Sovet dövrü filmlərimizin taleyi
Kino tariximizdən
Ekran əsərləri Moskvanın
“süzgəcindən” necə
keçirdi?
SSRİ dövründə kino sahəsində müttəfiq respublikalar üçün müəyyən
qaydalar olub. Əgər çəkilən
filmdə ayrı-ayrı
müttəfiq respublikaların
aktyorları, kino işçiləri yer alırdısa, yəni ekran əsəri “sovet kinematoqrafiya ailəsi”nin məhsulu olurdusa, o zaman mərkəzin, Moskvadakı kino məmurlarının etimadını
daha çox qazanırdı. Sözsüz
ki, filmin mövzusu da nəzərə alınırdı.
Digər tərəfdən,
Moskva bəyənmədiyi
filmlərə və filmlərdəki bəzi epizodlara rahatca qadağa qoyurdu. Bu mənada Azərbaycan
kinematoqrafçılarının işlərinə münasibət
daha kəskin idi. Sözsüz ki, bəzi mövzuları
mərkəz özü
sifariş edirdi.
“Bakı” kinostudiyasının 1943-cü ildə
istehsal etdiyi “Bir ailə” (rejissor Mikayıl Mikayılov, Rza Təhmasib, Qriqori Aleksandrov, ssenari müəllifləri Mir Cəlal,
İosif Prut, Lev Vaysenberq)
filmi II Dünya müharibəsi illərində
müxtəlif millətlərdən
olan sovet adamlarının vətənpərvərliyindən
bəhs edir. Azərbaycanlı döyüşçü məzuniyyət vaxtı təsadüfən bir rus ailəsinin qonağı olur, onu mehribanlıqla qarşılayırlar. Filmin
qəhrəmanı ilə
ev sahiblərinin
qızı arasında
məhəbbət hissləri
yaranır. Film vahid süjet xətti ilə bir-birinə bağlı olan üç novelladan ibarətdir.
Amma “Bir ailə” filminin nümayişi
1953-cü ilədək, Sovet
İttifaqının rəhbəri
İosif Stalin vəfat
edənə qədər
qadağan olunub.
Çünki ekran əsərində
real mövzular həmin
dövrün rəhbərliyini
razı salmırdı.
“Bu vurhavurda “Arşın mal alan” yeridir?”
“Bir ailə” filmindən iki il sonra,
1945-ci ildə ekranlara
“Arşın mal alan” (rejissor Rza Təhmasib, Nikolay Leşşenko, ssenari müəllifi Sabit Rəhman) filmi çıxdı. Ekran əsəri Moskvada baxışa aparılarkən komissiyanın
bəzi üzvləri
komediya janrında olan filmə irad bildiriblər: “Bu vurhavurda, müharibənin
ağrı-acısının davam etdiyi bir
vaxtda “Arşın mal
alan” yeridir?”.
Əvəzində Stalin filmi çox
bəyənib. Müharibədən yenicə çıxan sovet xalqları üçün bu cür musiqili komediyanın lazım olduğunu o, yaxşı bilirdi. Hətta
1946-cı ildə filmə
görə bəstəkar
Üzeyir Hacıbəyliyə,
rejissor Rza Təhmasibə, aktrisalar Leyla Bədirbəyliyə,
Münəvvər Kələntərliyə,
aktyorlar Rəşid Behbudova, Lütfəli Abdullayevə və Ələkbər Hüseynzadəyə
SSRİ Dövlət Mükafatı
verildi.
“Azərbaycanlı bəy rus kazakını döyə bilməz”
1969-cu ildə
“Azərbaycanfilm” kinostudiyasında
“Bizim Cəbiş müəllim” və “Dəli Kür” kimi uğurlu filmlər istehsal olundu. Adıçəkilən ekran əsərləri
müxtəlif formalarda
senzuraya məruz qalıb.
“Bizim
Cəbiş müəllim”
(rejissor Həsən Seyidbəyli, ssenari müəllifi Maqsud İbrahimbəyov) filmində
Böyük Vətən
müharibəsi illərində
hər cür maddi çətinliklərə
dözən sadə adamların mənəvi ucalığından söhbət
açılır. Bununla yanaşı
ekran əsərində
faşizm üzərində
qələbənin qazanılmasında
Bakı neftinin oynadığı tarixi roldan söhbət açılır, Sovet Ordusuna yanacağın 70 faizinin məhz Bakıdan getdiyi vurğulanır. Moskva filmin
bir neçə epizodu ilə yanaşı, neft mühəndisi Nəcəfov
obrazının dili ilə deyilən faktların çıxarılmasına
göstəriş verib.
Həsən Seyidbəyli
gərgin mübahisədən
sonra istədiyinə
nail olub. Beləliklə, fakt filmdə
olduğu kimi qalıb.
Tarixi-dram janrında çəkilən
“Dəli Kür” (rejissor Hüseyn Seyidzadə, ssenari müəllifi İsmayıl
Şıxlı) ekran
əsərinin isə
o vaxt Moskva tərəfindən final hissəsi
dəyişdirilib. Filmin ilkin
variantında Cahandar ağanın rus kazaklarının başçısını
qamçıladıqdan sonra
başlanan döyüşdə
kazakların onu arxadan güllələməsi
verilib. Lakin Moskva bunu qəbul etmir və qeyd edirlər
ki, azərbaycanlı bəy rus kazakını
döyə bilməz.
H.Seyidzadə həmin səhnəni
dəyişdirməyə məcbur
olub. Səhnə Allahyarın Cahandar
ağanı öldürməsi
ilə əvəzlənib.
Beləcə filmin finalı
öz effektini itirib. Qeyd edək ki, müstəqillik illərində
filmin əvvəlki finalı bərpa olundu. Filmdəki rus ziyalısının
yumurta döyüşdürmə
səhnəsini də
tənqid edənlər
çox olub. Bütün bunlara baxmayaraq, H.Seyidzadə Novruz bayramını filmdə təsvir edə bilib.
“Yeddi oğul istərəm” və “Axırıncı
aşırım”: Moskva
nələri bəyənməmişdi?
Tarixi-inqilabi janrda çəkilən
“Yeddi oğul istərəm” (1970, rejissor
Tofiq Tağızadə,
ssenari müəllifi Yusif Səmədoğlu) filmində əsasən iki səhnə tənqid olunub. Birincisi Novruz bayramı ilə bağlı olan səhnədir. Amma ondan əvvəlki filmlərdə Novruz bayramı mövzusu işləndiyi üçün
məsələ o qədər
də aktual deyildi. İkincisi isə Gəray
bəylə əlaqəli
idi. Gəray bəy filmin
sonunda komsomolçulara
təslim olmur və özünü güllələyir. Sovet dövrü
üçün mənfi
hesab edilən bir obrazın bu cür igidliyini
Moskva həzm edə bilmirdi. Film sovet dövründə
televiziyada nümayiş
etdirilərkən Gəray
bəyin özünü
öldürməsi səhnəsi
aydın şəkildə
göstərilmirdi.
Qeyd edək ki,
“Yeddi oğul istərəm” filmi
SSRİ dövründə xaricdə
kinoprokatdan ən çox gəlir gətirən filmlərdən
biridir.
Senzuraya məruz qalan
“Axırıncı aşırım”
(1971, rejissor Kamil Rüstəmbəyov, ssenari
müəllifi Fərman
Kərimzadə) filminin
finalı iki nüsxədədir. Birinci nüsxədə
Qəmlo Kərbəlayının
sözünə məhəl
verməyib Abbasqulu bəyi öldürür.
Sözü yerə düşən
Kərbəlayı isə
qəzəbindən Qəmlonu
öldürür. Digər nüsxədə
isə Qəmlo Kərbəlayının oğlu
Yədullanın məzarının
yanında gizlənən
qaçaq tərəfindən
öldürülür. Hazırda hər iki nüsxə
qorunub saxlanılır.
Birinci variantda Kərbəlayının
belə cəsur göstərilməsi Moskvanın
xoşuna gəlmir və rejissordan filmin sonluğunu dəyişməsini tələb
edirlər. Dəyişdirilən səhnədə Kərbəlayının
adamlarından biri təşviş içərisində
gəlib kəndlilərə
“Kərbəlayı Qəmlonu
gəbərtdi” xəbərini
verməsi yuxarıda deyilənləri sübut edir.
“Həyat bizi sınayır”
“Qayçılanan”
filmlərdən biri də dram janrında çəkilən “Həyat
bizi sınayır”
(1972, rejissor Şamil Mahmudbəyov, ssenari müəllifləri Vidadi
Babanlı, Mixail Papava) filmidir. Ekran əsərində həyatın
sərt sınaqlarından
çıxan gənc
metallurqun taleyindən
söhbət açılır.
Filmin ssenari müəllifi Vidadi Babanlı senzura ilə bağlı qeyd edib: “Filmdə milli ruhda çəkilən
kadrlar çoxluq təşkil edirdi. Həmin kadrlar Moskva Kino İdarəsinin rəhbərliyi
tərəfindən filmdən
çıxarıldı. Moskva məhz milli ruhla zəngin olan kadrların məhvinə çalışırdı”.
Filmdə Rəşidin ustasına
corab hədiyyə etməsi və Rəşid-Hicran süjet
xəttində olan lirik sevgi dünyasına
aid kadrlar çıxarılıb.
Elə buna görə də film yarımçıq
təsir bağışlayır.
Ermənilər “Qaçaq
Nəbi”yə uduzdu
Tarixi-qəhrəmanlıq janrında çəkilən
“Atları yəhərləyin”
(1985, Rejissor Əbdül
Mahmudov, Həsənağa
Turabov, ssenari müəllifi Əhmədağa
Muğanlı, Süleyman
Rüstəm) filminin adı istehsalatın sonuna qədər bir neçə dəfə dəyişdirilib.
Bunun də səbəbkarları
o zaman SSRİ Dövlət
Kinematoqrafiyasının erməni
baş redaktoru olub. Hətta Qaçaq Nəbinin
quldur olduğu iddiasını ortaya ataraq filmin istehsalının
dayandırılmasına da
çalışıb.
Moskvada bildirilirdi ki,
nəyə görə
“Azərbaycanfilm” kinostudiyası
erməniləri məhv
edərək daima qaçaq həyatı sürmüş belə bir quldur haqqında
film çəkməklə onu qəhrəman səviyyəsinə qaldırıb.
Bundan sonra da ermənilər
rəsmi şəkildə
M.S.Qorbaçova müraciət
edərək bu məsələyə qarşı
münasibət bildirilməsini
xahiş ediblər.
Filmin Moskva tərəfindən
təsdiq olunmasında
Süleyman Rəhimov,
Famil Mehdi böyük rol oynayıb. Mərkəzi Komitə yenidən
filmə baxış keçirib. Qərar qəbul
edilir ki, “film adı dəyişmək şərti ilə ekranlara çıxsın”.
“Qaçaq Nəbi”
adı “Atları yəhərləyin” adı
ilə əvəz olunur. Film bir
müddət “Qanlı
zəmi” də adlandırılıb.
Ümumiyyətlə, o dövrdə kino
sahəsi fəhlə,
kolxozçu əməyinə
geniş yer verilməsi tələbi ilə işləyirdi.
Bu tələblər sovet dövrünün mövcud olan qayda-qanunundan irəli gəlib. Ona görədir ki,
bu gün o dövrdə çəkilən
hər hansı bir filmə baxanda tam bütövlük
hiss etmirik.
İntiqam Hacılı
Mədəniyyət.-
2010.- 27 oktyabr.- S. 11.