Bakı
kəndləri – Əmircan
Xilədən
Əmircana
“Bakı kəndləri”
silsiləsindən növbəti yazını hazırlamaq
üçün Azərbaycan mədəniyyətinə bir
çox görkəmli insanlar bəxş etmiş, maraqlı
tarixə, zəngin abidələrə malik Əmircan kəndinə
baş çəkdik. Burada bizi qarşılayan
tarixçi-alim, Bakı Dövlət Universitetinin dosenti
Aydın Musayev öncə kəndin tarixi ilə bağlı məlumat
verdi.
Rəvayətlərə
görə, çox qədim zamanlarda burada Hillə qəbiləsi
yaşayıb (bəzi mənbələrdə onlara Xilə
tayfaları deyilir), kəndin əvvəlki adı da buradan
götürülərək Xilə adlandırılıb.
Tarixçi Sara Aşurbəyli “Şirvanşahlar dövləti”
kitabında bu barədə yazır: “On üç əsr ərzində
dəyişikliyə uğramadan dövrümüzədək
qalmış Xilə adının tarixi Azərbaycanın ərəblər
tərəfindən istilasına gedib çıxır. İraqda müstəqil əmirliyə malik
olduqları Hillədən buraya köçüb gəlmiş
tayfalar kompakt halda Bərdədə, Şamaxıda və
Şirvanın digər yerlərində məskən
salıblar. Ehtimal ki, Abşerondakı Xilə
kəndi İraqdakı Hillənin adı ilə
adlandırılıb. Belə ki, burada həmin
yerdən gəlmiş və sonradan türklərlə
qaynayıb qarışmış ərəblər məskən
salıb. Lakin ərəblər də bu
yerin ilk sakinləri deyillər. Arxeoloji
tapıntılar bu ərazidə daha qədim zamanlarda skif
tayfalarının yaşadığını göstərir”.
Xilə-Əmircanın
məşhur yetirmələrindən olan böyük
tarixçi Abbasqulu ağa Bakıxanov
"Gülüstani-İrəm" əsərində
doğma kəndinin adını "Əmir Hacan"
yazıb. Bəzi tədqiqatçılar
bu fikrə istinadən Məkkə (Həcc) ziyarətinə
gedən zəvvarların başçılarının "Əmir
hac" (hacıların əmiri, başçısı)
adlandırıldığını nəzərə
çatdıraraq kəndin adının da buradan
götürüldüyünü qeyd edir. Onu da qeyd edək ki, vaxtilə Bakıya gələn
karvan yolu Əmircandan keçib. Ərəb
xilafəti zamanı Xilə kəndinin sahibi, böyük
mülkədar Əmir Nizaməddin Bakıda çox məşhur
və hörmətli şəxs olub.
Sara Aşurbəyli
öz kitabında qeyd edir ki, Xilə Bakı kəndləri
arasında yeganə ərəb mənşəlli kənddir.
Eyni zamanda müəllif bildirir ki, e.ə VII əsrdə
skif tayfaları bura köç edərkən artıq bu ərazilərdə
(indiki Əmircan kəndi) yaşayış olub. Arxeoloji
qazıntılar zamanı həmin yerdən tapılmış
eramızdan əvvəl V əsrə aid kişi
büstü kəndin qədimliyini deməyə əsas verir.
Qədim
abidələr
Kəndlə
tanışlıq zamanı burada bir çox abidələr qədimliyi,
möhtəşəmliyi ilə diqqətimizi çəkdi.
Tarixin səhifələrindən süzülən,
əsrlərin sınağından keçən abidələr
həm də turizm baxımdan böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Belə ki, XIV əsrdə
tikilmiş “Nizaməddin” məscidi (1329-1330) fərqli
quruluşuna və qədimliyinə görə seçilir.
Məscid müxtəlif dövrlərdə bərpa
edilib. Məscidin qapısının üstündəki
kitabədə ərəbcə yazılıb: “Bu məscidi Əmir
Nizaməddin - “Əmir hac” tikdirib”. Görkəmli
yazıçı və diplomat Abbasqulu ağa Bakıxanov və
onun atası, babası Əmircanda Nizaməddin mülkündə
yaşayıblar. Məscidin ətrafında
kəndin bir neçə qədim nəslinə malik evlər
indi də qalmaqdadır. Nizaməddin məscidinin
yanında Abbasqulu ağa Bakıxanovun yaşadığı
mülkün bir hissəsi qalır. Məscid
quruluşuna görə fərqlənir. “Nizaməddin”
məscidi digər məscidlər kimi günçıxan tərəfə
yox, üzü günbatana tərəf tikilib. Kənd ağsaqqallarının dediyinə görə,
əvvəllər tikili ipək yolu üzərində yerləşdiyi
üçün karvanlar burada gəlib dincələrdilər.
Burada aparılan arxeoloji qazıntılar
zamanı insan sümükləri, yeraltı keçidlər
tapılıb.
Murtuza Muxtarovun 1901-ci
ildə tikdirdiyi və quruluşuna görə Təzə Pir
məscidini xatırladan Qoşa minarə məscidi isə
hündür minarələri ilə diqqəti çəkir.
1908-ci ildə istifadəyə verilmiş məscid
kənd camaatının M.Muxtarova xahişi əsasında
tikilib. Məscid memar Zivər bəy Əhmədbəyovun
İstanbul layihəsi əsasında inşa edilib. M.Muxtarovun qəbri də bu məscidin həyətindədir.
Minarələrdən
görünən kəndin mənzərəsi bir başqa aləmdir.
Buradan Əmircan kəndini sanki ovcunun içində hiss edirsən.
Nizamlı inşa edilmiş məscid kompleksi
insanı heyrətə gətirir. Bələdçimizin
dediyinə görə, bura hər il
müxtəlif ölkələrdən turistlər gəlir və
abidələrlə yaxından tanış olurlar.
Qədimliyinə
görə seçilən digər tarixi abidələrdən
biri də XIV əsrə məxsus “Əmirhac” türbəsidir.
“Uşaq piri” də adlandırılan bu yerdə
üç qəbir var. Türbənin kitabəsi
qalmadığı üçün haqqında dəqiq məlumat
yoxdur. İnsanların inanc yerinə
çevrilmiş “Əmirhac” türbəsinə bu gün də
bir çoxları xəstə uşaqlarına şəfa
tapmaq üçün üz tuturlar.
Qeyd edək ki,
Bakının məşhur neft milyonçularından Şəmsi
Əsədullayev və Murtuza Muxtarov Əmircan kəndində
doğulub. Şəmsi Əsədullayevin
bu kənddə tikdirdiyi və unikallığına görə
seçilən məscid 1936-cı ildə
dağıdılıb. Hazırda məscidin
qalıqları tarixi abidə kimi qorunub saxlanılır.
Əmircan kəndi
Bakı kəndləri arasında əhali və ərazisinin
genişliyinə görə ön sıralardadır. Bu səbəbdən hər nəslin öz məscidi,
hamamı olub. Belə məscidlərdən
biri də Binyətdilər (Bunyadlılar) məscididir. Bu məscid 1904-cü ildə kəndin zəngin
sakinlərindən olan Bünyət tərəfindən tikilib
və məscid onların nəslinin adı ilə
adlandırılıb. Bu məscid də mədəniyyət
abidəsi kimi qorunur.
Əmircan kəndində XV-XVI əsrə
aid tağ evlər bu gün də qalmaqdadır. Qonaq olduğumuz belə evlərdən birində bu qədimliyin
şahidi olduq. Evin divarında qab və
kasaların qoyulması üçün rəf və
taxçalar var. Evin bir küncündə suyaçimən
deyilən yer var ki, orada çimmək üçün nəzərdə
tutulur. Tikili elə inşa edilib ki,
yayın ən qızmar istilərində belə sərin olur.
Ağsaqqalların
dediyinə görə, kənddə 18 qəbiristanlıq olub.
1932-ci ildə sökülərək
qazıntılar aparılmış qəbiristanlığın
üst qatlarında İslama qədərki dövrdə
basdırılan insanların qalıqları aşkarlanıb.
Alt qatlarda isə atəşpərəstlik və
ondan əvvəlki dövrdə basdırılan insanların
qalıqları olub. Lap alt qatlarda bir qəbirdə
iki skelet aşkarlanıb. Bütün
bunlar Əmircanda bizim eradan çox-çox əvvəldən
yaşayış olduğunu deməyə əsas verir.
Qeyd edək ki, vaxtilə
Əmircan ərazisində neft quyuları qazılarkən
çox dərin qatlarda heyvan sümükləri
tapılıb. Burada şir, ayı, kərgədan,
canavar, tülkü, at, öküz, dəvə və maral
sümüklərindən ibarət heyvan qalıqları
aşkar edilib. Bu ərazidə vaxtilə
göl olduğunu və müxtəlif heyvanların su
içmək üçün buraya gəldiyini göstərir.
Əmircanda bu gün də Şor adlanan
böyük göl var. Göl Bülbülədən Əmircanın
bütün hissəsi ilə Zığ dağının ətəyinə
qədər uzanır. Şor gölü ərazisində
ağ və göy gilabı
çıxırmış. Bu sabunu əvəz
edirdi. Şəhər əhalisi ağ
və göy gilabdan paltar, palaz, xalça yumaq
üçün istifadə edirmiş. 1935-ci ildən
sonra Şorda suyun səviyyəsi qalxıb və bura
böyük gölə çevrilib.
Məşhur
simaları
Əmircan kəndi hər
zaman ziyalılar kəndi kimi tanınıb. Kənddə
hər bir ailənin ali təhsilli
üzvü var. Kənddə rəssam, yazıçı,
şair, həkim, bəstəkar və başqa sənət
sahibləri olub. Tarixçi, şair Abbasqulu ağa
Bakıxanov, böyük rəssam Səttar Bəhlulzadə, məşhur
satirik şair, teatr xadimi Səməd Mənsur,
tanınmış şair Tofiq Bayram Əmircan kəndinin
yetirmələridir. A.Bakıxanov 1794-cü ildə
Əmircan kəndində anadan olub, səkkiz yaşınadək
burada yaşayıb, sonra Qubaya köçüb.
Kəndə təkcə Əmircanın
deyil, bütün Azərbaycanın fəxri olan görkəmli
fırça ustası Səttar Bəhlulzadənin ev-muzeyi də
var. Lakin muzey təmirə bağlandığı
üçün rəssamın evi ilə yaxından tanış ola bilmədik.
Məşhur satirik
şair Səməd Mənsurun (Səməd Hacı Əhməd
oğlu Kazımov) xatirəsi də ədəbiləşdirilib.
Prezident İlham Əliyevin 27 avqust 2008-ci il
tarixli sərəncamı ilə Səməd Mənsurun
yaşadığı binaya (Əmircan qəsəbəsi,
Cabir Əliyev küçəsi, 15) xatirə lövhəsi
vurulub.
Mədəniyyət
evinin fəaliyyəti
Əmircan Mədəniyyət
evinin metodisti Namiq Həkimov və bədii rəhbər Cavid Məlikov
burada müntəzəm tədbirlərin keçirildiyini
deyirlər: “İlin ilk yarısında 13 tədbir
keçirmişik. İlin sonunadək planda daha
15 tədbir var. Sentyabr ayında yeni kurslarımız
açılacaq. Mədəniyyət evində
özfəaliyyət dərnəyimiz fəaliyyət göstərir.
Hazırda Səməd Mənsurun “Dərviş” pyesinin məşqlərinə
başlamışıq”.
Saf havası,
insanları və ən əsası, tarixi və qədimliyi
ilə seçilən bu kənddən zəngin təəssüratla
ayrıldıq. Tarixi ilə hər kəsi
özünə cəlb edən abidələri,
nağıllardakı evləri xatırladan balaca “tağ evlər”i
hələ yaddaşımızda çox qalacaq.
Yeganə
Cansail
Mədəniyyət.-
2011.- 13 iyul.- S. 10.