Bənzərəm bir qocaman dağa ki...
Adil İsgəndərov – 100
I yazı
Həyatda hər birimizin pərəstiş etdiyimiz şəxsiyyətlər
var. Biz bu şəxsiyyətlərlə fəxr edir,
özümüzü onlara azca da olsa oxşatmağa
çalışırıq. Mənim tanıdığım
belə adamlar çox olub, elə indi də var. Onlardan biri
görkəmli teatr və kino xadimi, pedaqoq Adil Rza oğlu
İsgəndərovdur. Bu böyük insanı
yaxından tanımaq və onunla işləmək xoşbəxtliyi
mənə də nəsib olub.
Tərcümeyi-hal əvəzi
Adil İsgəndərov
1910-cu ildə Gəncədə dünyaya göz
açmışdı. Hələ gimnaziyada oxuyarkən Gəncə Dram
Teatrının səhnəsində çıxış
etmiş, sonra Bakıya gələrək, burada Teatr Texnikumunda
oxumuş, Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında fəaliyyətini
davam etdirmişdi.
1931-ci ilin yaz
günlərinin birində məşqdən sonra böyük
dramaturq Cəfər Cabbarlı Adili öz kabinetinə
çağırır. Onunla sənət barədə, teatr haqqında söhbət
edir və söhbətinin sonunda deyir: “Adil, sən təhsilini
mütləq davam etdirməlisən, özü də Moskvada. Çünki teatrımızın inkişafı
üçün savadlı, istedadlı milli rejissorlara
ehtiyacımız böyükdür. Mən şəxsən
sənin gələcəyinə inanıram...”
Şəxsiyyətinə və
yaradıcılığına böyük hörmət etdiyi
dramaturqun məsləhəti ilə A.İsgəndərov
Moskvaya gedir və A.V. Lunaçarski adına
Moskva Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunda oxuyur,
Nemiroviç-Dançenko, Y.Zavadski kimi görkəmli sənətkarlardan
dərs alır. Təhsil aldığı illərdə Moskva
Bədaye Teatrında və Vaxtanqov adına
teatrda rejissorluq təcrübəsi keçir.
Bakıya
qayıdan gənc rejissor 1936-cı ildə Akademik Dram Teatrında
rejissor, 1937-ci ildə baş rejissor və teatrın direktoru təyin
edilir.
A.İsgəndərov təxminən 30 il
Akademik Dram Teatrına rəhbərlik edir, bu illər ərzində
80-dən artıq tamaşaya quruluş verir, teatrda səhnə
ustalarının bütöv bir nəsli yetişir.
Onun müxtəlif illərdə
hazırladığı tamaşalar - “Həyat”, “Vaqif” (1977-ci
ildə Adil İsgəndərovun quruluşunda pyesin 1000-ci
tamaşası göstərilmişdi), “Xanlar”, “Fərhad və
Şirin”, “Aydın”, “Dumanlı Təbriz”, “Şərqin səhəri”,
“Otello”, “Türkiyədə”, “Cavanşir” və sair
tamaşalar Azərbaycan teatr tarixində özünəməxsus
yer tutur. Azərbaycan teatr sənətinin
inkişafındakı böyük xidmətlərinə
görə A.İsgəndərov respublikanın Əməkdar
incəsənət xadimi (1938), Azərbaycan SSR Xalq artisti
(1943), SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1948),
SSRİ Xalq artisti (1959) fəxri adlarına layiq
görülür.
* * *
Adil müəllim
görkəmli teatr rejissoru olmaqla yanaşı, həm də
milli koloritə malik kinoaktyor idi. Hələ teatrda
işləyərkən filmlərə çəkilməyə
başlamışdı. “O olmasın, bu olsun” (Qoçu),
“Qara daşlar” (Xəlilov), “Bir məhəllədən iki nəfər”
(məhkəmə sədri), “Uzaq sahillərdə” (Rosselini),
“26-lar” (Xaçaturov), “Qanun naminə” (Kamilov), “Romeo mənim
qonşumdur” (Quliyev), “Axırıncı aşırım” (Kərbəlayı
İsmayıl), “Ulduzlar sönmür” (Nəsib bəy Yusifbəyov)
- Adil müəllimin çəkildiyi filmlərin tam olmayan
siyahısıdır bu.
O, “Azərbaycanfilm”
kinostudiyasına da məhz aktyor kimi gəlmişdi.
Yazıçı və kinodramaturq İsa Hüseynov onunla
bağlı müsahibələrinin birində deyib: “60-cı
illərin əvvəllərində kinostudiyanın vəziyyəti
çox ağır idi. Ssenarilər bir-birindən
zəif gəlirdi. Çəkilən filmlər
də əsasən ortabab olurdu.
Adil müəllimlə
məni Mərkəzi Komitəyə
çağırdılar. O vaxt mən kinostudiyada baş
redaktor vəzifəsində çalışırdım. Amma hələ təsdiq olunmamışdım.
Onu direktor, məni isə baş redaktor vəzifəsinə
təsdiq etdilər. Oradan gəldik
kinostudiyaya. Adil müəllim iclas
keçirdi. İclasda üzünü camaata tutub dedi ki,
mən sizdən yaradıcı iş tələb eyləyəcəyəm.
İşə nə vaxt gəlirsiz-gəlin,
amma bütün qüvvənizi işə sərf etməlisiniz”.
A.İsgəndərov
istehsala buraxılan bütün filmlərin çəkilişinin
başlanğıcında, aktyor sınaqlarında özü
iştirak edirdi. Özü də ekranda sınaq çəkilişlərinə
baxırdı. Ona görə də
sınaqdan çıxan aktyorlar düzgün seçilirdi.
Kinoda da aktyorun düzgün seçimi əsas məsələ
idi, filmin uğurunun 50 faizini təşkil edirdi».
Rejissor Həsən
Seyidbəyli “Nəsimi” filmini çəkməyə
hazırlaşanda Teymurləng roluna Adil müəllimi nəzərdə
tutmuşdu. Amma eyni zamanda gözəl aktyorumuz Yusif Vəliyevi də
sınaq çəkilişlərinə dəvət
etmişdi. Hər ikisinin sınaq çəkilişləri
aparıldı. Kinolentlərə ekranda baxanda
hamının fikri eyni idi: Teymurləngi A.İsgəndərov
oynamalıdır. Amma yaradıcı qrup direktorun kabinetinə
yığışanda Adil müəllim dedi: “Yoldaş Seyidbəyli,
Teymurləng mən deyiləm, Teymurləng Yusif Vəliyevdir,
odur, onu çəkin”.
Yazıçı
İ.Hüseynovdan daha bir misal: “Axırıncı
aşırım” filmi çəkiləndə Adil müəllim
özü təklif elədi ki, mən Kərbalayı
İsmayılın obrazında özümü görürəm.
Rejissor Kamil Rüstəmbəyov dedi ki, Adil müəllim, istəyirsiniz
sınaq çəkilişləri aparmadan çəkim sizi.
A.İsgəndərov dedi: “Yox, sən sınaq çəkilişlərini
elə. Bir də diqqətlə baxaq, arxayın
olaq. Amma mən özümü bu rolda
görürəm.
“Dərviş
Parisi partladır” kinokomediyasında Adil İsgəndərov Hətəmxan
ağa rolunu oynayır. Adil müəllim bu rola özünü təklif
etmişdi. Buna hamı təəccüb
edirdi, elə mən də. Hətəmxan
ağa yarı komik obrazdır. Fikirləşirdik ki,
ciddi adam olan aktyor bu rolu necə oynaya bilər.
Çəkiliş vaxtı A.İsgəndərovun sifətində
elə bir spesifik ifadə yarandı ki, bu, yalnız komik
aktyorlara məxsus ola bilərdi. Amma biz bu ifadəni çəkiliş meydanına gələndə
onun üzündə görürdük. Sən
demə, Adil müəllim yolda gələndə artıq bu
obrazı özününküləşdirirdi”.
A.İsgəndərovun
amplua sözündən xoşu gəlmirdi. O, hesab edirdi ki, aktyor hər
şeyi bilməlidir, bacarmalıdır.
Görkəmli rejissor
K.Stanislavski deyirdi: “Böyük və kiçik rollar yoxdur,
böyük və kiçik aktyorlar vardır”. A.İsgəndərov
hansı rolu (baş və ya epizodik) oynayırsa-oynasın,
onların hər birində biz sənətkarın
yaradıcılıq fərdiyyətini, aktyor İsgəndərovu
fərqləndirən cəhətləri - obrazın
düşüncələri, hissləri ilə yaşamaq
bacarığını görürük. Təsadüfi
deyil ki, Tbilisidə keçirilən V Ümumittifaq
kinofestivalında A.İsgəndərov “Axırıncı
aşırım” filmində ən yaxşı kişi
roluna görə mükafat və diploma layiq
görülmüşdü.
Kinoda
yaratdığı obrazlar onun aktyor məharəti sayəsində
bütövlüyü və bitkinliyi ilə öz ekran həyatını
bu gün də yaşamaqdadır. O, müxtəlif taleli insanları -
surətləri sevərək yaradırdı. Bu
obrazlar əzəmətli, təsirli və yaddaqalandır.
* * *
Adil müəllim
1947-ci ildən Azərbaycan Teatr İnstitutunda (indiki Azərbaycan
Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət
Universiteti) dərs deyirdi, tükənməz istedadı və
bacarığı ilə gənclərə sənətin sirlərini
öyrədirdi. 1956-cı ildən professor idi.
1966-1974-cü illərdə C.Cabbarlı adına
“Azərbaycanfilm” kinostudiyasının direktoru olmuşdu.
Kinostudiyaya
işləməyə gəlməmişdən əvvəl, yəni
1964-cü ildə “Azərbaycanfilm” və Respublika
Kinematoqrafçılar İttifaqının nəzdində
üçillik kinoaktyor studiyasını
açmışdı. Adil müəllim bu studiyanın bədii
rəhbəri idi. O, studiyada təhsil alan
tələbələrə deyirdi: “Yaxşı kino aktyoru
olmaq üçün təkcə istedad yetərli deyil. Kino sənətinin sirlərinə yiyələnməkdən
ötrü gərgin əmək, yorulmaq bilmədən öz
üzərində çalışmaq, daim
yaradıcılıq axtarışları aparmaq
lazımdır”.
O, milli kadrlara münasibətini
belə bildirirdi: “İstedadları öz aramızda
axtarmalı, kino sənətimizin inkişafına kömək
edə bilən bacarıqlı gəncləri studiyamızın
ətrafında toplamalıyıq. Gözümüzü
başqa studiyalara dikib, aktyor axtarmağımızın
vaxtı keçib.”
Adil müəllimin
yaradıcılıq planları geniş idi. O, böyük arzularla
yaşayırdı: S.Vurğunun “Vaqif” pyesini
ekranlaşdırmağa hazırlaşırdı,
M.S.Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanı əsasında
çoxseriyalı televiziya filmini çəkmək istəyirdi.
Bu filmlərdə doğma xalqını, onun
ruhunu, məğrur və əzəmətli gücünü
baş qəhrəman timsalında görmək istəyirdi.
Amma o, bu arzularını həyata keçirə bilmədi...
Görkəmli sənətkarın yeganə filmi
Adil müəllimlə ilk dəfə
1963-cü ildə çəkiliş meydançasında
“Əhməd
haradadır?” filmi görkəmli sənətkarın kinoda
yeganə filmidir. A.İsgəndərov filmin çəkilişi
ilə bağlı təşkilati işdən tutmuş yaradıcılıq
məsələlərinə qədər ortaya çıxan
hər şeyə özü nəzarət edirdi.
Bəli, teatrda
özünəməxsus yeri olan, milli teatr tariximizə qiymətli
töhfələr vermiş bu böyük sənətkar
üçün kino istehsalı yeni sahə idi. Düzdür,
bundan əvvəl o bir sıra filmlərdə aktyor kimi
maraqlı obrazlar yaratmış, kinoda öz sözünü
demişdi. Amma kino çəkilişi onun
üçün yeni bir sınaq meydanı idi. Adil müəllim filmi həm real, həm də komik
aspektdə çəkirdi. Ona görə
də filmdə komizmlə reallıq üzvi surətdə
bir-birini tamamlayır.
Çəkilişdə
fasilə elan olunanda mən Adil müəllimdən “Kino” qəzeti
üçün müsahibə aldım. O, söhbətimizin sonunda mənə
dedi:
- Bilirsənmi, filmin əsasını
onun dramaturgiyası təşkil edir. O nə qədər
qüvvətli olsa rejissor üçün də bir o qədər
işləmək maraqlı olar. Biz də imkan
daxilində çalışırıq ki, ortaya yaxşı
bir şey çıxaraq. Əvvəlcədən
hər şeyi demək olmur. Söhbətimizin mabədi
qalsın film ekranlara çıxandan sonraya...
Nəhayət
film ekranlara çıxdıı. Ancaq onun çox qəribə
taleyi oldu. O vaxtlar SSRİ Kino Komitəsinin kinolentlərin
ekrana çıxarılması ilə məşğul olan
idarəsinin rəhbərləri “Əhməd haradadır?”
filmi üçün “zəifdir” deyib, çox az tirajla
ümumittifaq ekranlarına buraxılmasına icazə verdilər.
Respublikamızda isə bunun əksinə oldu.
Elə bir şəhər, elə bir kənd
tapılmadı ki, bu filmə maraq göstərməsin.
Özü də necə!
“Əhməd
haradadır?” filmi nəinki respublikamızda, Sovet
İttifaqının bir çox şəhələrində ən
çox tamaşaçı toplayan kinolentlərdən oldu. Azərbaycan
Kinoprokat İdarəsi filmin tirajını dönə-dönə
artırdı, hər dəfə də film ekranlarda müvəffəqiyyətlə
nümayiş etdirildi.
Moskvanın isə
bu filmi belə aşağı qiymətlə qəbul etməsi
quruluşçu rejissor A.İsgəndərova bərk təsir
etmişdi. O,
bunu üzə vurmasa da, əhval-ruhiyyəsindən hiss
olunurdu.
Amma Azərbaycan
kino tamaşaçısının bu filmi maraqla
qarşılaması Adil müəllim üçün bir təskinlik
oldu. Çox-çox sonralar biz bir-birimizi daha yaxından
tanıyandan sonra bir dəfə söhbət əsnasında o
özü bunu etiraf etdi.
Aydın Kazımzadə,
Kinoşünas
Mədəniyyət.- 2010.- 21 may.- S. 10.