Vətəndaş sənətkar: Hamlet Xanızadə

“Digər müasir insanlar kimi, məni də həyatın bir çox problemləri düşündürür. Əgər müharibə və sülh mövzusunu müasirliyin ən aktual problemi hesab etsək, bu, tamamilə qanunauyğun olar. Mən müharibə görməmişəm. Lakin bir insan kimi başa düşür və hiss edirəm ki, bu, sülhə, bəşəriyyətə qarşı böyük cinayətdir. Hamıya məlumdur ki, hərbi fəlakət xalqların həyatında necə dərin iz qoymuşdur...”

Azərbaycanın Əməkdar artisti, Dövlət mükafatı laureatı Hamlet Xanızadə bu sözləri 80-ci illərin sonlarında yazmışdır. Tanınmış sənətkar müharibəyə, müharibəni törədənlərə nifrət edirdi, ermənilərin ölkəmizə qarşı torpaq iddiaları, Qorbaçov hakimiyyətinin Bakıda törətdiyi 20 Yanvar qırğını onun rahatlığını əlindən almışdı, evdə, işdə özünə yer tapmır, heç nəyə biganə qala bilmirdi. Xasiyyəti belə idi. Bu barədə bir qədər sonra...

Hamlet Xanızadə 1941-ci ildə Bakının Şağan kəndində dünyaya göz açmışdı. Atası Bəbir həkim teatr həvəskarı idi. Elə buna görə də oğluna məşhur teatr qəhrəmanının adını vermişdi. Hamlet orta məktəbi bitirib, atasının yolunu davam etdirmək məqsədilə sənədlərini Tibb İnstitutuna verir. Amma müsabiqədən keçə bilmir. Lakin onun həyat yolunu bir təsadüf müəyyən edir. Bir gün belə bir elana rast gəlir: “Məşədi Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının nəzdində ikiillik aktyorluq kursu açılır. Arzu edənlər dəvət olunurlar”.

Kursda oxuyarkən görkəmli rejissor Adil İsgəndərovun Hamletin gələcəkdə bacarıqlı aktyor kimi yetişəcəyini deməsi gəncin bu sənətə həvəsini daha da artırır. Əlbəttə, onun bundan sonrakı həyat yolu İncəsənət İnstitutundan keçməli idi. Ancaq belə olmur, son imtahandan çıxa bilmir .

1961-ci il, ikinci cəhd, uğurlu nəticə. Hamlet ali məktəbdə yenə də Adil İsgəndərovla rastlaşır. Böyük sənətkar ona aktyor sənətinin sirlərini daha dərindən öyrədir. Gərgin məşqlər, yaradıcılıq axtarışları davam edir.

1964-cü il Hamletin həyatında əlamətdar hadisə ilə yadda qalır. Rejissor Tofiq Kazımov onu Akademik Dram Teatrında işləməyə dəvət edir. Rejissor ona V.Şekspirin «Antoni və Kleopatra» pyesində Sezarın sərkərdəsi Qall surətini tapşırır.

Hamlet ilk rolunu elə ifa etməli idi ki, tələbə ikən teatra təsadüfi dəvət olunmadığını sübut edə bilsin. Sübut etdi də. Bundan sonra həmin səhnədə Çandana («Hind gözəli»), Katoviç («Tufanlı il»), Xəstə («Ölülər»), Bertran («Orlean qızı»), Şaliko («Vaqif»), Əli («Közərən ocaqlar»), qaraçı oğlan («Canlı meyit») və s. irili-xırdalı rollar ifa edir.

1970-ci ildə teatrda «Xəyyam» tamaşası hazırlanarkən rejissor Mehdi Məmmədov ona Həsən Səbbah rolunu həvalə edir. Bu rol gənc aktyora uğur qazandırır. İllər ötür, Hamletin yaradıcılıq tərcümeyi-halına yeni-yeni maraqlı obrazların adı yazılır. İblis («İblis»), Qacar («Vaqif»), molla Abbas («Dəli yığıncağı»), Nizami («Atabəylər»), Qlaqolev («Kreml saatı»), Antonio («Fırtına»), Topal Teymur («Topal Teymur»), doktor («Şöhrət və ya unudulan adam») və s. surətlər yaradıcılığın çətin yolları ilə Hamlet Xanızadəni aktyor sənətinin zirvəsinə qaldırır. İblis roluna görə Azərbaycan Dövlət mükafatına layiq görülür. Həmkarları da, tamaşaçılar da Hamleti bir sənətkar, bir insan kimi sevirdilər, hər dəfə səhnədə görünəndə onu alqışlarla qarşılayırdılar. O, təbii oyunu, səmimiyyəti və emosionallığı ilə tamaşaçıların diqqətini özünə cəlb edə bilmişdi.

Günlərin birində, heç kəsin gözləmədiyi bir vaxtda Hamlet Xanızadə teatrdan getdi. Onun belə qəfləti gedişi müxtəlif söz-söhbətlərə səbəb oldu. Hamlet Xanızadənin özü müsahibələrinin birində bu barədə belə demişdi: «Nə qədər ki, aktyoruq, sənətin mənafeyinə xidmət edirik, bizim haqqımız sarıdan heç kim narahat olmur, elə ki, özümüzə, adamlığımıza üz tuturuq... Yaz ki, Hamlet Xanızadə teatrı maddi ehtiyacı üzündən tərk edib. Oradan aldığı maaşla dolana bilmir...»

İstedadlı aktyor “Azərbaycanfilm”də işə düzəldi, ömrünün sonuna kimi burada çalışdı. O, hələ 60-cı illərdə «Möcüzələr adası» (1963, Sadıq), «Torpaq. Dəniz. Od. Səma» (1967, mühəndis), «Bizim Cəbiş müəllim» (1969, hərbi komissar») filmlərində epizodik rollarda çıxış etmişdi. Onun “Yeddi oğul istərəm” (1970) filmində yaratdığı Gizir obrazını tamaşaçılar yaxşı xatırlayırlar. Gəray bəyin sağ əli olan bu adam komsomolçulara qənim kəsilmişdir. Gizir tədbirli olduğu qədər də hiyləgərdir. Aktyor Gizirin daxili aləmini üzə çıxartmaqla onu tamaşaçılara filmin əsas personajlarından biri kimi təqdim etməyə müvəffəq olmuşdur.

Hamlet Xanızadə kinonu teatr qədər sevirdi. Rejissorlar da onu məmnuniyyətlə filmlərinə dəvət edirdilər. Aktyor «Axırıncı aşırım»da Talıbovu, «Arxadan vurulan zərbə»də İmaşı, «Qərib cinlər diyarında»da Rakini, «Od içində»də Rizvanı, «Bayquş gələndə»də sexovşiki, «Babək»də xəlifə Mötəsimi, «Qızıl uçurum»da Lütfəli bəyi, «Birisigün, gecəyarısı»nda Hacı İlyası, «Bircəciyim»də Məcidovu, «Köhnə bərə»də raykom katibini, «Özgə ömür»də Əmənullanı, «Cansıxıcı əhvalat»da Fuadı, «Xüsusi vəziyyət»də partiya təşkilatı katibini və digər filmlərdə müxtəlif səpkili rollar oynamışdır.

«Axırıncı aşırım» filmində Hamlet Xanızadənin ifa etdiyi Talıbov sovet hökumətinin nümayəndəsidir. O, Abbasqulu bəylə birgə Kərbəlayı İsmayılın yanına danışığa gedir və yolda qətlə yetirilir. Burada personajın sözü çox azdır. Buna baxmayaraq aktyor bolşevik obrazını istedadla yaratmışdır.

«Arxadan vurulan zərbə» filmindəki İmaş isə Hamletin ən uğurlu ekran qəhrəmanlarından biridir. Aktyor bu rolu tamamilə başqa səpkidə işləmiş, onu filmin əsas qəhrəmanları sırasına çıxara bilmişdir. İmaş həyatın hər üzünü görmüş, hətta həbsxana barmaqlıqları arasında bir neçə il cəzasını çəkmişdir. Filmdə baş verən hadisələrin fonunda qəhrəmanın xarakteri bütün dolğunluğu ilə açılır. Hamlet Xanızadə əyninə sırıqlı geyinmiş İmaş obrazı üçün elə ştrixlər axtarıb tapır ki, bu, həm aktyor sənəti nümunəsinə çevrilir, həm də biz qəhrəmanın taleyinə biganə qala bilmirik.

Aktyorun «Babək» filmində yaratdığı xəlifə Mötəsim surəti yaddaqalan ekran işlərindən biridir. Bu rol kiçik olsa da, tarixi sima kimi filmdə baş verən hadisələrin gedişinə təsir göstərir. Hamlet Xanızadə bu rolu o qədər məharətlə oynayıb ki, ikinci planda olsa belə onun Babəkə olan kin-küdurətini jestlərindən, mimikasından, ələlxüsus da gözlərindəki qorxu qarışıq nifrətdən görmək olur.

Hamlet Xanızadə bu obrazla bağlı müsahibələrinin birində demişdir: «Filmin rejissoru Eldar Quliyevlə ilk görüşümüzdən tez dil tapa bildik. O, mənim qarşımda konkret tapşırıq qoydu: Mötəsim çılğındır, gah gülür, gah da əsəbiliklə bağırır. Vəssalam, yerdə qalan öz işindir, onu necə yaradacaqsan, hansı vasitələrlə və s. Bu məsələlərdə tam sərbəstsən... Bu manera mənim çox xoşuma gəldi».

Hamlet Xanızadənin ifasında biz xəlifəni yarı şüurlu, yarı ruhi xəstə kimi görürük.

Xəlifə Mötəsim Babəkin qanını belə içməyə hazırdır. Babəkin tutulub onun hüzuruna gətirilməsini Afşinə əmr edən xəlifə uzun bir monoloq deyir, getdikcə qızışır, gözləri hədəqəsindən çıxır. Din fanatiki olan xəlifə qırıq-qırıq danışa-danışa gah əsəbiləşib özündən çıxır, gah da qəribə hərəkətləri ilə tamaşaçını heyrətləndirir.

Ölümündən əvvəl H.Xanızadə filmlərə daha çox çəkilmiş, tarixi və müasir qəhrəman surətlərini yaratmışdır. Məlikov («Əlavə iz»), Əbu Bəkir («Nizami»), Nadir («Avqust gələndə...»), Hacı («Qəm pəncərəsi»), Murtuzov («Araqarışdıran»), Qiyas Zeynallı («İmtahan), Molla Cəfər («Pirverdinin xoruzu»), Paşayev («Göz qabağında şeytan»), zavod direktoru («Yaramaz»), Şair, Sədi Əfəndi, Xəstə («Qətl günü») aktyorun kinoda son illər yaratdığı obrazlar qalereyasıdır.

Güclü yaradıcı potensiala malik Hamlet Xanızadə hər rol üçün bir-birindən fərqli ştrixlər axtarıb tapırdı. Faciəvi komediya janrında çəkilmiş «Yaramaz» filmində yaxşı adamın pis adama necə çevrilməsindən danışılır. Filmdə yenidənqurma dövrünün bəlaları bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxarılır, insan şəxsiyyətinin deformasiyasının, mənəvi düşkünlüyünün səbəbləri tədqiq olunur. Hamlet Xanızadənin yaratdığı zavod direktoru da məhz belə adamlardandır. Haradasa aktyorun teatrda yaratdığı İblislə zavod direktoru arasında bir oxşarlıq, bir yaxınlıq var. Zavod direktoru da vəziyyətlə bağlı cilddən-cildə girməyi, şəraitə uyğunlaşmağı bacarır. Bu rolu ilə aktyor həm də müasir qəhrəman surətlərinin gözəl ifaçısı kimi tanınmışdır.

Yazıçı Yusif Səmədoğlunun eyniadlı romanı əsasında ekranlaşdırılmış «Qətl günü» Azərbaycan xalqının tarixi və milli dramı barədə film-faciədir. Orijinal istedadı, artistizmi, yüksək professional ustalığı Hamlet Xanızadəyə filmdə birdən-birə üç obraz yaratmağa imkan vermişdir: Şair, Sədi Əfəndi və Xəstə. Bu üç rolu Hamlet azca qrimi dəyişməklə oynadı, ayrı-ayrı obrazlar yaratdı. Bu obrazlar əsas süjet xətti ilə bağlı idi. Hamlet bu işə aktyor-müəllif kimi, çox ciddi və məsuliyyətlə yanaşdı. O, düşünən aktyor idi...

Sədi Əfəndi tarixin ağrılı dövründə, 30-cu illərdə repressiyanın qurbanı olan yüzlərlə sənət adamının ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Aktyor Sədi Əfəndinin ifası üçün çox orijinal detallar tapıb və onun bütün iztirab və əzablarını sifətindəki cizgilərlə verə bilmişdir.

Yaradıcı qrup çəkilişləri artıq başa çatdırmışdı ki, 1990-cı ilin müdhiş 20 Yanvar hadisələri baş verdi. Hamlet o günlər özünü çox pis hiss edirdi. Bakıda sovet əsgərlərinin törətdikləri gülləbarana dözmədi, beyninə qan sızdı. Vətəndaş sənətkar Hamlet Xanızadə çox tez və yaradıcılığının çiçəkləndiyi bir dövrdə həyatdan köçdü.

Hamlet Xanızadə cəmisi 49 il ömür sürdü. Teatr və kino tarixinə yazılan dəyərli obrazlar yaratdı. Hamlet Xanızadənin oynadığı rollar yüksək ifa mədəniyyəti, zəngin emosionallığı, aydın ideya mövqeyi ilə fərqlənir. O, gərgin əməyi sayəsində xalqın məhəbbətini qazandı, sevimlisi oldu.

Həyat isə davam edir, görkəmli sənətkar Hamlet Xanızadə onlarla filmdə yaratdığı obrazlarda, qədirbilən xalqının yaddaşında yaşayır.

Aydın Kazımzadə,

Əməkdar incəsənət xadimi

Mədəniyyət.- 2011.- 26 avqust.- S. 6.