir addımlığındadır. Tamaşa boyunca mən kukla personajlarında (iradlarım hər iki tamaşaya aiddir) xarakter deyilən bir nəsnə görmədim, onların niyə uşaqlar qənşərinə gəldiyini, cocuqlara nə aşılaya biləcəyini anlamadım. Əgər kukla personajı kuklaçının əlində bədii obraza çevrilmirsə, onu oynatmağına dəyməz.

Tənqiddən isə heç tənqidçinin özü də xoşhallanmır. Amma neyləyəsən ki, həqiqət hər şeydən üstündür. Kuklalar kuklaçının sənət sevgisilə, yaratmaq şövqü ilə dirilir, oynayır, ürəkləri fəth edir. Kuklaçı ona həyat verə bilməyəndə isə kukla ya sandıqda, ya da divardan asılı qalıb əlacsız-əlacsız sükutun ümidsizliyini “yaşayır”. Kukla kuklaçının bədəninin davamıdır. Onlar arasında təmas, ünsiyyət nöqtəsi bulunmayanda kukla tamaşaları çox sönük görsənir.

(Ardı var)

Mədəniyyət.- 2010.- 16 iyul.- S. 12.