Gəncə, Qazax, bir də Şəki
Xalq yaradıcılığı paytaxtları
Qədimliyi qədər milli-mədəni ənənələri
ilə zəngin Azərbaycan torpağı...
Bu torpağın hər
qarışı ta qədimdən bu günə qədər
öz folkloru, sənətkarlıq ənənələri ilə
diqqət mərkəzində olub. Avropa və Asiyanın kəsişmə
nöqtəsində qərar tutan Azərbaycanın hər bir
regionu öz ənənəsi ilə tanınıb. Gəncə,
Qazax, Şəki, Naxçıvan, Lənkəran və eləcə
də digər bölgələrimiz bir-birindən müxtəlif
xüsusiyyətləri ilə fərqlənib, müxtəlif
məktəb ənənələri formalaşıb.
Regionlarımızda formalaşan qədim ənənələri
daha yaxşı təqdim etmək, tanıtmaq
üçün Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yeni
bir layihəyə - “2010-2014-cü illər üçün
xalq yaradıcılığı paytaxtları” proqramına
start verib. Bu illər ərzində Gəncə - Azərbaycanın
əfsanələr, Qazax - folklor, Şəki - sənətkarlıq
paytaxtları elan edilib.
Bununla əlaqədar
2010-cu il ərzində nominasiya üzrə, Gəncədə
milli mərasim, adət-ənənələr, şifahi xalq
yaradıcılığı və milli oyunlar, Qazaxda xalq
musiqisi rəqsləri və teatr, Şəki şəhərində
isə xalq tətbiqi sənəti, ənənəvi dekorativ-tətbiqi
sənəti və milli təsviri sənət ənənələri
ilə bağlı silsilə tədbirlər keçiriləcək.
Qədim tarixli müasir şəhər...
Yaranışı əfsanələrlə,
tarixən, formalaşması həqiqətlərlə dolu qədim
Gəncə... Ulu tariximizin zəngin səhifələrini vərəqlədikcə,
bu şəhərin özəl izləri ilə
rastlaşır, dünyəvi səs-sədalarını
eşidir, mədəni-mənəvi nəfəsini hiss edirik.
Dahi Nizaminin vətəni, qədim maddi-mədəniyyət
abidəsi olan Gəncə həm də Azərbaycanın ictimai-siyasi
həyatında mühüm rol oynayıb. «Gəncə»
adının etimologiyası, hansı anlamı bildirməsi
haqda elmi ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər
mövcuddur. Tədqiqatçılardan bir qrupu onun pəhləvi
(parfiya) sözü olan «gəncə» - yəni «xəzinə»,
bir qismi geniş, böyük mənasına gələn «gencə»,
digərləri isə əsgi türk tayfalarının -
hunlar və gəncəklərin adı ilə bağlı
olması versiyalarını irəli sürürlər.
Bu sözün ilk
komponenti "qan", "kan", "kaan", "xan"
türk dillərində hakim, sərkərdə,
başçı deməkdir. Sözün ikinci hissəsi olan
- ca (-cə, -ça, -çə) Azərbaycanın tarixi ərazisində
çox geniş yayılaraq, məkan, yer, yurd
anlayışlarını bildirir. Belə qənaətə gəlmək
olar ki, "Gəncə", "Qanca", "Kancə"
sözləri "xan yeri", "xan məkanı",
"xan yurdu", "xanın, xaqanın oturduğu yer"
anlamını da verir. Maraqlıdır ki, XX əsrin əvvəlinə
kimi "Qanja" və "Xan yurt" adları yerli əhalinin
dilində (Gəncənin cənub hissəsindəki
dağlıq yerlərdə) saxlanmışdı.
Hələ ötən əsrin
40-cı illərində, arxeoloji qazıntılar zamanı tədqiqatçılar
belə bir fikrə gəlmişdilər ki, Gəncə ərazisində
yaşayış məskəni hələ eramızdan əvvəl
var idi. VII-VIII əsrlərdə Gəncə Arranın
paytaxtı Bərdədən sonra beynəlxalq ticarətdə
mühüm rol oynamağa başlayır, burada
ağır-ağır karvanlar dayanırmış. X əsrdən
başlayaraq (yəni Bərdə paytaxt statusunu itirdikdən
sonra) Gəncə ölkənin ictimai-iqtisadi və mədəni
həyatında mühüm rol oynamağa başlayır.
Şəhərin həyatında ticarət və sənətkarlıq
mühüm yer tutur. Ölkənin paytaxtı kimi
formalaşdıqca Gəncənin hərbi müdafiənin
möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət
yetirilirdi. Artıq bu dövrdə qala divarları tikilmiş,
onların ətrafında xəndəklər
qazılmışdı.
X əsrin ortalarında
Gəncə Şəddadilərin paytaxtı oldu. 1063-cü
ildə dəmirçi İbrahim Gəncənin məşhur
qapısını düzəltdi. Gəncə mühüm mərkəzə
çevrildikcə ərazisi böyüyür, yeni ticarət
və sənaye məhəllələri salınırdı.
Burada ipəkdən hazırlanan müxtəlif məmulatlar nəinki
yerli, hətta xarici bazarların da diqqətini cəlb edirdi. Gəncə,
həmçinin, dini mərkəz də hesab olunurdu. Qətran
Təbrizi şəhərin həmin dövrü haqqında
belə yazırdı: «İndi Gəncə cənnət
diyarına çevrilib».
Gəncənin tarixi ilə
bağlı başqa bir hadisə 1139-cu ilin sentyabrın 25-də
baş vermiş güclü zəlzələ idi. Nəticədə
Kəpəz dağı uçmuş, təpələrdən,
yamaclardan axan xırda çayların qarşısını
kəsmiş və təkrarsız gözəlliklər -
Maralgöl, Ceyrangöl, Ördəkgöl, Zəligöl,
Ağgöl, Qaragöl və Şamlıgöl gölləri
yaranmışdı.
Gəncə əsrlər
boyu Azərbaycan milli ruhunun aynası, onun mənəvi dəyərlər
sistemini formalaşdıran məkan olub. Gəncənin sonuncu
hakimi Cavad xan Ziyadoğlu-Qacarın, ərazisini genişləndirməkdə
olan böyük İmperiyanın təcrübəli
generalının təklif və təhdidlərinə
yalnız döyüşlə cavab verməsi də nə
ötkəm əmir inadkarlığından, nə də
taxt-tacını hifz etmək naminə bir çox «həmkarları»
kimi «vaxtında» sövdələşmələr apara bilməməsindən
deyil, məhz Gəncənin bu güclü milli-mənəvi,
mühafizəkar mühitinin özgürlük məntiqindən
doğurdu.
Azərbaycan türklərinin
əski miflərinin böyük sənət
daşıyıcılarından olan «Əsli və Kərəm»
dastanı da məhz bu torpağın ruhundan doğulub.
2500 il yaşı olan və
hər addımında əfsanəvi və real mənzərə-məkanlarla
qarşılaşdığımız Gəncə
doğrudan da əfsanələr gerçəkliklər
diyarıdır.
«Bura Vətəndir - əzəl Şəkidir»...
Azərbaycanda ən
böyük mədəniyyət, sənət və ticarət
mərkəzlərindən biri - Şəki. Amfiteatra bənzədilən
Şəki. Baməzəliyi də pitisi, halvası kimi
şirin-şəkər Şəki...
2700 il bundan əvvəl
əsası qoyulan bu şəhər öz tarixi abidələrini,
təbii tərtibatını, erqonomik sifətini yaxşı
vəziyyətdə qoruyub saxlaya bilib. Onun adı Azərbaycan
toponomikasında e.ə. VII əsrdən görünməyə,
yazı-pozuya düşməyə başlayıb. Şəhərin
adı bu ərazidə yaşayan sak tayfalarının
adından götürülüb (Saklar - Saki - Şəki). Əcnəbilər
Şəki haqqında deyirlər ki, İsveçrə
dünyada saatı ilə necə tanınırsa, Şəki
də öz ipəyi ilə məşhurdur.
Bəli, bu şəhər
ən gözəl sənətkarlıq nümunələrindən
olan ipək toxuculuğunda daha məşhur idi. Səyyahlar
Şəkini hətta Fransanın məşhur ipəkçilik
mərkəzi olan Liona bənzədir, bu şəhəri
Qafqazın Lionu adlandırırdılar.
XVIII əsrin ikinci
yarısında yenidən tikilmiş Şəki şəhəri
özünəməxsus vahid üslubu, yerli təbiətin
gözəlliyi ilə
çulğadılıb-qovuşdurulmuş
memarlığıyla fərqlənir. Dərə-təpəli
relyefdə yerləşmiş, səciyyəvi, kərpic və
çay daşlarından tikilmiş dərin eyvanlı,
axarlı-baxarlı binalar Azərbaycanın bu varlı ipəkçilik
bölgəsinin sosial-iqtisadi inkişaf xüsusiyyətlərini
də əks etdirir. Feodal parçalanmaları, tez-tez baş
verən döyüşlər nəticəsində şəhərsalmada
müəyyən tənəzzüllər yaratsa da, müdafiə
istehkamları, xan istinadgahları, yerli hakimlərin
sarayları, maraqlı yaşayış məskəni tipləri,
karvansaralar, hamamlar, məhəllə məscidləri kimi
tikililər şəhərin sonrakı inkişaf mərhələlərindən
xəbər verir.
Şəkidə nəsildən-nəslə
keçən xalq inşaatı ənənəvi üslubunda
yaradılmış müxtəlif yaşayış və
başqa təyinatlı binalar özünəməxsus
xarakterik yerli bədii-tikinti ənənələrini əks
etdirir. Bu təsirin səmərəliliyi Azərbaycan
memarlığında müasir mütərəqqi bina tiplərinin
inkişafına da ciddi təsir göstərmişdir.
Dövrünün ən
gözəl incilərindən sayılan, bütün şəkililərin
fəxr etdiyi Şəki Xan sarayı 1762 ci ildə
tikilmişdir. Maraqlıdır ki, onun inşasında bir dənə
də mismardan istifadə edilməmişdir. Qala-mühafizə
divarları ilə əhatə olunan Xan sarayı ikimərtəbəli,
altı otaqdan, dörd dəhlizdən, iki güzgülü
eyvandan ibarətdir. Binanın hər iki mərtəbəsi
eyni quruluşdadır. Mərkəzdə böyük salon və
salonun hər iki tərəfindəki dəhlizlərə
bitişik yan otaqlar var. Binanın plan quruluşu, yəni hər
mərtəbədə 3 otağın olması cənub hissədə
aydın əks olunur. Mərtəbələr daxildən pilləkənlərlə
əlaqələndirilib. Salonların şimal hissəsində
iki kiçik otaq arasında «xanişin» adlanan yerləşkələr
var. Tavanı güzgülənmiş alt xanişində fəvvarəli
mərmər hovuz tikilmişdir. Binanın baş fasadı
dünyada analoqu olmayan ən xırda həndəsi fiqurlara
bölünmüş, ağac parçaların aralarına
müxtəlif rəngli şüşələr
geydirilmiş şəbəkə pəncərə və
qapılardan ibarətdir. Şəbəkələrin hər
bir kvadratmetri orta hesabla, 5 min, mürəkkəb yerləri 14
min ağac və şüşə şəbəkədən
ibarətdir. Bu saray Dünya mədəniyyəti irs
siyahısına daxil edilib.
Buradakı karvansaralar
plan quruluşuna, böyük ölçülərinə,
istirahət və ticarət üçün
rahatlığına görə Şəki
memarlığını xarakterizə edir.
Şəkili zərgər,
dulusçu, nəqqaş və şirniyyatçılar tarixən
nəinki təkcə Azərbaycanda, həmçinin xaricdə
də məşhur olmuşlar. Avropa bazarlarında, xüsusilə,
Venesiya, Yaponiya və Çində Şəki ipəyi
yüksək dəyərləndirilmişdir.
Şəki ustaları
şəbəkəli pəncərələrin
hazırlanması sahəsində də məşhur idilər.
Bir sözlə, Şəki öz sənətkarlıq
nümunələri ilə əsl sənətkarlıq mərkəzidir.
Şəki bu gün də sənətkarlıq ənənələri
davam edir.
Keçmişimizə bənzər şəhər...
Şairlər, aşıqlar
məskəni Qazax. Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Səməd
Vurğun yurdu - Qazax.. Ona Azərbaycanın «qərb
qapısı» da deyirlər. Elə bəlkə bu səbəbdən
ən maarifçi rayonlarımızdan sayılır. Daha
çox «şairlər vətəni» hesab olunsa da, Azərbaycan
elminin və hərb sənətinin bir çox parlaq
simaları da məhz bu yurdun yetirmələridir.
Tarixçi-toponomistlərin fikrincə, Qazağın əsası
VIII əsrdə sərkərdə Mərvan ibn-Məhəmməd
tərəfindən qoyulub. XV əsrin sonlarında isə Qazax
sultanlığı yaradılıb. Qazax
sultanlığının hakimləri sultan titulu və irsi
hakimiyyətə malik idilər. Qazax sultanlığına 3 nəsil
rəhbərlik edib. Birinci nəslə «Qazaxlı»,
«Alaqazaxlı» deyilən Şıxlinskilər tayfası aiddir.
Türk sultanı III Əhmədin dövründə
qazaxlılar osmanlıların tərəfinə keçdiyinə
görə, Səfəvilər yenidən Qazağı geri
alarkən «Qazaxlı» tayfası rəhbərlikdən
uzaqlaşdırılır və iranlı Sübhanverdi xan
adlı sərkərdəni Qazağa sultan təyin edilir.
Aşıqlar yurdu kimi də
tanınan Qazaxda Aşıq Sadıq, Dərya Məhəmməd,
Aşıq İslam, Aşıq Avdı, Aşıq Mirzə
kimi ünlü sənətkarlar yaşayıb. Son zamanlaradək
Qazaxda bütün kənd şənliklərini və
toylarını aşıqlar aparardı. Onların xüsusi məclisi
qurular, aralarında deyişmələr olar, ibrətamiz fikirlər
səsləndirilər, sonda bir aşıq digərini
qıfılbənd edərdi. O vaxtın toyları 3, 7, bəzən
40 gün çəkirmiş. Elə aşıqlar olub ki,
ayaqlarını zərblə yerə vurub səsini zilə
çəkəndə lampalar titrəyib sönərmiş.
Deyişmələr bədahətən, sinədən gələrdi.
Aşıq yaradıcılığında deyişmə əvvəlcə
sazın öz kökü üstündə, sonra isə
açıq-ifaçının oxusu üstündə gedir. Ən
axırda küplə biləyi birləşdirən
"beçə pərdə" üstündə deyişirlər.
Kim beçə pərdədə oxuyardısa, ən uca səsli,
ən gur nəfəsli aşıq hesab olunardı. Daim sadə
xalqa yaxın olan, onların dərdini öz dərdləri,
sevinclərini öz sevincləri bilən aşıqlar illər
uzunu sinələrindəki sazı dilləndirməklə
şeiri musiqiyə çevirib sadə insanların dərdinə
də, sevincinə də şərik olublar.
Aşıq sənəti
2009-cu ilin 28 setyabr-2 oktyabr tarixində Birləşmiş Ərəb
Əmirliklərinin Abu-Dabi şəhərində
keçirilmiş YUNESKO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin
qorunması üzrə Komitəsinin 4-cü sessiyası zamanı
təşkilatın Qeyri-maddi mədəni irsin Reprezentativ
siyahısına daxil edilib. Sözsüz ki, bu uğurda Qazax
aşıqlarının da payı var.
Folklor ənənələrimiz
sübut edir Qazaxda Azərbaycan türklərinin folklor örnəkləri,
adət-ənənələri ilə yanaşı, həm də
idmanın bir sıra qədim və müasir növləri
inkişaf etdirilmişdir. Bunlar, əsasən, toy günləri,
bayram şənlikləri (Novruz bayramı),
yaylağaçıxma və aranaqayıtma günlərində
həyata keçirilirdi. Qazağın ən qədim
yarış oyunları sırasında at belində papaq oyunu,
müxtəlif pəhləvan oyunları (daşqaldırma,
ağacsındırma, pudluq daşların havada atılıb
tutulması), yalağasalma, dirədöymə, kəndirbazlıq,
at sürmək, milli güləş, sapanddan daş atmaq,
tüfəngdən atəş açmaq, ox atmaq, çayda və
göldə yastı daş süzdürmək, ağaca
çıxmaq, dağa dırmaşmaq və s. sadalamaq olar.
Xalq mərasimlərinin,
meydan tamaşalarının tərkib hissəsi kimi bu gün də
öz formasını qoruyub saxlayan güc sınamaq,
güşt tutmaq, daş oynatmaq, kərən sındırmaq,
buğa boynu əymək, kəndirbazlıq etmək yalnız
oğuz-türk xalqlarının deyil, həm də
bütün dünya xalqlarının dinamik-dramatik oyunları
olub, tamaşaçıların zövqünü
oxşayıb. Zorxana, pəhləvanlıq xalq
tamaşaları Bahar-Novruz mərasimlərindən əlavə,
sonrakı inkişaf mərhələlərində ayrıca
tamaşa və sənət növlərinə çevrilib. Azərbaycan
ruhunun ifadəsi kimi zəngin folklor nümunələrimizdə
belə pəhləvan obrazı son dərəcə bənzərsiz,
bitib-tükənməyən güc rəmzi kimi təqdim
edilir. Pəhləvan obrazının xalq ruhunda yenilməz, məğlubedilməz
şəkildə təqdim edilməsi adi səciyyə
daşımayıb. Pəhləvan xalq ruhundan doğan real bir
obraz idi. O, zorxanaya çıxanadək bərkdən-boşdan
keçir, sözün əsl mənasında yetkinliyə
çatırdı. Qazaxda zorxana xalq milli oyunları ən
çox Novruz bayramı mərasimlərində, meydan
tamaşalarında keçirilir.
Hər bir xalqın
tarixinin və mədəniyyətinin ərəfəsi, həmçinin
başlanğıcı onun mifologiyası ilə təsdiqlənir.
Bu baxımdan Azərbaycan ruhunun ifadəsi kimi zəngin folklor
nümunələrimizin qorunub saxlanılmasında Qazax
rayonunun rolu əvəzsizdir.
Mehparə
Mədəniyyət.- 2010.- 12 mart.- S. 8;9.