İlham Rəhimli və əzəmətli İbrahim Həmzəyev

İstedad Allahın lütfüdür. Hər kəsə nəsib olmur. Nəsib olan isə onun qədrini bilsə, bəxt də həmin şəxsin üzünə güləcək... İlham Rəhimli kimi... Mənə elə gəlir ki, İlham Rəhimli istedad və zəhmətdən yoğurulub. Gecəli-gündüzlü qələmi əlindən düşmür. Bu günə kimi görkəmli alim, sənətşünaslıq doktoru, professor İlham Rəhimli incəsənətin müxtəlif sahələrinə, ayrı-ayrı sənətkarlara, eləcə də «Azərbaycan teatrı» silsiləsindən bir çox teatrlara həsr edilmiş 50 kitabın müəllifidir...

Son illərdə çap etdirdiyi kitablarda müəllif daha çox elmi-nəzəri salnamə janrının prinsiplərinə üstünlük verir. Onların arasında Akademik Milli Dram Teatrına həsr edilmiş ikicildlik, Təbriz, Aşqabad, Tiflis, İrəvan, Gəncə, Sumqayıt teatrları, eləcə də Dövlət Kukla, Akademik Opera və Balet teatrları haqqında monoqrafiyalar, görkəmli yazıçı, alim-pedaqoq Mir Cəlalın yaradıcılığına həsr edilmiş “Məqam”, rejissor Vaqif İbrahimoğlunun teatr dünyasından söz açan «Zaman zaman içində» kitabları var.

Bu yaxınlarda «Mədəniyyət» qəzetində İlham Rəhimlinin özünün özü ilə dialoqları əsasında çap etdirdiyi essedə oxudum ki, o, yeniyetməlik dövründə rəssam olmaq istəyirmiş, amma sonradan fikrini dəyişib. İlham Rəhimlinin bu açıqlamasını oxuyanda, ürəyimdən bir xoş niyyət keçdi: nə yaxşı ki, İlham Rəhimli rəssam olmayıb. Çünki rəngkarlıq dünyası onsuz keçinə bilərdi, ancaq Azərbaycan teatrşünaslıq elmi keçinə bilməzdi.

Hər bir yaradıcı insanın, alimin müxtəlif yönümlü zəngin axtarışları onun tarixə çevrilən sabahkı tərcümeyi-halıdır. Bu baxımdan professor İlham Rəhimlinin Azərbaycan sənətşünaslıq elmi və jurnalistikası sahəsində çox zəngin və şərəfli bir səhifəsi var! Bu səhifə bu gündən fərqli olaraq (özünün etiraf etdiyi kimi, «kitab yazanların» bol olduğu bir dövrdə) sabah üçün daha qiymətlidir.

Belə deyirlər ki, hər bir kitabın da insan kimi öz taleyi olur. Elə kitab var stol üstü olur, eləsi var ki, kitablar taxtında illərlə oxucusunu gözləyir, eləsi də olur ki, çap olunduğu gündən əldən-ələ gəzir... Amma maraqlı kitab maqnit kimidir, cazibəsindən qurtulmaq olmur. Elə bu yaxınlarda İlham Rəhimlinin yenicə çapdan çıxmış, Xalq artisti, məşhur aktyor və rejissor İbrahim Həmzəyevin yaradıcılıq yoluna həsr etdiyi «Səhnədə ucalan əzəmət» (İbrahim Həmzəyev) (Bakı, «Çaşıoğlu» nəşriyyatı, 2010) kitabı kimi...

İbrahim Həmzəyev XX əsr Azərbaycan teatr sənətinin qüdrətli simalarından, möhtəşəm yaradıcılıq irsinə malik səhnə fədailərindən biridir. Professor İlham Rəhimli öz monoqrafiyasında İbrahim Həmzəyevin sənət yolunun Gəncə (1890-1937), Naxçıvan (1937-1982) dövrünü faktoloji, elmi-nəzəri salnamə janrının prinsipləri əsasında qələmə alıb. Azərbaycan teatr tarixi salnaməsində İbrahim və Zəroş Həmzəyevlərin xüsusi yerləri var. Biz teatrşünaslara hər iki sənətkar haqqında ilk məlumatı verən, rəhmətlik müəllimimiz, professor Ədilə İsmayılova olmuşdu. Ədilə xanımın o vaxt Zəroş xanım Həmzəyevaya həsr etdiyi «Nehrəmli qız» adlı kitabı işıq üzü görmüşdü. Tale elə gətirdi ki, sonralar Zəroş xanımın özü ilə tanış olmaq mənə nəsib oldu. «Azərbaycantelefilm» Yaradıcılıq Birliyində mənim ssenarim əsasında Zəroş xanıma həsr olunmuş «Nehrəmli qız» adlı sənədli televiziya filmi də çəkildi.

İbrahim və Zəroş Həmzəyevlərin dünyası teatr idi. Hiss və ağılın tərəf-müqabil olduğu bu möcüzəli məkanda onlar böyük sevgi və arzularla yaşayırdılar... Onlar heç vaxt sənətdə şöhrət dalınca qaçmırdılar, şöhrət, fəxri adlar, mükafatlar, alqışlar özləri onları tapırdı...

Sözün dəyərini, rənglərin sözdə ifadə tutumunu və möcüzəsini yaxşı bilən İlham Rəhimli kitabının ilk səhifəsindən İbrahim Həmzəyevin zəngin insani keyfiyyətlərinin, şəxsiyyət bütövlüyünün, kamil sənətkarlığının portret cizgilərinin üfüqlərini belə qiymətləndirir: «İbrahim Həmzəyev vüqarlı və qürurlu insan idi, daxilən işıqlı, zahirən yaraşıqlı, nurlu kişi idi. Ağayanalıq və kübarlıq onun qanındaydı. İbrahim Həmzəyevin daxili qüruru, insanlıq ləyaqəti onun özünə əzəmət verir, sənətinə möhtəşəmlik gətirirdi. İbrahim Həmzəyev həm yaradıcı rejissor kimi, həm də nəhəng aktyor kimi səhnədə əzəmət tapıb. Onun kamil şəxsiyyət kimi formalaşması da daha sıx şəkildə səhnə ilə bağlıdır».

Müəllif öz oxucusunu ilk səhifədən həyatda və sənətdə kamillik zirvəsinə ucalmış şəxsiyyət, lider sənətkarla, gözəl insanla görüşə dəvət edir.

İbrahim Həmzəyev milli teatrımızın romantik və realist qollarından bəhrələnən aktyor, rejissor, teatr təşkilatçısı idi. Nə qədər qəribə olsa da İbrahim Həmzəyevin yaradıcılıq fəaliyyəti daha çox paytaxtdan kənarda olmuşdu. Ancaq Onun sənətkarlığı və şəxsiyyəti səhnəyə gəldiyi ilk illərdən ona Azərbaycan teatr ictimaiyyətinin rəğbətini və məhəbbətini qazandırmışdı.

İlham Rəhimli öz kitabında haqlı olaraq yazır: «Ölkəmizin paytaxtından kənarda (Tiflisdə, İrəvanda, Aşqabadda, Təbrizdə, Gəncədə, Şəkidə, Ağdamda, Şuşada...) fəaliyyət göstərmiş milli rejissorlar arasında İbrahim Həmzəyev kimi zəngin və şərəfli, səmərəli və tutumlu sənət yolu keçmiş, yaxud zəngin yaradıcılığı onunla müqayisə edilən sənətkar yoxdur...»

İlham Rəhimli müqtədir sənətkarın izi olan teatrlardakı fəaliyyətindən bəhs edərkən İbrahim Həmzəyevin həmin sənət ocaqlarında yaratdığı yaradıcılıq ab-havasından, ayrı-ayrı əsərlərin quruluşundan, tamaşadakı aktyorların oyun tərzindən, eləcə də teatr ictimaiyyətinə indiyə kimi məlum olmayan qaranlıq mətləblərdən söz açır. Seçdiyi sənətdə təmənnasız olan İbrahim Həmzəyev özünə və sənətinə qarşı çox tələbkar idi. Teatrda çalışan gənclərə xüsusi diqqət yetirirdi. Elə ona görə çalışdığı teatrlarda gənclər ona inanır, onu özlərinə arxa-dayaq bilirdilər. İbrahim Həmzəyevdə olan bu yüksək insani - sənətkar keyfiyyətini İlham Rəhimli belə qiymətləndirir: «O, istedadlı gəncləri fəhmlə duya bilirdi. Həmişə gənclərə bu fikirləri tövsiyə edirdi: qabiliyyət yalnız işə yarayanda üzə çıxır, faydalı olur. Ona görə güvəndiyiniz istedadınızı səhnədə sınaqdan çıxarmağa çalışın, boş-boş danışıqla qürrələnməyin».

Etiraf edək ki, İbrahim Həmzəyevin gənclərə ünvanladığı bu tövsiyələr bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır.

Daxilən zəngin mənəvi aləmə və geniş dünyagörüşünə, hərtərəfli mütaliəyə malik olan İbrahim Həmzəyev aktyor və rejissor kimi səhnədə öz sənətkarlıq «mənini» ifadə etmək üçün, milli və dünya klassiklərinin əsərlərinə quruluş verdiyi tamaşalarda özünü uğurla sınağa çəkib. O, həm aktyor, həm də rejissor kimi öz sənət uğurları ilə təkcə tamaşaçıların deyil, eləcə də professional teatr ictimaiyyətinin rəğbətini qazanıb. Onun aktyor və rejissor kimi repertuarında M.F.Axundovun, N.Nərimanovun, Ü.Hacıbəylinin, Ə.B.Haqverdiyevin, C.Məmmədquluzadənin, S.Vurğunun, S.Rüstəmin, İ.Əfəndiyevin, S.Rəhmanın, M.Cəlilin, eləcə də dünya klassiklərindən V.Şekspirin, V.Hüqonun, N.Qoqolun, F.Şillerin, L.de Veqanın və çağdaş onlarca başqa müəlliflərin əsərləri əsas yer tutub. İlham Rəhimli sənətkarın yaradıcılıq təbiətinin diapazonunda nəhəngliyini, əzəmətini göstərmək üçün İbrahim Həmzəyevin səhnədə canlandırdığı rolları və quruluş verdiyi tamaşaların bədii estetik səciyyəsini xronoloji ardıcıllıqla geniş elmi təhlilə çəkməklə, qəhrəmanının bütöv harmonik şəxsiyyət - sənətkar portretini canlı rənglərlə təcəssüm etdirib. İlham Rəhimli özü bu haqda belə yazır: «Məncə, onda sənətkarın qüdrətli yaradıcı insan kimi tərəqqisi və təkamülü daha aydın, daha ifadəli və daha parlaq görünər».

İbrahim Həmzəyevin sənət taleyi Gəncədən başlasa da, onun parlaq sənətkarlıq ulduzu Naxçıvan teatrında parlayıb. Rejissor Yusif Yulduzun dəvəti ilə Naxçıvana gələn İbrahim Həmzəyev bu qədim torpağı və onun insanlarını sevdi. İlk işi isə M.İbrahimovun «Həyat» əsərinin (7 noyabr 1937-ci il) tamaşasında Abbas rolu oldu. Elə ilk gündən onun aktyor kimi özünün canlı və inandırıcı oyunu səhnə mədəniyyəti, tərəf-müqabillərilə ünsiyyət qurmaq bacarığı həmkarlarının diqqətindən yayınmadı. İlham Rəhimli onun Naxçıvan teatrında ilk işini belə qiymətləndirir: «Onun işgüzarlığı və sənət ciddiliyi, teatr etikasına bütün məqamlarda yüksək tələbkarlıqla yanaşması tezliklə İbrahim Həmzəyevi bütün kollektivə sevdirdi».

İbrahim Həmzəyevin Naxçıvana gəlişi teatr aləminə, bütövlükdə bu qədim diyarın mədəni mühitinə canlanma gətirdi. Burada ulu öndər Heydər Əliyevin 2000-ci il martın 27-də Xalq artisti Zəroş Həmzəyevaya ünvanladığı məktubdakı bir məqamı xatırlamaq yerinə düşərdi: «Respublikanın tanınmış teatr xadimi, mərhum həyat yoldaşınız İbrahim Həmzəyevlə birlikdə Naxçıvan Dövlət Teatrının səhnəsində keçən sənət yolunuz 40-50-ci illərdə bu qədim diyarın mədəni həyatının canlanmasında mühüm rol oynamışdır. Həmin dövrü haqlı olaraq Naxçıvan teatrının «Həmzəyevlər dövrü» adlandırmaq olar».

Naxçıvan teatrının «Həmzəyevlər dövrü» məhz İbrahim Həmzəyevin yüksək insani keyfiyyətləri, sənətə olan böyük sevgisi, sənət tələbkarlığı, sənətkarlığı sayəsində formalaşıb. Teatrın repertuarını rəngarəng, müxtəlif mövzu və ideyalı əsərlərlə zənginləşdirən İbrahim Həmzəyev Naxçıvan teatrının aktyorlarına onların səhnə imkanlarının üzə çıxmasına şərait yaratmaqla, Naxçıvan şəhərində teatral bir mühit yaratmağa nail oldu. Həm romantik, həm də realist teatr məktəbinin nümayəndələri olan Səməd Mövləvi, Rza İsfəndiyarlı, Mirhəsən Mirişli, İsa Musayev, Məmməd Quliyev, Xədicə Qazıyeva, Füruzə Əlixanova, Əyyub Haqverdiyev, Roza Cəfərxanova, Sofya Hüseynova, Zemfira Əliyeva və təbii ki, Naxçıvan səhnəsinin kraliçası Zəroş Həmzəyeva… İbrahim Həmzəyev məktəbinin parlaq yetirmələri idi.…

Yüksək bədii zövqə, rejissor təxəyyülünün genişliyinə malik olan İbrahim Həmzəyev, professor İlham Rəhimlinin təbirincə desək, «Naxçıvan teatrının rejissorluq üslubunda monumental romantizmi və realizm vüsətini formalaşdıraraq estetik kamillik zirvəsinə çatdıran böyük rejissordur!»

Aktyorla iş üslubunu yüksək qiymətləndirən İbrahim Həmzəyevin yaradıcılıq yolunu tədqiq edən «Səhnədə ucalan əzəmət» monoqrafiyasının müəllifi belə bir qənaətə gəlir. «O, aktyorlarla işində onlara müstəqil düşünmə imkanı verirdi. Müstəqil düşünmənin təbii estetik prosesi isə nəticədə yaradıcılıq sərbəstliyinə meydan açırdı».

Naxçıvan teatrı əyalət hesab olunsa da, məhz İbrahim Həmzəyev şəxsiyyətinin cazibəsi nəticəsində Akademik Dram Teatrının sənətkarları Kazım Ziya, Ələsgər Ələkbərov, Həsənağa Salayev, Sidqi Ruhulla Naxçıvan teatrının yaradıcı truppası ilə S.Vurğunun «Vaqif» əsərində çıxış etmişdilər. Xuraman rolunu isə özünün təbii, emosional, lətafətli oyunu ilə başqalarından fərqlənən Zəroş Həmzəyeva ifa etmişdi.

Yeri gəlmişkən, Zəroş xanım yeganə aktrisadır ki, sonradan məhz əyalətdən Akademik Dram Teatrının səhnəsində «Vaqif» dramında (1969) Xuraman rolunu oynamaq üçün dəvət olunmuşdu. İlham Rəhimli haqlı olaraq yazır: «Zəroş xanım zəngin yaradıcılıq irsi yaratmış, Naxçıvan teatr tarixinin böyük bir dövrünün repertuar ağırlıqlarını zərif çiyinlərində mətanətlə saxlamışdır!»

Bu da bir həqiqətdir ki, İbrahim Həmzəyev dünyasını dəyişdikdən sonra Zəroş xanım səhnəni tərk etdi. Çünki onun teatr dünyası İbrahim Həmzəyevlə, onun həyat və səhnə sevgisi ilə bağlı idi.

Professor İlham Rəhimlinin «Səhnədə ucalan əzəmət» monoqrafiyası təkcə İbrahim Həmzəyevlə bağlı deyil, bu kitab həm də Zəroş xanım Həmzəyeva haqqındadır. Çünki onları bir-birindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil...

«Səhnədə ucalan əzəmət» kitabı Azərbaycan teatr tarixi ilə bağlı bir çox maraqlı faktlarla zəngindir. Kitabda Gəncə, Füzuli, Ordubad, eləcə də Naxçıvan teatrlarının tarixi ilə bağlı səhifələrə, eləcə də İbrahim Həmzəyevin nəsil şəcərəsinə işıq tutulur.

Kitab Azərbaycan teatr tarixi salnaməsinə layiqli töhfədir. İnanıram ki, İbrahim Həmzəyev yaradıcılığının gələcəkdə də tədqiqatçıları olacaqdır. Lakin professor İlham Rəhimlinin «Səhnədə ucalan əzəmət» monoqrafiyası stolüstü kitab olacaq.

Yaqub Əlioğlu

Mədəniyyət.- 2010.- 8 oktyabr.- S. 12.