Partizan Aliyə
II Dünya müharibəsində faşizm
üzərində qələbənin
əldə olunmasında
on minlərlə azərbaycanlı
igidlik və rəşadət göstərib. Ancaq bu müharibədə şücaət
göstərmiş, canını
fəda etmiş elə həmyerlilərimiz
də olub ki, onların qəhrəmanlığı uzun
illər bizə naməlum qalıb. Yalnız yorulmaz tədqiqatçılarımızın
səyi nəticəsində
müharibə tarixinin
bizə bəlli olmayan səhifələri
üzə çıxıb,
xalqımızın qəhrəman
oğul və qızının adını
öyrənmək mümkün
olub. Onlardan biri də müharibənin
ağır günlərində
Smolenskdə fəaliyyət
göstərən partizan
dəstələrindən birinin
həkimi olmuş Aliyə Rüstəmbəyovadır.
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Hədiyyələr
və xatirə əşyaları fondunun müdiri, böyük elmi işçi Rəna Səfərova xalqımızın qəhrəman
övladı A.Rüstəmbəyovanın
həyat yolu barədə tədqiqatını
başa çatdırıb.
Onunla görüşüb
apardığı araşdırmalar
barədə söhbət
etdik.
- Kim olub
Aliyə Rüstəmbəyova?
- Aliyə Rüstəmbəyova
1907-ci ildə Şuşada
anadan olub. Hələ kiçik
yaşında ikən
ailələri Bakıya
köçüb. Atası Fətulla
Rüstəmbəyov neft
sənayesində çalışıb,
mühəndis-texnoloq, Azərbaycanda neft sənayesinin yenidən qurulmasının təşkilatçılarından
biri olub.
Aliyə Bakıdakı
3 saylı orta məktəbi bitirib. Azərbaycan Tibb İnstitutuna daxil olub, sonra təhsilini
1-ci Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq ) Tibb İnstitutunda davam etdirib və
bu ali məktəbi
fərqlənmə diplomu
ilə bitirib. Onu Özbəkistana işləməyə göndəriblər.
1938-ci ildə təcrübəli
həkim-terapevt kimi Moskvaya çağırılıb,
Həkimləri Təkmilləşdirmə
İnstitutunda çalışıb,
elmi tədqiqatlar aparıb.
- Onun müharibə həyatı
necə başlayıb?
- A.Rüstəmbəyovanın
müharibə həyatı
1939-cu ildə başlayıb.
Həmin vaxt Sovet İttifaqı ilə Finlandiya arasında müharibə gedirdi. Onu da
həkim kimi cəbhəyə, Kareliya bərzəxində gedən
döyüşlərə göndərirlər. Sovet-fin müharibəsi
1940-cı ilin martında
başa çatır
və Aliyə Rüstəmbəyova Moskvaya
qayıdır. 1941-ci ilin
22 iyununda isə faşist Almaniyası ilə Sovet İttifaqı arasında dəhşətli müharibə
başlayanda Aliyə yenidən cəbhəyə
gedir, Volokolamsk şəhərində yerləşən
Qırmızı Ordu
hissələrindən
birinin tibb-sanitar batalyonuna hərbi həkim təyin olunur. O, əvvəlcə
Moskva ətrafında,
sonra Smolensk-Bryansk cəbhə xəttində
tibb-sanitar batalyonunda çalışır, yüzlərlə
yaralı əsgəri
ölümdən xilas
edir.
- Aliyənin
əsirlik həyatı,
sonrakı taleyi necə olub?
- 1941-ci ilin
dekabrında ağır
döyüşlərin birində
Aliyə yaralanır və əsir düşür. Almanlar
Aliyənin həkim olduğunu bilir və ondan bir
həkim kimi istifadə etmək istəyirlər. O isə əsirlikdən qaçmaq
və partizanlara qoşulmaq istəyirdi. Bunun üçün vaxt və imkan
qazanmaq üçün
almanların təklifi
ilə razılaşır.
1942-ci ilin fevralında
bir qrup əsir döyüşçü
ilə əsirlkdən
qaçır, Smolensk
meşələrində “Deduşka”
adlı partizan dəstəsində həkim
kimi çalışır.
1942-ci ilin yayında Smolensk partizanlarının
vəziyyəti ağırlaşır.
Almanlar öz hərbi hissələrini birləşdirərək partizan
dəstələri üzərinə
yeni qüvvələr
göndərir. “Deduşka“nın
digər partizan dəstələri ilə
əlaqələri kəsilir.
Düşmənə ciddi
müqavimət göstərən
partizanlar çox ciddi itki verirlər.
1942-ci il iyunun axırlarında həmin qanlı döyüşlərin
birində Aliyə Rüstəmbəyova qəhrəmancasına
həlak olur...
- A.Rüstəmbəyovanın
partizanlıq fəaliyyəti
barədə hansı
sənədlər mövcuddur?
- Bu barədə
AMEA-nın Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Sənədli mənbələr fondunda xeyli material var. Həmin materiallar arasında Pavlov adına Leninqrad Tibb İnstitutunun Pronedevtika-Terapevtika Klinikasının
direktoru, SSRİ Tibb Elmlər Akademiyasının
həqiqi üzvü,
həmin dövrdə
Leninqrad şəhərinin
baş terapevti işləmiş M.Tuşinskinin
N.Nərimanov adına
Azərbaycan Tibb İnstitutunun dosenti, tibb elmləri namizədi Məhbubə Mahmudbəyovaya (Aliyənin
xalası) göndərdiyi
beş məktubu var.
14 iyun 1942-ci ildə göndərilmiş məktubda
yazılıb: “Aliyədən
xəbər yoxdur. Ecazkar, mehriban Aliyə fikrimdən çıxmır”. İkinci
məktubda yazılır:
“Aliyədən heç
bir xəbər yoxdur. Məlumat bürosunun xəbərlərindən
birində oxudum ki, almanlar Smolensk
vilayətində bir neçə kəndi büsbütün dağıtmışlar,
dəhşətə gəldim”.
Üçüncü məktubda
belə bir qeyd var: ““Pravda”
qəzetində Azərbaycan
haqqında məqalə
vardı. Orada Smolenskdə işləyən
«R» soyadlı azərbaycanlı
barədə yazılmışdı.
Ola bilsin ki, bu, bizim
Aliyədir“.
Dördüncü məktubda
“Bizə, Leninqrada Moskvanın baş terapevti gəlmişdi. Onun sözlərinə görə, gəlişindən
iki həftə qabaq Aliyədən məktub alıb. Aliyə Smolensk-Bryansk meşələrində partizan
dəstəsinin tibb-sanitar
batalyonunun rəisi işləyir. Sağ-salamatdır.
Mümkün olsaydı,
onu Moskvaya çağırardım. Biz
mütəmadi olaraq belə şəraitdə
yerləşən həkimlərimizi
dəyişirik” deyilirdi.
1943-cü ilin
mayında yazılan məktub yaxınlarının
tam ümidsizliyə qapıldığından
xəbər verir: “Aliyədən heç bir xəbər yoxdur. Onun salamat qalmasına, demək olar ki, ümidim qalmayıb. Mən moskvalı dostlarımdan Aliyə barədə öyrənməyi xahiş
etmişəm. Hələ
ki heç bir xəbər yoxdur”.
Həkim-partizan Aliyə Rüstəmbəyova
müharibədə qəhrəmancasına
həlak olaraq, vətəninin, Azərbaycanın
adını ucaldıb. Məhz
buna görə də xalqının qəlbində əbədi
yaşayır. Böyük
öndər Heydər
Əliyev vaxtilə Aliyə Rüstəmbəyova
haqqında yüksək
fkirlər söyləyib.
1972-ci il “Oktyabr” jurnalının 6-cı sayında
Heydər Əliyevin
A.Rüstəmbəyova haqqında
dediyi bu sözlər qeyd olunub: ”Mən Smolensk vilayətində partizan dəstələrindən
birində döyüşən
şərəfli azərbaycanlı
qızı, hərbi həkim Aliyə Rüstəmbəyovanın igidliyini
yüksək dərəcədə
səciyyəvi hesab edirəm”.
Azərbaycanın vətənpərvər qızının
ürəyimizi fərəhlə
dolduran qəhrəmanlığı
ədəbiyyat və
incəsənət nümayəndələrinin
də nəzər-diqqətindən
kənarda qalmayıb. Şairə
Mirvarid Dilbazi “Partizan Aliyə” (1972) poemasını yazıb. Heykəltəraş Aslan Rüstəmov onun büst-portretini (1962) hazırlayıb.
Əlbəttə, vətən yolunda az-çox xidməti olan hər bir kəsin adını
qədirbilən xalqımız həmişə
uca tutub, onların adını
qəlblərdə,
könüllərdə
yaşadıb.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.- 2010.- 7 may.- S. 12.