Türk ədəbiyyatının böyük ustadı

 

Müsahibimiz Nəcib Fazil Qısakürəyin tədqiqatçısı Mustafa Miyasoğludur

 

Türk ədəbiyyatının məşhur simalarından biri də Mustafa Miyasoğludur. 1946-cı ildə Kayseridə dünyaya göz açan Mustafa Miyasoğlu ilk təhsilini burada almış, daha sonra İstanbul Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. 1974-cü ildən etibarən Memar Sinan Universitetində, Modern Dillər İnstitutunda (Pakistanda) pedagoji fəaliyyətlə məşğul olmuş, 1996-98-ci illərdə “Şəhər teatr repertuar” qurumunda fəaliyyət göstərmişdir. Publisistikayla da məşğul olan Mustafa Miyasoğlu “Suffə” yayınlarının qurucularındandır. O, şair, nasir kimi əsasən romanlarıyla şöhrət qazanmış, Türkiyə Yazıçılar İttifaqı tərəfindən ilin romançısı adına layiq görülmüşdür. “Röya çağrısı” (1973), “Dövran” (1978), “Hicrət dastanı” və s. kimi şeir kitablarının, “Zaman aynası” (1976, yeni nəşri 1998), “İtmiş günlər” (1975), “Gözəl ölüm” (1982), “Bir aşk sarvanı” (1995), “Yollar və izlər” (2002) kimi roman və hekayə kitablarının, “Ümid suları” adlı dram əsərinin müəllifi, eyni zamanda məşhur şair Nəcib Fazil Qısakürəyin tədqiqatçılarındandır və onunla müsahibəmiz də məhz bu mövzuyla bağlıdır.

 

-Mustafa bəy, sizcə, türk ədəbiyyatında Nəcib Fazil Qısakürək kimdir?

- Ədəbiyyatımızın, xüsusən də poeziyamızın cümhuriyyət dövrünü Nəcib Fazili nəzərə almadan dəyərləndirmək mümkün deyil. Bu fikirləri teatr səhnəmiz üçün də deyə bilərik. Çünki onun şeir dili və mövzu seçimi, klassik poeziyamızla yanaşı, “Sərvət-i fünun” şairləri, eləcə də XX əsrin şeir dilini müəyyənləşdirən Yəhya Kamal kimi şairlərin ənənəsi üzərində qurularaq, özünəməxsus bir üslub meydana gətirmişdir. Belə ki, Əbdülhəq Həmid və Əhməd Həşim kimi böyük şairlər öz yazı manerası ilə Namiq Kamalın, Tofiq Fikrətin xitabətdən xitabətə qaçan ritorikasını qırmış, amma Mehmet Akifin İstanbulun gündəlik danışıq dilindən güc alan təbiiliyini əldə edə bilməmişdir. Belə bir mühitdə Nəcib Fazil həm xitabət, həm də gündəlik danışıq dilindən tamamilə fərqli olan yeni bir tərz meydana gətirdi. Bununla da o, şeir dilini xalq və təkkə ədəbiyyatının ab-havası, eyni zamanda modern fransız şeirinin simvolik həssaslığı ilə bəsləyərək onu bir az da poetikləşdirdi. Bu yeni üslubla da Ömər Seyfəddin və Yəhya Kamalın İstanbul türkcəsini mənimsəyən şeirsevərlərin və gənc şairlərin könlünü fəth etmiş oldu.

- Nəcib Fazil bu üslubuyla türk şeirinə güclü təsir edə bildimi?

- Nəcib Fazil məşhur türk şairləri ilə çağdaşlarını diqqətlə oxuyan bir şairdir. Şeyx Qalib, Əbdülhəq Həmid və Əhməd Həşimin şeir dünyası ona ilham vermişdir. O da Arif Nihat Asya, Əhməd Muhip Dıranas, Cahit Sıtkı Tarancı, Ziya Osman Saba, Behçət Necatgil, Fazil Hüsnü Dağlarca, Cahit Külebi, Attila İlhan, İlhan Berk, və Sezai Karakoç kimi cümhuriyyət dövrünün tanınmış şairlərinin ilk şeirlərinə birbaşa təsir etmişdir. Qəribçilər şeirinin yaradıcısı olan Orxan Vəli də bu şeir üslubunda yola çıxaraq, özünə fərqli bir dünya qurmuşdu. Yəhya Kamalın tarix həsrətini, Mehmet Akifin İslam dəyərlərini, Fikrətlə Nazimin tarix nifrətiylə materialist ideyallarını önə çıxaran şeir üslublarından fərqli olaraq, ruhun və çağdaş həyatın hüznlərini dilə gətirən Nəcib Fazilin şeiri böyük maraqla qarşılandı. Onun “Kaldırımlar”, “Otel odaları” və “Keçən dəqiqələrim” kimi şeirləri şeir həvəskarlarının dəftərlərində və hafizələrındə yer tutdu. Heca vəznində yazan şairlərin kor-koranə bir nikbinliklə bəşəri problemlər və ümidlərini, Nəcib Fazilin şeirini təqlid edərək ifadə etmələri ona kölgə saldı və bu üslub qapandı. Orxan Vəlinin heyranlıq duyanlara qarşı etirazı isə əvvəlcə təəccüblə qarşılandı, amma sonra rəğbət gördü. Asəf Halət və Cəlal Silay da özünəməxsus bir üslub yaradarkən, ən çox Nəcib Fazilin şeirindən təsirlənmiş görünürdülər. Çünki hər bir şeir həm məna yükü, həm də estetik gözəlliyi ilə yeni olmağa məcburdur. Elə buna görə də Nəcib Fazilin şeiri özünü yeniləməyə davam etdi. O, “Çilə”dən sonra “Sakarya türküsü” ilə ruhun ve inancın şeirini dilə gətirdi. Elə buna görə də şeir həvəskarı gənclərin dilindən bütün bir millətin qəlbinə yol tapan Nəcib Fazilin şeiri olmadan XX əsr türk ədəbiyyatını dəyərləndirmək mümkün deyil.

- Elə isə Nəcib Fazil nəsri və dramaturgiyası ilə türk ədəbiyyatına hansı yenilikləri gətirdi?

- Nəcib Fazildəki bu poetik imkan, hekayə və nəsr dilində də böyük yeniliklər etdi. Metafizik gərginlik şeirlərindən sonra “Bir yalnızlıq gecəsinin vahimələri” adlı hekayəsində olduğu kimi, hekayə və nəsr dilində də göründü. Spirtualist idrakla 50 ilə qədər hekayə, ssenari və pyes yazan Nəcib Fazil, bir ömür boyu bu sahədə əsər verərək, pozitiv dünyagörüşünün təhsil müəssisələri vasitəsi ilə ölkəyə yayıldığı bir dövrdə fərqli bir səs oldu. Bu səs onun yalnız şeirlərini deyil, hekayə, ssenari və pyeslərinin də bənzərsiz bir təsirə hədəf etdi. Bu təsirlə meydana çıxan Nəcib Fazilin pyesləri, Cümhuriyyət dövrü dramaturgiyasında onu əvəzolunmaz hala gətirdi. Şeiriylə çatdığı fərqli bir şüurla vəziyyəti dəyərləndirdi, tarix tezleri mövzusunu ortaya atdı və “Çölə enən nur” əsəriylə Peyğəmbər sevgisini dastanlaşdırdı. Bütün bunlarla Nəcib Fazil gənc istedadları bu millətin dini və milli dəyərləriylə tanış edərək onlara cəsarət verdi.

- Nəcib Fazilin yaradıcılığı haqqında çoxlu araşdırma kitabları yazıldı və yazılır.

- Universitet təhsili və şəxsi qabiliyyətiylə fəlsəfi düşüncəyə və formasiyaya sahib olan Nəcib Fazil yalnız böyük və novator bir şair deyil, eyni zamanda böyük bir mütəfəkkirdir. Bu səbəbdən bu böyük şair gənclik illərində Rimbauddan ilham almış daha sonra, arxasınca getdiyi “Üstün xəbərçi” məfhumuyla Əbdülhəq Ərvası adlı böyük bir sufiylə tanış olmuş və onun köməyi ilə təsəvvüf düşüncəsini mənimsəmişdir. Bu dövrdə “Namiq Kamal” adlı monoqrafiyasını yazarkən, tanış olduğu Əbdülhəmid xan ilə bağlı olan həqiqətlər, rəsmi ideologiyanın istinad etdiyi “İttihat və tərəqqi” siyasi ənənəsindən şübhəyə düşməsinə səbəb olmuş və beləliklə yaxın tarix tezleri meydana gəlmişdir. Bu zaman şairin övliya məhəbbətini dilə gətirən, Peyğəmbər sevgisindən danışan kitablarının yeni çapı və müsəlman xalqı təzyiq altında saxlayan gündəlik siyasətə təsir etməyə çalışan yazıları böyük əks-səda oyandırdı və İsmət Paşanın reaksiyasına səbəb oldu. Daha sonra siyasi çəkişmələr, məhkəmələr və həbsxana həyatı... . Bu cür mübarizələr böyük cəsarət istəyir və sahibini meydanda tək qoyur. Belə şəxsiyyətlər hər insanı heyran edər, amma qorxudar da... . Bütün bunların arxasındakı ədəbi, fəlsəfi, dini və tarixi mədəniyyət mirası tədqiq olunmağa dəyər. Bunları araşdıracaq tədqiqatçıların intelektual səviyyəsi Nəcib Fazili olduğu kimi anlaması imkan vermir. Nəcib Fazildən bəhs edən yüzlərlə yazı, 30-dan artıq kitabın yazarında isə ya bu yüksək mədəniyyət mirasına dəyərləndirə biləcək intelektual səviyyə yoxdur, yaxud da Nəcib Fazili sadəcə böyük bir şair kimi görə bilməmənin əskikliyi vardır.

- Türkiyə Nəcib Fazilə layiq olduğu dəyəri verdimi?

- Bu suala əməli və rəsmi olaraq cavab versək, həm bəli, həm də xeyir demək mümkündür. Çünki Necib Fazilin ölümündən əvvəl yetişdirdiyi gənclik, ona əməli olaraq böyük dəyər verdi, amma hətta bu gün rəsmi ideologiyanın keşikçiləri Nəcib Fazilin adının anılmasından belə narahat olur. Halbuki onun yetişdirdiyi kadrlar bu gün Türkiyənin idarə edilməsində söz sahibidirlər. Nəcib Fazil, Böyük Şərq məfhumu ətrafında siyasi görüşləri genişləndirərək Qərbi Avropanın tarix boyunca bizi istismar etmək istədiyini yazması çox vacib nəticələr verdi. Onun əsərlərindən qidalananlar, Qərbçi dairələrin yuxularını kabusa çevirdi və milli-dini kimliyimizi, tarixi missiyamıza yaraşan bir formada inkişaf etdirdi. Nəcib Fazilin “Böyük Şərq” ideologiyası ətrafında yaratdığı fikirlər Türkiyəni dünya miqyasında bir ölkə halına gətirmə idealını bizə həyatın mənası olaraq mənimsətdi. Onun bu qədər az başa düşülməsi belə ölkəmizi dünya önündə necə təsirli və şərəfli hala gətirdi, görürük. Dünyagörüşümüz olduğu kimi tətbiq edilə bilsəydi, Asiya-Afrika ölkələri özləri özlərini idarə edər, AB ilə ABŞ da öz qitələrinə çəkilər, hamı özüylə bağlı olan məsələlərdə fikir bəyan etmək haqqına sahib sayılar və ədalətli idarə bərqərar olardı. Türkiyə belə bir dünyanın vəkili olduğu zaman Nəcib Fazilə layiq olduğu dəyər verilmiş və Böyük Şərq düşüncələri də həyata keçirilmiş olardı. Bunun üçün universitetlərlə, mədəniyyət qurumları bu fəlsəfəyə etibar edən sağlam bir dünyagörüşünü əldə etməlidir.

- Nəcib Fazil Mehmet Akifdən sonra İstiqlal marşını əvəz edən “Böyük Şərq marşı”nı yazdı. Bütün bunlarla belə, sizcə Nəcib Fazil daha çox kimdir – şair, mütəfəkkir, hekayə və dram yazarı yaxud jurnalist?

- Nəcib Fazilin sənətkar tərəfi həmişə ağır gəlir, amma mütəfəkkirliyi də çox vacibdir. Əlbəttə hekayə və dram yazarı və ya jurnalist olmaq da çox önəmlidir. Hətta xitabət və konfranslarıyla öz mübarizəsini geniş kütlələrə qəbul etdirmək baxımından bənzəri olmayan bir təsirə malikdir. Dini, siyasi və ticari səbəbləri istisna olmaqla, ədəbi və təfəkkür kimliyi ilə bu qədər çox insana təsir etmiş və universitet gəncliyini ətrafına toplamış çox az insan var dünyada. Buna görə sizin sualınıza belə bir cavab vermək olar: Hər sahədə ustad olan böyük bir düha!

 

 

Eşqanə BABAYEVA,

tədqiqatçı

 

Xalq qəzeti.- 2010.- 31 yanvar.- S. 7.