Qarabağın qala qapısı
Kəlbəcərin
işğalından 18 il ötür
2 aprel Kəlbəcər rayonunun
Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən
işğal edildiyi gündür. 1993-cü il martın sonunda
erməni qüvvələri rayon üzərinə
genişmiqyaslı hücuma keçdilər və bir həftə
sürən döyüşlərdən sonra Kəlbəcər
süqut etdi. Kəlbəcər (ərazisi 1936 kv.km) Azərbaycanın
Dağlıq Qarabağdan kənarda işğal olunmuş
ikinci rayonu (Laçından sonra), Dağlıq Qarabağla Ermənistan
arasında mühüm strateji bölgə idi. İşğal
nəticəsində rayonun 61 min sakini didərgin
düşdü, rayon mərkəzi, 130-dək kənd Ermənistan
silahlı qüvvələri tərəfindən xarabazara
çevrildi. Kəlbəcərin işğalı zamanı
500-dək insan həlak olmuş, rayonun yüzlərlə
sakini, o cümlədən qadın, uşaq və qoca əsir
götürülmüşdü.
* * *
Azərbaycan Respublikasının cənub-qərb
bölgəsinin zirvəsi hesab olunan Kəlbəcər rayonu dəniz
səviyyəsindən 1500-3800 m yüksəklikdə Tərtər
çayı vadisində Kiçik Qafqazda yerləşir. Kəlbəcər
Azərbaycanın ən yüksək dağ rayonudur. Dəlidağ,
Keyti, Murovdağ, Kəpəz, Sərgi Göyçəgölü,
Göyçənin Mıxtökən, Qarabağ
yaylasının bir hissəsi Kəlbəcərin təbii sərhədlərini
təşkil edir. Ən yüksək dağ zirvəsi olan
"Camışdağ"ın (Murovdağın
başıdır) hündürlüyü 3724 m-dir. Kəlbəcər
antik dövrün abidəsi olmaqla, çox zəngin flora və
faunası olan bir təbiət muzeyidir. Rayonun
"Qaragöl", "Zalxa" gölləri sahillərində,
"Ayıçınqıl" və "Pəriçınqıl"
dağlarında qayalara həkk edilmiş qayaüstü təsvirləri
tədqiqatçı alimlər tərəfindən öyrənilmişdi.
Dəniz səviyyəsindən 3000 m yüksəklikdə yerləşən
bazalt daşlarının üzərinə həkk olunmuş
yazılar və rəsmlərin, tarixi abidələrin əksəriyyəti
tunc dövrünün əvvəlləinə (e.ə. III
minillik) aiddir. Tunc dövrünün sonlarında daha mürəkkəb
kompozisiyalı lövhələr yaradılıb ki, bu da mədəniyyətin
bu yerlərdə başlanması demək idi.
1976-cı ildə Kəlbəcərin
qayaüstü təsvirlərin yerləşdiyi ərazidə
qədim yaşayış mərkəzi aşkar edilmişdi. Həmin
yerdə divarın qalınlığı 2 metrə çatan
tikinti və həmin ərazidə tapılan gil qab bir daha təsdiq
edir ki, e.ə. III minillikdə Kəlbəcər ilk
insanların yaşayış məskəni olub.
Rayonun ərazisi gözəl təbiətə,
yeraltı və yerüstü sərvətlərə,
münbit torpaqlara malikdir. Bu dağ rayonu özünün
yüksək müalicəvi əhəmiyyətə malik olan
mineral çeşmələri ilə məşhur idi. İstisu
kurortu burada yerləşirdi. Hər il orada 50 min nəfər
müalicə olunur və istirahət edirdi.
Tarixi
və memarlıq abidələri
Kəlbəcər rayonunun Vəng
kəndi ərazisində Alban məbədi, Çərəkdar
kəndində Alban kilsəsi (Həsən Camal kilsəsi),
Qanlıkənd ərazisində Lök qalası,
Qaraçanlı kəndinə Uluxan qalası, Tərtər
çayının Bulanıq çayı ilə
qovşağında yerləşən Alban kilsəsi, Qalaboynu
kəndində Qalaboynu qalası, Comərd kəndində Comərd
qalası, Camışlı kəndində Keşikçi
qalası, Kəlbəcər şəhərində məscid,
Başlıbel kədində məscid, Otaqlı kəndində
məscid, Soyuqbulaq kəndində Tərtər çayı
üzərindəki Tağlıdaş körpüsü, Kəlbəcər
Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Aşıq Şəmşir
adına mədəniyyət evi, Söyüdlü
yaylağında Seyid Əsədullanın ziyarətgahı
olmuşdu.
Həmin tarixi abidələr
işğal zonasında qalaraq, Ermənistan silahlı qüvvələri
tərəfindən dağıdılıb.
* * *
İşğal nəticəsində
rayonda 500-dən artıq sənaye, tikinti, məişət,
ticarət obyekti, 172 mədəniyyət obyekti, 96 ümumtəhsil
məktəbi, 76 səhiyyə obyekti, 1 muzey darmadağın
edildi. 100 min baş qaramal, 500 min baş qoyun-quzu, yüzlərlə
maşın, texnika, avadanlıq talan olundu. 1993-cü ilin qiymətləri
ilə Kəlbəcərə azı 760 mln. dollar dəyərində
ziyan dəydi. Mənəvi ziyanları isə
ölçüyəgəlməzdir.
Mədəniyyət.-
2011.- 1 aprel.- S. 14.