Xalq mahnılarının libasını dəyişmək milli musiqimizə xəyanətdir

Yarandığı dövrdən, məkandan, müəllifinin arzu və istəklərindən asılı olaraq xalq mahnılarının mövzusu çox zəngindir. Qəhrəmanlıq, igidlik, döyüş ruhunda olan nəğmələr də var, məhəbbətin həzin sədalarını əks etdirən, eləcə də vətən, el-oba haqqında yaranan mahnılar da. Ötən əsrin əvvəllərində dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli xalq mahnılarını və rəqslərimizi toplayaraq nota köçürüb, məcmuə halında nəşr etdirdi. Bu ənənəni davam etdirən görkəmli bəstəkarlar Fikrət Əmirov, Səid Rüstəmov, Qəmbər Hüseynli, Soltan Hacıbəyov, Tofiq Quliyev və başqaları unudulmaqda olan mənəvi sərvətlərimizə yeni həyat verdilər.

Bu fədailər çalışırdılar ki, illərin dizini qatlayıb ölməzlik qazanan xalq mahnılarının həm sözləri, həm də melodiyası düzgün ifa edilsin. Bu səbəbdən də bir mahnının neçə variantda üzü köçürülərək bədii cəhətdən cilalanmışının üstündə dayanırdılar. Müəyyən bölgələrdə eyni xalq mahnısı müxtəlif cür ifa edildiyindən bəzən sözlərində təhrifə yol verilirdi. Sənət biliciləri, musiqiçilər mütləq bu səhvlərin aradan götürülməsinə can atır, hətta məşhur müğənnilərin ifasında verilən yanlışlıqları da göstərərək növbəti ifada aradan götürülməsinə çalışırdılar.

Bəstəkar Tofiq Quliyev deyirdi: "Xalq mahnı və təsniflərinin əvvəlki, daha müvəffəqiyyətli mətninə məhəl qoymayıb "orijinallıq" xatirinə onları yeni sözlərlə lentə yazdıran müğənnilər unudurlar ki, mətndəki dəyişiklik mahnının musiqi variantına əsaslanmalıdır".

Ustad ifaçılar da düşünürlər ki, xalq mahnılarının libasını dəyişmək milli musiqi folklorumuza xəyanət deməkdir. Çünki xalq bu mahnını necə yaradıbsa, yaşadıbsa ona məhz bu mövqedən də yanaşmaq lazımdır. Doğrudur, sovet dövründə quruluşun xarakterindən asılı olaraq xalq mahnılarının bir qismi ciddi şəkildə redaktəyə məruz qaldı. Məsələn, böyük sənətkarlarımızın, xüsusilə də unudulmaz Rübabə Muradovanın yanıqlı avazla oxuduğu "Qaragilə" mahnısı. Mütəxəssislərin fikrincə, bu məşhur xalq mahnısı ya Təbrizdə yaranıb, ya da Arazın sahilboyu yaşayış məkanlarında. Mətnin birinci bəndini belə oxuyurlar: "Gəlmişəm otağına oyadam səni, Qaragilə, oyadam səni". O dövrdə hansı qızın yataq otağına nişanlısını, sevgilisini buraxardılar?

Xalq mahnılarının mahir ifaçısı Nuriyyə Hüseynova söyləyir ki, Naxçıvanda həmişə yaşlı qadınların zümzüməsində mahnının sözlərini belə eşidib: "Gəlmişəm o taydan, oyadam səni". Fikrin dəqiqliyi diqqət çəkir. Cənubda "Qaragilə"dəki ikinci bəndi belə oxuyurlar: "Təbrizin küçələri dolanbadolan, Qaragilə, dolanbadolan". Amma Sovet dövründən üzü bəri bizim xanəndələrimiz belə oxuyardılar: "Şəhərin küçələri dolanbadolan". Təkcə torpağımıza, xəritəmizə deyil, mahnılarımıza da bolşevik müdaxiləsi özünü göstərib.

Bu yaxınlarda gənc bir ifaçının avazında eşitdiyim xalq mahnısının nəqarəti diqqətimi çəkdi:

Ay oğlan, boyu bəstə,

Gəl əyləş sinəm üstə,

Sən məndən busə istə,

Mən deyim gözüm üstə.

Bəzi müğənnilər "sinəm" sözünü "dizimlə" əvəz edirlər. Açığı, təsəvvür edəcəyim mənzərədən ürpəndim. İnana bilmədim ki, xalq bu cür duzsuz ifadələr işlədə. Bu səbəbdən də bəzi məqamları öyrənmək üçün bir sıra məcmuələri vərəqlədim, yaşlı ifaçılara qulaq asdım, mütəxəssislərlə söhbət etdim. Həmin mətnin "Azərbaycan xalq mahnıları" kitabında orijinalı belədir:

Ay oğlan, boyu bəstə,

Gəl əyləş çəmən üstə,

Sən məndən könül istə,

Mən deyim gözüm üstə.

Yəni, belə ifa edilsə, daha yaxşı olmazmı? Xalq mahnılarının kim tərəfindən ifa edilməsi də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Elə mahnılar var ki, kəsb etdiyi mənasına görə, deyək ki, onu kişi ifaçının oxuması gülməli görünür. Məsələn, elə yuxarıdakı mahnı. Eləsi də var ki, əksinə, qadın ifaçının təqdimində qeyri-təbii təsir bağışlayır. Bax belə yöndəmsiz ifaçılıqla məşğul olanlardan biri tez-tez televiziya kanallarında guya xalq mahnısı oxuyur:

Ay xanım, xanım,

Sən mənim canım,

Gəl səni alım,

Qoynuma salım (?)

Qadanı alım.

Halbuki "Ay qız, sənə mayiləm" adlanan bu məşhur mahnının mətnində "qoynuma salım" ifadəsi yerli-dibli yoxdur.

Həmin gənc xanım "İrəvanda xal qalmadı" məşhur mahnını da öz istədiyi kimi oxuyur: "O xal nə xaldır, ora düzdürmüsən?" Cavabını da belə verir: "Xalxa nə var, hara düzdürmüşəm, yarım deyibdir, ora düzdürmüşəm". Bu təkcə təhrif deyil, həm də bayağılıqdır.

Bu mahnının da yaranma tarixi bəllidir. Rəhmətlik Xan Şuşinski onu necə şövqlə oxuyardı:

Xalqa nə borcdur qoşa düzdürmüşəm,

Yarım deyibdir qoşa düzdürmüşəm.

Heç kəsin ixtiyarı yoxdur ki, xalqın böyük məhəbbətlə, ehtiramla yaratdığı milli-mənəvi dəyərin ruhuna öz xasiyyətindən gələn mənasız, şit sözlər qatsın. Çünki xalq mahnısında bir sözün dəyişməsi belə, bütün mətnin ab-havasına xələl gətirir, mənasını pozur.

Uzun illər böyük həvəslə, şövqlə oxunan məşhur bir xalq mahnısının sözlərinə fikir verək: "Get ay batandan sonra gəl, ay oğlan, anam yatandan sonra gəl, ay oğlan". Doğrudur şit, məzmunsuz cızma-qaralarla məşğul olanlar bəzən bu sözlərdən yapışaraq "xalq mahnılarımızda da intim məqamlar var" deyirlər. Halbuki bir qədər məntiqlə fikirləşsək, düşünməli olarıq ki, ay batandan sonra hava işıqlanır, ana necə yata bilər?

Rəhmətlik Sara Qədimova deyirdi ki, bu mahnının iki variantı var. Birində belədir: "Get ay batandan sonra gəl, ay oğlan, ulduz yatandan sonra gəl, ay oğlan". Digərində də bu cürdür: "Get ay batandan sonra gəl, ay oğlan, hirsin yatandan sonra gəl, ay oğlan".

Gözəl yozumlardır. Avazdan-avaza xalq mahnılarının təhrif edilməsi mümkündür. Çünki əsrdən-əsrə, dildən-dilə ötdükcə bu mənəvi sənət mülkünün kərpicləri laxlayıb, düşəni də olub, dağılanı da. Bu gün muğamlarımıza, xalq mahnılarına olan diqqət, qayğı həm də onu tələb edir ki, biz bu milli inciləri təhriflərdən, yanlışlıqlardan xilas edək.

Sovet dövründə "türk" sözünü nəinki pasportumuzdan, tariximizdən, hətta mahnılarımızdan sildilər. İstənilən etnik qrupun adına nəğmə qoşmaq olardı, türkdən başqa. Sanki bu söz də repressiyaya məruz qalmışdı. İndi də xalq arasında "Türk gözəli" kimi yaşayan xalq mahnısını "Kürd qızı" kimi məcmuələrə salıblar. Eləcə də böyük həvəslə oxunan "Küçələrə su səpmişəm, yar gələndə toz olmasın" nəqarəti ilə başlanan mahnıda da "yar" sözünün yerində "türk" ifadəsi olub.

Qocaman yazıçı Manaf Süleymanov öz kitabında bu mahnının yaranma tarixini də yazırdı. Vaxtilə Bakını ermənilərdən xilas etmək üçün türk əsgəri şəhərə gələndə əhali bu nəğməni onların şərəfinə arzularını dilə gətirərək məhəbbətlə oxuyurmuş:

Küçələrə su səpmişəm,

Türk gələndə toz olmasın,

Elə gəlsin, elə getsin,

Aralıqda söz olmasın.

Həqiqətən də, sevgili niyə oxumalıdır ki, elə gəl, elə get aramızda söz olmasın. Məntiqsiz fikirdir.

Məşhur bir xalq mahnısı var: "Qaçaq Nəbi". Əslində, eyni adlı dastandan götürülmüş mətni çox müqtədir sənətkarlar məlahətlə ifa ediblər. 2005-ci ildə çapdan çıxmış "Azərbaycan xalq mahnıları" məcmuəsinin birinci cildində bu mahnının həm notu, həm də mətni verilib. Not məqbuldur. Mətndə isə səhvlər çoxdur... Birinci müraciət forması belədir: "Qoy sənə desinlər, ay Qaçaq Nəbi". Amma kitabda "Qoy mənə desinlər" gedib. İstər dastanda, istərsə də ifalarda Nəbinin qoçaqlığını vəsf ediblər. Nəbi özü-özünü tərifləmir. Mətndə son bənd belə gedib:

Qoy mənə desinlər, ay nadan Nəbi,

Arvadı özündən, ay qoçaq Nəbi!

Əslində, belə olmalıdır:

Qoy sənə desinlər ay Qaçaq Nəbi,

Həcəri özündən ay qoçaq Nəbi.

Doğrudur, mətndə "nadan" ifadəsi var. Bu bizim düşündüyümüz kimi mənfi ifadə deyil, "oynaq" mənasındadır. Adını çəkdiyimiz məcmuədə yenə belə verilir:

Qoy mənə desinlər, ay nadan Nəbi,

Divanı yerindən oynadan Nəbi.

Başqa bir xalq mahnıları toplanmış kitabda ("Azərbaycan xalq mahnı və təsnifləri" 1979) isə həmin sözlər belə verilib:

Qoy sənə desinlər ay nadan Nəbi,

Tüfəngi havada oynadan Nəbi.

Bizə elə gəlir ki, həqiqətən də, Üzeyir Hacıbəylidən üzü bəri toplanan, nota köçürülən, musiqi tərtibatı verilən bütün xalq mahnıları bir yerə yığılraq mütəxəssislər tərəfindən variantlar üzərində yenidən götür-qoy edilməli və mükəmməl şəkildə təzədən çap olunmalıdır. Unutmaq olmaz ki, illərin sınağından bu günümüzə qədər yol gələn hər bir xalq mahnısının tarixi və müəllifi var.

Məşhur xalq mahnısı olan "Apardı sellər Saranı"nı eşidəndə adamın ruhu dara çəkilir. Mahnıda deyilir:

Gedin deyin Xan çobana,

Gəlməsin bu il Muğana,

Muğan batıb nahaq qana.

Arpa çayı aşdı-daşdı,

Sel Saranı aldı qaçdı,

Alagözlü, qələmqaşlı.

Bildiyimiz kimi, Arpa çayı Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur bölgəsində axıb keçməkdədir. Bu çay boyunca Muğanlı, Muğancıq kəndləri yerləşir. Həmin kəndlərdə yaşayan yaşlı insanların dediyinə görə, Arpaçayı bəzən elə aşıb-daşarmış ki, sellər öz caynağına insanları da alıb apararmış. Hətta mahnıda deyilməyən, amma şərurluların dilinin əzbəri olan bayatılar da var.

Çıxdım iydə koluna,

Baxdım Sara yoluna,

Xalan qurban boyuna,

Apardı sellər Saranı.

Bu mahnının da yaranması ilə bağlı səhv fikirlər söylənilir. Xüsusilə də, televiziyalarda "novator mütəxəssis"lər deyirlər ki, guya mahnıda çayın götürüb apardığı Sara qız deyil, Muğanda bir şəhərin adıdır. Çünki Muğan bölgəsində Arpa çayı yoxdur. Azərbaycanda da Sara adında qız olmayıb. Guya bu ad bizim mentalitetimizə yaddır. Halbuki Saraxatun adlı ilk diplomat xanımımız olub. Şəxsən tanıdığım yaşlı adamlar var ki, onların ulu nənələrinin adı Sarabəyim, Sara olub. Yəni bu addan imtina etmək, heç bir məntiqə uyğun gəlmir. Məşhur xalq mahnısı "Sarı gəlin"i yada salmaq lazımdır. Əlbəttə, söhbət adda deyil, xalq mahnısının tarixini təhrif etməklə heç cür razılaşmaq olmaz. Görəsən, hansı danışıq formasında, müraciətdə şəhərə alagözlü, qələmqaşlı deyərlər?

Fakt yozum sevmir. Elə xalq mahnıları var ki, onun yarandığı məkan və tarix, eləcə də bağlı olduğu hadisə məlumdur. Bir də əgər biz şifahi xalq ədəbiyyatımızın, folklorumuzun nümunələrinə laqeyd yanaşsaq, onun təhrif olunmasına əhəmiyyət verməsək, fəndgir qonşularımız dərhal köhnə xislətlərinə uyğun hərəkət edərək bizim mənəvi incilərimizi öz adlarına çıxacaqlar. İllərdir ki, ermənilər milli rəqs havalarını, xalq mahnılarını, bəstəkar nəğmələrini, hətta müəllifi məlum olan bir sıra sənət nümunələrini həya etmədən oğurlayaraq dünyaya təqdim edirlər. “Tərəkəmə", "Uzundərə" və başqa xalq rəqslərimizi, musiqi alətlərimizi öz adlarına çıxırlar. "Sarı gəlin"ə yiyələnmək istəyirlər.

Ona görə də bu məsələdə son dərəcə diqqətli və ayıq olmaq lazımdır. Yol vermək olmaz ki, səhvlər təkrarlansın. Gənc ifaçıların xalq mahnılarına müraciət etməsi təqdirəlayiqdir. Amma onların bu qədim incilərin həm melodiyasını, həm də mətnini təhrif etmələri ilə heç cür barışmaq olmaz. Xalq mahnılarının təhrifi onların mənasına xələl gətirir.

Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın Azərbaycan muğamlarına və milli musiqimizə göstərdiyi diqqət, qayğı təsdiqləyir ki, bu ölməz mənəvi sərvətlər unudulmaqdan xilas edilib. Bu o deməkdir ki, uzun illər konsert salonlarında, radio və televiziyalarda müəyyən ifaçılar tərəfindən bəsitləşdirilmiş, hətta bayağılaşdırılmış xalq mahnılarını məhz əvvəlki vəziyyətlərinə gətirmək gərəkdir. Bu işdə peşəkar xanəndələr, ustadlar, mütəxəssislər mütləq sözlərini deməlidirlər. Milli folklorumuza, professional musiqiyə, muğamlara bələd insanların gücündən istifadə edilməlidir.

Flora Xəlilzadə

Mədəniyyət.- 2010.- 8 sentyabr.- S. 13.