Qürbətdə uyuyan dahimiz - Ceyhun Hacıbəyli
Beş cümləlik «ön söz»
Onun qəbri Parisdədir. O şəhərdə
ki, Balzakın da məzarı oradadır. O Balzak ki, «Dahilər
ucqarlarda doğulur, Parisdə ölür» deyib. O deyim ki, bunu
dünyanın bütün məmləkətlərinin «ölkə-paytaxt»
tandeminə düsturlamaq olar. Və o «ölülər» ki, bəşəriyyətin
bütün elm, sənət, mədəniyyət olumları
onlardan başlayıb, bu gün də onlara bağlıdır
və elə onlarla da davam edəcək…
Onlardan
biri bizimki
Belə bir Qarabağyanı
fikir-zikr də var ki, o vaxtlar ermənilərin daha çox məhz
Dağlıq Qarabağa köçmə
(köçürülmə) hədəfi tək elə
perspektiv ərazi qəsbi, Şuşa qəzasının
ab-havası deyil, həm də bu elatın oturaq mədəniyyətini,
sivil etno-mental elementlərini, istedad fitrətini mənimsəmək
qəsdi imiş. Bunun isə baiskarı, bəzi sovet
«şünas»larının qəlbi ilə desək,
«tarixi-müqəddəm» səbəbləri vardı;
şuşalı seçkinlər böyük Nadir şah Əfşarın
- elə böyük xətalarından birinə (bu emosional
şahın «dikbaşlar», ayıq-oyaq, istedadlar ovuna) görə,
ölkənin hər tərəfindən qaçıb,
gözdən-könüldən uzaq o «ucqar»a
sığınmışdılar. Ceyhun Hacıbəyli 1891-ci
il fevralın 3-də dünyaya bu ucqar şəhərdə -
Şuşada göz açmışdı.
Yaradıcılığa felyetonla
başlayan Ceyhun Hacıbəyli ustadlarından və
yaşıdlarından fərqli olaraq, düşüncələrində
«inqilab içində inqilab»a meyllənir. O, fikirləşirdi:
Bu xalqa nə mühazirə oxumuşuq, nə öyrətmişik
ki, bu gün onu imtahana çəkir, tənqid atəşinə
tuturuq?..». Deməli, maarifçilik, maarifçilik, yenə də
maarifçilik! Dostları onun «Proqress» qəzetində (1907)
«Daqestanskiy» imzası ilə çap etdirdiyi və ədəbi
ictimayyətin hadisə kimi dəyərləndirdiyi «Pristav
Ağa» felyetonuna rəğmən, bu janrda işləməsini
tövsiyə etsələr də, Ceyhun fikrindən
dönmür, əvvəlcə bu millətə nəsə
bir düz verməli, sonra əgər onu əyri qaytararsa, tənqid
etməli, deyir.
Beləliklə, milli-mənəvi
məhəbbət dolu bir enerji ilə mətbuatın əzəli
və ədəbi janrında - publisistikada məhsuldar fəaliyyətə
başlayır. Maarif və mədəniyyətin bütün
sahələrinə, dil, din, xeyriyyəçilik mövzularına
dair cari və problematik yazılar çap etdirir. Gənc
olmasına baxmayaraq, həyatın heç bir ictimai
nüansı Ceyhunun nəzərindən yayınmır. Onun o
dövr qaçqın və köçkünlərinin siyasi
və sosial durumu haqda yazdığı materiallar
bugünümüzçün də ibrətamizdir. Mühacirətə
qədər «Kaspi», «Proqres», «Bakı», «Azərbaycan» və digər
qəzetlərdəki saysız yazıları ilə mükəmməl
publisist kimi tanınan Ceyhun Hacıbəyli elə həmin
dövrdə «İttihad» və rus dilində çap olunan «Azərbaycan»
qəzetlərinin redaktoru olub.
Ceyhun Hacıbəyli nəsr əsərləri
də yazırdı. Əvvəlcə bir neçə hekayə,
1910-cu ildə «Hacı Kərim» povestini yazır və bir il
sonra kitab şəklində çap etdirir. Lakin həmin
dövrlər xalqın ədəbi-bədii əsərlərdən
çox, dövri mətbu yazılara, gündəlik
publisistikaya ehtiyacı olduğundan, bədii
yaradıcılığa fasilə verməli olur. Böyük
qardaşı - artıq opera və operettaları ilə məşhurlaşmış
Üzeyir Hacıbəyli ilə müştərək libretto
işləmələrini istisna etməklə, o yalnız mətbu
yaradıcılıqla məşğul olur.
Nəhayət, adını
çoxdan eşitdiyi, üzünü yenicə
gördüyü, iç üzünə isə «dabbaq
gönü» qədər bələd olduğu bolşeviklər,
bütün ömrü uzunu qəbul etməyəcəyi
sovetlər ərəfəsi. Fitrətən azad
düşüncəli bu böyük istedad sahibi Vətəndən
mühacirət edir. O, Fransada da dərhal diqqət mərkəzinə
düşür. «
«İslam əleyhinə» kampaniya və
onun Azərbaycanda metodları». Bu irihəcmli tədqiqat əsəri
Ceyhun Hacıbəylinin yaradıcılığında
xüsusi yer tutur. Bu əsər onun «sovet davaları»ndan bir tədqiqat
nümunəsidir. Onun adı isə Azərbaycanın
Azadlıq, habelə mədəniyyətimizin vətəndənkənar
təbliği tarixinə qızıl hərflərlə
yazılmış imzalardandır. Azərbaycanın bugünkü
azad vətəndaşları içərisindəki az bixəbər
və tam bixəbərlər də zaman-zaman biləcəklər
ki, bu yurdun müstəqilliyi uğrunda canlarını qəribliyə,
qürbətə qurban verənlər də böyük milli
sevgi və ehtiramlara layiqdirlər…
T.
Abbaslı
Mədəniyyət.- 2011.- 2 fevral.-
S. 15.