Dağlıq Qarabağ məsələsi:
Keçmişdən
günümüzədək
Dövrümüzün milli və uluslararası
probleminə çevrilmiş Dağlıq Qarabağ məsələsinin
mahiyyətini tam anlayıb aydınlaşdırmaq
üçün hər şeydən öncə, bu sorunun
milli dövlətçiliyimizin yaradılmasından
çağımızadək gəlişmə tarixinə
ekskurs etmək gərəkdir. İstər
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, istər sovet Azərbaycanı,
istərsə də müstəqil Azərbaycan Respublikası
dönəmlərində ermənilər tərəfindən
ortaya atılmış bu süni müşkül tarixi-siyasi
cizgilərini saxlamaqdadır. Məsələyə
aydınlıq gətirərkən, bu müşkülü
erməni-türk münaqişələri (əslində,
türklərə qarşı erməni düşmənçiliyi)
silsiləsindən ayıraraq, əlahiddə bir sorun kimi təqdim
etmək kimi yanlış yanaşmalardan saqınmaq gərəkdir...
Qarabağda azərbaycanlılara qarşı
soyqırım
(1918 - 1920)
Ermənilərin
Qarabağa aid Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarında
azərbaycanlılara qarşı törətdikləri
soyqırım aktları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
hökumətinin yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat
Komissiyası (FTK) tərəfindən araşdırılıb,
çoxsaylı şahid ifadələri, baxış
protokolları, məruzələr və faktlara söykənən
materiallarla təsbit edilmişdir. FTK-nın üzvü
N.Mixaylovun məruzələrinin birində deyilir ki, I Dünya
Savaşı cəbhələrində Sovet Rusiyasının
müharibələri dayandırması səbəbilə
orada xidmət göstərən ermənilərin öz
silah-sursatlarıyla birgə fərarilik etməsi nəticəsində
bu bölgə erməniləri də kifayət qədər
silahlanmışdılar.
N.Mixaylov öz məruzəsində
göstərir ki, 1917-ci ilin dekabrından etibarən erməni-daşnak
çətələri Kolanı icmasının azərbaycanlı
kəndlərinə həmlə edərək onlardan hələ
yer üzündə mövcud olmayan «Ermənistan
Respublikası»nı tanımağı tələb edir və
guya bu dövlət üçün azərbaycanlılardan
zorla vergi yığırdılar (1: s.131-132).
1918-ci ilin avqustunda isə
ermənilər Şuşada qurultay çağırdılar.
Həmin qurultayda 7 nəfərlik bir qurum seçib onu
Qarabağ hökuməti adlandırdılar və bütün
hakimiyyətin ona verilməsini tələb etdilər (3: s.376).
Cavab tədbiri kimi, azərbaycanlılar
da Şuşada özünümüdafiə dəstəsi
yaratmağa məcbur oldular.
Andronikin öz dəstəsilə
Zəngəzura gəlməsi isə Qarabağda hərbi
durumun daha da zorlaşmasına zəmin yaradırdı. 1918-ci il iyunun 22-də Osmanlı ordusunun bölgədəki
12-ci firqəsi tərəfindən ağır zərbə
alan Andronik və onun tör-töküntüləri Naxçıvana
çəkilərək orada öz vəhşiliklərini
sürdürürdülər. Osmanlı
ordusunun 4-cü korpusunun tabeçiliyində olan 11-ci Qafqaz firqəsi
Naxçıvana döğru hərəkət edərək,
3000 piyada və 600 süvaridən ibarət erməni quldur dəstəsini
əzişdirdi; beləliklə, iyulun 20-də Naxçıvan
ətrafında vəziyyət sabitləşdi. Bu zərbədən
sonra Andronik öz tör-töküntülərini Zəngəzura
və Qarabağa toplayaraq burada da kütləvi
qırğınlara rəvac verdi.
Avqustun 9-da Nuru Paşaya
göndərdiyi məktubda Qarabağ məntəqəsi
komandanı yarbay İsmayıl Haqqı bəy bölgədə
genişlənən təcavüzün
qarşısını almaq üçün yerli qüvvələrin
yetmədiyini, bu səbəbdən də Qarabağa əlavə
hərbi qüvvələr göndərilməsini xahiş
edirdi (3: s.377-378).
1918-ci il sentyabrın
25-də Qafqaz İslam Ordusunun Cəmil Cahid bəyin komandanlığı
altında olan hissələri Qarabağa daxil olaraq, orada
üç həftəyə başa
çatdırılması nəzərdə tutulan
xilaskarlıq missiyasına başladılar.
Qarabağ hərəkatına
xüsusi önəm verdiyi üçün oktyabrın 1-də
Nuru Paşa özü də Ağdama gəldi (3: s.380-381).
Erməni tərəfi
Qafqaz İslam Ordusunun basqı və hücumu nəticəsində
öncə uğursuzluğa düçar olsa da, sonralar
aldığı əlavə qüvvə və maddi
yardımlar sayəsində bölgədə durumu yenidən
mürəkkəbləşdirməyə müvəffəq
oldu.
“Bundan başqa, erməni
millətçiləri beynəlxalq aləmdə də kifayət
qədər səs-küy salaraq türk qoşunlarının
Qarabağda “günahsız” erməniləri qırması barədə
xəbərlər yayırdılar. Xüsusilə
Osmanlı ordusu Baş Komandanlığının Ərkani-hərbiyyə
rəyasətini öz üzərinə
götürmüş yeni Sədrəzəm Əhməd
İzzət Paşanın Qafqazda və o cümlədən Azərbaycandakı
vəziyyətə kifayət qədər bələd
olmaması ermənilərin ona müəyyən təsir göstərməsinə yol açırdı.
Onunla görüşmək imkanı olan erməni nümayəndələrinin
hələ Bakının azad edilməsi zamanı 30 min erməninin
öldürülməsi, (guya-X.İ.), indi isə bu
qırğınların Qarabağda davam etdirilməsi barəsindəki
hay-küyləri Əhməd İzzət Paşanı
Azərbaycanla bağlı əvvəlki hökumətin
yeritdiyi siyasətdən geri çəkilməyə sövq
etdi və oktyabrın 23-də o, Qarabağ hərəkatının
dayandırılmasını tələb etdi...
Müttəfiqlərinin I
Dünya Müharibəsində məğlub olması isə
Türkiyəni Amerika və İngiltərənin hər
cür tələbləri qarşısında müqavimətsiz
qoymuşdu...” (3: s.389-390).
Beləliklə,
dezinformasiya və beynəlxalq təzyiq sayəsində
türk ordusu Qarabağdan çəkilərək, bölgənin
yeni təhlükələr ocağına dönüşməsinin
qarşısını almaq missiyasını yarıda
dayandırdı...
Təbii ki, bu hadisələrin
ardınca Qarabağda Azərbaycan türklərinə
qarşı yeni qətliam dalğası başladı...
* * *
Erməni
basqınlarından zara gəlmiş Cavanşir qəzasının
bir qisim kəndləri, o sıradan İmarət-Qərvənd
kəndinin əhalisi və Umudlu kəndinin bir hissəsi
payızda böyük təlafatla Murovdağı aşaraq, bu
qəzanın aran kəndlərinə köç edib orada məskən
salırdılar.
Qarabağda 1918-ci il və
1919-cu ilin əvvəllərində soyqırıma məruz
qalan qəzalardan biri də Cəbrayıl qəzası idi. Ən böyük zərər və itki isə
Şuşa qəzası ərazisində baş verirdi.
Şahid ifadələrinə söykənən FTK məlumatından
aydın olur ki, təkcə Şuşa qəzasında 100-dən
çox soydaşımız öldürülmüş,
onlara 100 milyon manatdan çox ziyan dəymişdir.
Azərbaycan hökuməti
Bakıdan ingilis komandanlığının
razılığını alaraq 1919-cu ilin yanvarında
Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları
ərazisindəki bu qanlı soyqırım hadisələrini
durdurmaq üçün general-qubernatorluq yaratdı. Lakin
ermənilər Şuşadakı erməni milli
şurasının təlimatı və əmri ilə hərəkət
edərək bu general-qubernatorluğu da tanımadılar (1:
s.131-132).
Şuşa-Qaryagin
(Füzuli) və Şuşa-Əsgəran yollarını
silahlı çətələr vasitəsilə nəzarətə
alan erməni yaraqlıları bu yollarda azərbaycanlıları
qarət və tərk-silah edir, burada yaşayan erməni əhalisini
Azərbaycan hökumətinə tabe olmamağa təhrik
edirdilər...
1920 - ci ilin yazında
Qarabağ bölgəsində qiyam qaldıran ermənilər,
əslində, o dövrlərdə şimal sərhədlərimizə
yaxınlaşan rus bolşevikləriylə birgə Azərbaycana
qarşı ortaq sui-qəsd planı
hazırlamışdılar (2: s.94-95).
Martın 22 - də gecə
saat 3 - də erməni qüvvələrinin eyni vaxtda
Şuşa, Xankəndi, Əsgəran, Xocalı və Tərtərdə
yerləşən Azərbaycan qoşun bölmələri
üzərinə hücumu başladı. Əsgərandakı
50 nəfərlik kiçik dəstəmiz qəhrəmancasına
müqavimət göstərərək həlak oldular.
Digər məntəqələrdə isə ermənilərin
hücumu bir nəticə vermişdi. Onların 24 martda səhər
saat 6-da Tərtər üzərinə hücumları da dəf
edildi.
Hələ martın
19-da hərbi nazir Şimal sərhədimizdəki 1-ci Tatar
süvari alayı, Quba piyada alayının bir taborunun
Qarabağa göndərilməsi haqda hərbi nazir göstəriş
vermişdi. Martın 24-də Gəncə piyada
alayının 2 topa malik bir taboru da bu bölgəyə yola
salındı. 8-ci Ağdaş piyada alayı və Zaqatala
piyada alayının 700 nəfərlik Nuxa taboru da Qarabağa hərəkət
etmək əmri aldı... Aprelin 2-də Zaqatala piyada
alayının, Şirvan alayının və Tərtər
süvari alayının hissə və bölmələrinin
bölgəyə gəlib çatması ilə Əsgəran
üzərinə yeni hücum hazırlığına
başlandı.
Bu bölgədə
döyüş əməliyyatlarına rəhbərlik etmək
üçün martın 26 - da Ağdamda Azərbaycan
ordusunun qərargah rəisi general-mayor H.Səlimovun rəhbərliyi
ilə xüsusi qərargah da yaradıldı.
Martın 24 - 25 - də
ermənilərin Tərtərə hücumu uğursuzluqla nəticələndi.
...Ermənilər
Malıbəyli - Daşkənd və Şuşikənd məntəqələri
arasında cəmləşdilər. Aprelin 5 - də
Ağdam dəstəsi Şuşikənd istiqamətində
hücuma keçdi. Sağdan Şuşikəndin
doğusundakı yüksəkliklərə doğru Tatar
süvari alayının bölmələri, soldan -
Şuşikənd qəbiristanlığı yönündən
Bakı piyada alayının bir taboru, mərkəzdən isə
4-cü Quba piyada alayının bölmələri irəliləyirdi.
Saat 20-də hissələrimiz döyüşü uğurla
sona çatdırıb Şuşaya daxil oldular.
Aprelin 9-dan 12-dək
Şuşa yaxınlığındakı Keşişkənd
çevrəsində gedən gərgin savaş sonucunda
Qarabağdakı erməni güclərinin əsas bazası məhv
edildi.
Beləliklə, 1920-ci
il martın 22-də başlanmış bu əməliyyatlar Azərbaycan
Ordusunun qələbəsilə yekunlaşdı və
Qarabağda Azərbaycan dövlətinin suverenliyi bərpa
olundu (1: s. 127-128).
* * *
Onu da nəzərə
almaq lazımdır ki, ermənilər I Dünya müharibəsi
zamanı üç qismə “bölünərək” həm
Antantanın, həm bolşeviklərin, həm də
ağqvardiyaçıların tərəfində vuruşaraq
bu üç hegemon qüvvənin hər birindən bəhrələnməyə
çalışır, əksər hallarda da buna nail olurdular.
(ardı gələn
sayımızda)
Xaqani
İsmayıl,
tədqiqatçı
Qeyd: Yazı Azərbaycan Mətbuat Şurası və
“Xocalı Soyqırımını Tanıtma” İctimai
Birliyinin elan etdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.
Mədəniyyət.- 2010.- 27 yanvar.- S. 15.