İlk addımlar atılan məkan
Mustafa
Mərdanov Tiflis Azərbaycan
teatrında
İlk addımlarını
Tiflis Azərbaycan teatrında
atan səhnə xadimlərindən biri də görkəmli teatr və kino
aktyoru, teatr təşkilatçısı, Azərbaycanın Xalq artisti Mustafa Mərdanov (1894-1968)
olub. İndiki gənc nəsil
onu səhnədə görməyib. Ancaq
Mustafa Mərdanovun iştirakı
ilə çəkilmiş
«Fətəli xan», «Görüş», «O olmasın,
bu olsun», «Səhər», «Əhməd
haradadır?» və başqa filmlərə bu gün də
maraqla tamaşa edilir.
Görkəmli
teatrşünas, akademik
Cəfər Cəfərovun
aktyorun «50 il Azərbaycan səhnəsində»
(Bakı, 1959) adlı
xatirələr kitabına
yazdığı ön
sözdə oxuyuruq: «Azərbaycan teatrı dedikdə təkcə Azərbaycanda fəaliyyət
göstərən truppaları
nəzərdə tutmaq
olmaz. «Azərbaycan teatrı» məfhumu
daha genişdir. Çünki Azərbaycan
teatrı eyni zamanda Gürcüstanda, Ermənistanda, Orta Asiyada, xüsusən Türkmənistanda, habelə
Cənubi Azərbaycanda
da inkişaf etmişdir. Uzun müddət Zaqafqaziyanın
inzibati və mədəni mərkəzlərindən
olan Tiflis şəhərində
Azərbaycan teatrı
hələ keçən
əsrin axırlarından
fəaliyyət göstərməyə
başlamış və
bu fəaliyyət getdikcə genişlənərək
Azərbaycan teatrının
ümumi inkişafına
səmərəli təsir
göstərmişdir. Mustafa Mərdanov Tiflisdə
doğulub böyüdüyündən
onun səhnə fəaliyyəti bir müddət məhz buradakı Azərbaycan teatrı ilə bağlı olmuşdur».
Mustafa Mərdanov 1894-cü ildə
Tiflisdə anadan olub. 1905-ci ildə burada gimnaziyaya daxil olub. 1909-cu ildə gimnaziyanın dördüncü sinfində
oxuduğu vaxt Tiflisdəki “Kazyonnı teatr”da «Faust» operasının
tamaşasına baxmış
və bu onun həyatında, sonradan özünün yazdığı kimi, «ən böyük hadisələrdən biri»
olmuş, eyni zamanda, ömür yolunu müəyyənləşdirmişdir.
Aktyorun xatirələrindən: «Faust» operasının
tamaşası, xüsusən
qoca doktorun dönüb cavan olması səhnəsi mənə böyük təsir bağışladı.
O gündən mənim
bütün fikrim-zikrim
teatr oldu. Hər gün məktəbə gedəndə
evdə mənə pul verirdilər ki, yeməyə bir şey alım.
Mən bu puldan qənaət eləyib teatra bilet alırdım».
O, müntəzəm
olaraq tamaşalara gedər, teatr tarixinə aid, habelə ayrı-ayrı aktyorlar haqqında məqalə və kitablar oxuyardı. Məhərrəmlik
vaxtı keçirilən
şəbih tamaşalarına
da maraqla baxar, hətta bu mərasimlərin məşqlərində iştirak
edərdi.
Mustafa Mərdanovun
atası Hacı Haşım və əmisi Əbdülməhəmməd
əsasən ticarətlə
məşğul olsalar
da, teatrı çox sevir, artistlərə maddi və mənəvi yardım göstərirdilər.
Qardaşlar Tiflis ziyalıları,
o cümlədən Tiflis teatrının
aktyorları ilə müntəzəm olaraq görüşür, onlarla
dostluq edirdilər. Bu görüşlərdə Mustafa da iştirak etməyə çalışar,
onların söhbətlərinə
diqqətlə qulaq asardı.
Aktyor olmaq həvəsi bir an onu tərk
etmirdi. Nəhayət,
1909-cu ildə bu arzusunun reallaşdırılması
yolunda ilk addımını
atır. Mustafa həmin
il öz həmyaşıdlarının iştirakı ilə (bunların arasında sonradan Gürcüstanın
Xalq artisti adına layiq görülmüş İbrahim
İsfahanlı və
Tiflis teatrının aktyoru
Nadir İbrahimov da olmuşdur) Azərbaycan dilinə tərcümə
edilmiş «Xor-xor» vodevili əsasında tamaşa hazırlayır.
Bu tamaşa qonşunun
zirzəmisində göstərilir
və maraq doğurur. Mustafa Mərdanov
və dostları bundan ruhlanaraq tamaşanı bir həftədən sonra təkrar göstərir və qrim etmək
üçün Tiflis teatrının
aktyoru Mirzəxan Quliyevi dəvət edirlər. Mirzəxan Quliyev tamaşada Seyfulla rolunda çıxış edən
Mustafa Mərdanovun oyununu
bəyənir və bu barədə onun atasına məlumat verir, gənc «aktyoru» tərifləyir. Beləliklə
də Mustafa Mərdanovun
böyük səhnəyə
çıxması üçün
«yaşıl işıq»
yanır.
1910-cu ildən
başlayaraq o, Tiflis teatrının
aktyorları ilə dostlaşır və teatrın tamaşalarında
iştirak edir. Mustafa Mərdanov bu teatrın aktyoru və təşkilatçısı
Mirzəli Abbasovun məsləhətlərindən xeyli faydalanır və bir aktyor
kimi özünü təsdiq edir.
Onun bu teatrda ilk rolu J.B.Molyerin «Zorən təbib» komediyasında nökər
Valerik olur. Tamaşanı Mirzəxan Quliyev hazırlamışdı.
Aktyorun xatirələrindən: «Birinci
rolu alandan sonra bir neçə
gün iştaham tamam kəsildi, boğazımdan su da keçmədi. Görüb-götürmüş aktyorlara yanaşıb oynayacağım rol haqqında onlardan məsləhətlər alırdım.
Nəhayət, tamaşa
günü gəlib çatdı. Hər gün gördüyüm teatr binası elə bil dəyişmişdi,
nə üçünsə
qorxurdum. Səhnənin
yolunu güc-bəla ilə tapıb artistlərin otağına
gəldim, geyinməyə
başladım. Sözün
doğrusu, nə cür oynadığım
yadımda deyildir, ancaq dedilər ki, yaxşı oynamışam».
Mustafa Mərdanovun
bu teatrda ikinci rolu “Hacı
Qəmbər” (“Yağışdan
çıxdıq yağmura
düşdük”, Nəcəf
bəy Vəzirov -
red.) tamaşasında Hacı
Qəmbər olur. Mirzəli Abbasovun hazırladığı tamaşa
Zubalov Xalq Evində (indiki K.A.Marcanaşvili adına teatr) göstərilir.
Mustafa Mərdanov bu tamaşada da uğur qazanır. Lakin bu uğur
ona bir məyusluq
də gətirir.
Aktyorun xatirələrindən: «Gördüm
ki, tamaşaçılar
əl çalırlar.
Bu məni ruhlandırdı.
Sevincək aktyor otağına tərəf
yollandım. Bir də gördüm gimnaziyanın inspektoru qapının ağzında
dayanıb. O məni Hacı Qəmbərin paltarında, qrimdə görüb belə dedi: - Sinifdə bir kəlmə danışa bilmirsən, dilin topuq vurur,
burada dil-dil ötürsən. Atana de ki, sabah gəlib
sənədlərini aparsın.
Ertəsi gün məni artistlik etdiyimə görə gimnaziyadan qovdular».
Bir müddət sonra Azərbaycan səhnəsinin
məşhur aktyoru Hüseyn Ərəblinski Tiflisdə olarkən
Mustafa Mərdanov bu barədə ona məlumat verir. Hüseyn Ərəblinskinin
məsləhəti ilə
Mustafa Mərdanov müvəqqəti
olaraq səhnədən
ayrılır və gimnaziyada təhsilini davam etdirir. Ancaq boş vaxtlarında yenə teatra gedir, aktyorların
məşqlərinə baxırdı.
Bir müddətdən sonra yenidən səhnəyə
qayıdır və burada professional bir sənətkar kimi yetişir, püxtələşir.
Professor Abbas Hacıyev
«Tiflis Azərbaycan teatrı»
kitabında yazır:
«Mirzəli Abbasov, M.S.Kirmanşahlı, Ə.Yüzbaşov
və Mirzəxan Quliyevin qayğısı ilə səhnəyə gələn Mustafa Mərdanov
1922-ci ilin sonuna qədər Tiflis Azərbaycan
teatrında fəaliyyət
göstərmiş, burada…
müasir səhnənin
yaranmasında əsas
simalardan biri olmuşdur».
Mustafa Mərdanov
1910-cu illərdə bu
teatrın bir dəstə aktyoru ilə İrəvan, Təbriz və İstanbul şəhərlərinə
qastrola getmiş, bu qastrolların təşkilatçılarından və iştirakçılarından
biri kimi tanınmışdır.
İrəvan qastrolu zamanı «Dəmirçi Gavə» («Gaveyi-ahəngər»), «Ölülər»,
«Arşın mal alan» və «Bəxtsiz cavan» tamaşalarının
göstərilməsi nəzərdə
tutulmuşdu. O vaxtlar sənət yollarında
ilk addımlarını atan
gənc xanəndə
Bülbülün və
tarzən Məşədi
Cəmil Əmirovun İrəvanda olmasından
istifadə edən aktyorlar Bülbülün
iştirakı ilə
«Əsli və Kərəm» operasını
da tamaşaya qoyurlar. Bülbül, eyni zamanda, «Arşın mal alan»da çıxış edir.
Uğurlu tamaşaları ilə irəvanlı soydaşlarımızı
valeh edən aktyorlar bir az
keçməmiş çətin
vəziyyətdə qalmışlar:
«Ölülər»də Şeyx
Nəsrullah obrazını
məharətlə yaradan
«Molla Nəsrəddin»çi
şair Əliqulu Nəcəfov (Qəmküsar)
tamaşanın ertəsi
günü İrəvanın
mövhumatçı möminləri
tərəfindən döyülür.
Qeyd edək ki, Mustafa Mərdanov həmin tamaşada Hacı Həsən rolunu oynayırdı. Lakin bu hadisə
truppanı ruhdan salmır, aktyorlar nəzərdə tutulmuş
bütün tamaşaları
göstərir və Tiflisə qayıdırlar.
Mustafa Mərdanovun
sənət dostları
ilə növbəti səfəri Təbrizə
olur. Bu səfər zamanı yuxarıda qeyd olunan tamaşalarla
yanaşı («Ölülər»dən
başqa), «Əlli yaşında cavan» və «Nadir şah»ı, habelə bir sıra vodevilləri Təbriz və Mərənd tamaşaçılarına
təqdim edirlər.
Professor Abbas Hacıyevin «Tiflis Azərbaycan
teatrı» kitabından:
«Qastrolun (Təbriz qastrolu - A.B.) təşəbbüskarları
Əşrəf Yüzbaşovla
Mustafa Mərdanov idi. Tamaşaların rejissorluğu
İbrahim İsfahanlıya,
musiqi hissələrinin
idarəsi Haşım
Haşımova tapşırılmışdı.
Truppa çətinliklərə
məruz qalsa da, Təbriz və Mərənddə bir sıra tamaşalar
verib, böyük müvəffəqiyyət qazandı».
Tiflis teatrının
1919-cu ildə Türkiyəyə
uğurlu qastrolu barədə «Mədəniyyət»in
oxucularına məlumat
vermişik. Bir şeyi xatırladaq ki, tamaşaçıların
istəyi nəzərə
alınaraq qastrol müddətində «Arşın
mal alan» 43 dəfə
göstərilmişdir. Bu tamaşada
əsas rollardan birini - Sultan bəy rolunu Mustafa Mərdanov oynamışdır.
Qastrol zamanı Türkiyə mətbuatında
ayrı-ayrı tamaşalar, habelə aktyorlar haqqında
müsbət rəylər dərc edilirdi. «Tamaşa» dərgisində
Mustafa Mərdanov barədə belə
yazılmışdı: «Həyatda həlim, səlim və
bütün qüdrət və məziyyətini inkar edən
bu gənc, eyni bir ustad əlində, xariqələr göstərəcək
dərəcədə istiqbale badayeyə vəd rəfah
ediyor. Bizə Qafqazın bəlli başlı, bütün
xüduti müəyyən tiplərini göstərənlərdən
biri də Mustafa bəydir» (Sitat Mustafa Mərdanovun «50 il Azərbaycan
səhnəsində» (Bakı, 1959) kitabından
götürülmüşdür).
Mustafa Mərdanov 1921-ci ildən fəaliyyətini
rəsmi olaraq Tiflis Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında
davam etdirir. O, 1922-ci ildə bu teatrın Bakı şəhərində
göstərdiyi qastrol tamaşalarında iştirak edir. Daha
sonra Azərbaycan hökuməti tərəfindən bir
neçə aktyorla birlikdə ali təhsil almaq
üçün Moskvaya göndərilir.
Oradan qayıtdıqdan sonra
bütün ömrünü Azərbaycan kinosu və
teatrı ilə bağlayır.
Adilxan Bayramov,
filologiya elmləri doktoru
Fotoşəkillər Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan
Dövlət Teatr Muzeyinin fondundan
götürülmüşdür.
Mədəniyyət.-
2011.- 17 avqust.- S. 13.