Xalqın mədəniyyəti naminə çalışanlar: Xosrov Axundzadə

Xalqının mədəniyyət və maarifi yolunda yorulmadan çalışan ziyalılarımız çox olub. Onlardan biri də XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ziyalıları arasında öz dəst-xətti ilə seçilən və “Şaiq“ təxəllüsü ilə tanınan Xosrov Axundzadə olub.

O, 1889-cu il iyulun 13-də Şuşada doğulub. Atası Mirzəli Zeynalabdin oğlu Aşiq dövrün mütərəqqi fikirli ziyalısı, şair və gözəl səsə malik musiqişünas olub. Ona görə də oğluna yüksək təhsil vermək məqsədilə onu əvvəlcə Şuşa şəhər (keçmiş “Nikolayski”) məktəbinə qoyur. O, bu məktəbdə Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyli qardaşları ilə birlikdə oxuyur. Xosrov 1905-ci ildə orta məktəbi qurtarır, Avropada təhsil almağa getmək istəsə də, qismət olmur. Atası Mirzəli dünyasını dəyişir. Altı nəfərlik ailə üzvünün ağırlığı-dolanışığı Xosrovun üzərinə düşür. 1906-cı ildən 1917-ci ilədək Şuşada müəllimlik edir.

Xosrov Axundzadənin yaradıcılıq fəaliyyətinin bir sahəsi də ədəbi irsimizlə bağlıdır. O, ömrünün əlli dörd ilini ədəbi yaradıcılığa həsr edir. Ədəbiyyat aləmində “Şaiq“ təxəllüsü ilə tanınır. Onun bu sahədə geniş qol-qanad atmasında XIX əsrin qabaqcıl şair və yazıçılarından Xurşidbanu Natəvan, Mir Möhsün Nəvvab, Süleyman Sani Axundov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Firudin bəy Köçərli, Üzeyir bəy Hacıbəylinin də böyük təsiri olur. 1919-cu ilin fevralında Həmidə xanım ondan Mirzə Cəlilin “Ölülər“ və “Anamın kitabı“ əsərlərinin üzünü köçürməsini xahiş edir. O, bu xahişi məmnuniyyətlə qəbul edir və həmin əsərlərin tez bir zamanda üzünü köçürüb Həmidə xanıma təqdim edir. Həmidə xanım sonra “Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim” adlı əsərində bunu qeyd edib.

Onu ədəbiyyat aləmində tanıdan əsərlərindən biri də “Xatirələr“ adlı kitabıdır. XIX əsr Azərbaycan yazıçı və şairlərinin Şuşanın tarixi yer adları ilə bağlılığından bəhs edən bu kitab, bir çox cəhətdən təqdirəlayiqdir. Əsər təxminən yetmiş illik bir dövrü əhatə edir. Xosrov Şaiq bu əsərində Azərbaycan xalqının maarif və mədəniyyətinin inkişafında böyük rol oynayan ziyalıların fəaliyyətini gözəl bir dillə qələmə alıb. Eyni zamanda ailə-məişət, adət-ənənə, keçmişin ağrılı-acılı günləri, köhnə dini məktəblərdə tədris “üsulları “ təsvir edilib. O, eyni zamanda “ Qarabağın tarixçisi ” kimi də tanınıb. Mərhum professor Əliyar Qarabağlı “Xosrov Axundov-Şaiq haqqında“ xatirə kitabında yazır: “Cəlil Məmmədquluzadə və Həmidə xanımla, Üzeyir bəy Hacıbəyli və Süleyman Sani Axundovla şəxsən dost və tanış olan Xosrov Şaiq ümumiyyətlə Qarabağ, xüsusən Şuşa şəhəri haqqında ən dərin məlumata sahib idi. Buna görə də Şuşanın tarixi ilə maraqlananlar həmişə ona müraciət edər və aydın cavab alardılar“.

O, Mir Möhsün Nəvvabın “Məclisi-Fərəmuşan" ədəbi dərnəyinin üzvü olub. Bu görkəmli şəxsiyyətlə yaxın ünsiyyət qurur, onun həyatı və yaradıcılığı ilə yaxından tanış olur, xeyli material toplayır. Sonra həmin fakt və materiallar AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutuna verilir.

İlk dəfə olaraq Mir Möhsün Nəvvab haqqında monoqrafik əsəri də o yazıb. Çünki atası Mirzəli Aşiq Nəvvabla yaxın dost olublar. Onlar ədəbiyyata və musiqiyə dair bir çox məsələləri daim birgə həll ediblər. Bu dostluqdan irəli gələn fakt və xatirələr onu bu addımı atmağa imkan verib. 1913-cü ildə Orucov qardaşları mətbəəsində çap olunan "Təzkireyi-Nəvvab" kitabında 100-ə yaxın Qarabağ şairi haqqında məlumat verilib. Həmin kitabda Xosrov Şaiqin maarif və mədəniyyətin inkişafından bəhs edən "Ey vətəndaşlar, gəlin elm əxz edib aqil olaq" misrası ilə başlanan şeiri də var. Onu da deyək ki, Mirzə Xosrovun şəxsi arxivində Mir Möhsün Nəvvabın xatirəsinə həsr etdiyi "Şuşanın çayı" poeması qorunub saxlanılır.

Xosrov Axundzadə ömrünün son günlərində böyük bir həvəslə ədəbi yaradıcılığını - şeir və qəzəllərini bir yerə toplayır. Lakin çap etdirmək ona qismət olmur. 1960-cı il mayın 10-da Şuşada dünyasını dəyişir. Ancaq o, “Məcmueyi-əşari“ əsərini (şeirlər məcmuəsinin) əlyazma şəklində olsa da, gələcək nəsillər üçün bir mənbə olaraq qoyub gedir.

Savalan Fərəcov

Mədəniyyət.- 2011.- 15 iyul.- S. 12.