Vatikanda Azərbaycan əlyazmaları

Xəbər verdiyimiz kimi, Vatikandakı Apostol kitabxanasında Azərbaycanla bağlı qiymətli əlyazmalar aşkar edilib. Bu ilin yayında aşkarlanan Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinə aid 600-dək sənədin surətləri artıq Bakıya gətirilib.

Ümumi həcmi 1000 səhifəyə qədər olan sənədlər orta əsrlərdə Azərbaycanda mövcud olan Səlcuqlar, Elxanilər, Atabəylər, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Səfəvilər, Qacarlar dövlətlərinin hökmdarlarının Vatikan papalarına məktubları və onlara yazılan cavab məktublarından ibarətdir.

Vatikan kitabxanasında tədqiqatlar aparmış alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunun Tərcümə və informasiya şöbəsinin müdiri Fərdi Ələkbərlinin sözlərinə görə, bu sənədlər müəyyən dövr ərzində məxfi sayılıb, indi isə məxfilik aradan qaldırıldığına görə biz onları sifariş edib pulla almışıq: «Sənədlər IX əsrdən XX əsrə qədər olan dövrü əhatə edir. Məktublar müxtəlif dillərdə yazılıb. Onların arasında qədim uyğur və monqol dillərində sənədlərə də rast gəlmək mümkündür. Qədim fransız, italyan və bir sıra başqa dillərdə də yazılar var. Amma məktubların əksəriyyəti latın dilindədir. Orda demək olar ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda mövcud olan feodal dövlətlərin apardıqları siyasət işıqlandırılır ki, bu da o dövrkü mövcud siyasi durumu öyrənmək baxımından vacibdir. Bundan başqa onların arasında katolik missionerlərin Azərbaycanda olduqları zaman qeydə aldıqları məlumatlar da yer alıb. Sənədlərdən aydın olur ki, missionerlər Vatikandan Şərq ölkələrinə gedirdilər ki, orda vəziyyəti öyrənsinlər və baxsınlar ki, orda xristian dinini təbliğ etmək olar, ya yox. Yazılarda elə faktlar var ki, indiyə qədər başqa mənbələrdə rast gəlinməyib. Məsələn, Azərbaycanın əhalisi, ayrı-ayrı şəhərləri, onların əhalisi, milli və dini tərkibi, hətta dinlərin təriqətləri, memarlıq abidələri, mədrəsələrin sayı, hansı şəhərdə hansı hökmdarın hökmranlıq etməsi, ölkənin iqtisadi vəziyyəti və s. sənədlərdə öz əksini tapıb. Bir sözlə, sənədlərdə olan faktlar Azərbaycanın tarixini öyrənmək üçün həddindən artıq maraqlı və vacibdir. İndiyə qədər bu məktubların və sənədlərin olması haqqında bizdə heç bir məlumat yox idi. Amma hazırda biz onları əldə etmişik».

Mütəxəssis deyir ki, gətirilən arxiv sənədlərinin müxtəlif dillərdə olması bu sahədə tədqiqatları çətinləşdirir. Eyni zamanda məktubların çoxu diplomatik sənəd olduğundan onları tədqiq etmək üçün həmin dövrün tarixini, siyasi mühitini dərindən araşdırmaq tələb olunur. Alimin sözlərinə görə, hazırda bu sahədə hazırlıqlara başlanılıb: «Tədqiqatlar ən azı bir neçə il vaxt aparacaq. Bütün bunlara baxmayaraq sənədlər tam tədqiq olunacaq və bundan sonra dərc ediləcək. Bu bizim qarşımızda duran bir nömrəli vəzifədir. Vatikandan gətirilən sənədlər Əlyazmalar İnstitutunun Elm fonduna daxil olduqdan sonra tariximiz, o cümlədən Azərbaycanda orta əsrlərdə siyasi vəziyyət və elmin səviyyəsi barədə geniş məlumatlar əldə olunacaq”.

Fərid Ələkbərlinin sözlərinə görə, Vatikanın Apostol kitabxanasından gətirilən Azərbaycan əlyazmalar arasında sənədlərdə elə müəlliflərin adı var ki, onlar haqqında bizim indiyədək bir təsəvvürümüz olmayıb: ”Onlar Şirvandan, Cənubi Azərbaycandan olan orta əsr Azərbaycan yazıçı və şairləridir ki, ilk dəfə aşkarlanaraq əsərləri bura gətirilib. Bu işlər Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Milli Elmlər Akademiyasının köməyi ilə yerinə yetirilib. Heydər Əliyev Fondu da bu işdə bizə böyük dəstək verir. Vatikan kitabxanasında aşkarlanan 60 əlyazmanın çoxunun bərpaya ehtiyacı var. Heydər Əliyev Fondu sənədlərin bərpasını öz üzərinə götürüb. Artıq əlyazmaların üçdə bir hissəsi bərpa olunub. Vatikan tərəfi söz verib ki, gələn ilin sentyabrına qədər bütün əlyazmalar bərpa olunacaq».

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, noyabrın 29-da Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü və Azərbaycanın Vatikandakı səfirliyinin dəstəyi ilə Vatikanda Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsinin 20-ci ildönümünə həsr olunmuş təntənəli mərasim keçirilib. Mərasim çərçivəsində Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyeva Vatikanın mədəniyyət naziri, kardinal Can-Franko Ravazi ilə görüşüb. Kardinal Azərbaycanın Vatikandakı Apostol kitabxanasında həyata keçirdiyi layihənin əhəmiyyətini vurğulayaraq deyib ki, bu zəhmətli iş nəticəsində Azərbaycan haqqında 40 manuskriptdən 15-i bərpa olunub.

F.Ələkbərlinin sözlərinə görə, bu günə qədər Vatikan əlyazmaları arasında heç bir əlyazma Azərbaycanın adı ilə təqdim olunmayıb. Sənədlərin hamısı ərəb, fars, türk adları altında gedirdi: “ Heydər Əliyev Fondunun bu əlyazmaları məhz Azərbaycan əlyazması kimi bərpa etməsi həm də Vatikanda bir azərbaycançılıq məfhumunun da bərqərar olması deməkdir. Bunun da bizim üçün böyük əhəmiyyəti var».

Mehparə

Mədəniyyət.- 2011.- 21 dekabr.- S. 14.