Buta: həyatımızın naxışı
Azərbaycan ornament sənətinin
çox yayılmış bəzək elementlərindən
biri buta - badamabənzər naxış növüdür. Qədim
zamanlardan şifahi və yazılı ədəbiyyata, sənətə
türk etnosunun mifoloji düşüncəsinin bir simvolu kimi
daxil olan buta elementlərindən bu gün də istər incəsənətdə,
istərsə də məişətdə naxış kimi
geniş istifadə edilir. Bəs əslində buta nədir və
özündə nəyi ehtiva edir?
Butalar forma etibarilə 4 qrupa
bölünür: xalça bəzəyində istifadə
edilən butalar, ailə həyatı və məişəti
ifadə edən butalar, rəmzi məna daşıyan butalar və
müxtəlif formalı butalar.
Sonunculara zərxara, yanar,
qıvrım, çiçəkli və s. butalar daxildir. Rəmzi
məna daşıyan butalar zaman keçdikcə tədricən
müxtəlif məzmunlu və formalı motivlərlə zənginləşmişdir.
Butanın atəşpərəstlik dövrünə məxsus
bəzək forması olduğu ehtimal edilir. Onu oda bənzədənlər
də az deyil. Dizaynerlər və folklorşünas alimlər
isə buta elementini müxtəlif cür izah edirlər.
Çiçək ləçəyinin və sərv
ağacının sintezi kimi də qəbul edilən buta atəşpərəstlikdə
həyatın və əbədiliyin simvolu olub. Butaya
naxış olaraq xalçalarda daha çox rast gəlinir.
Azərbaycanın
öz butası var
Xalçaçı rəssam Eldar
Mikayılzadə deyir ki, buta elementləri mənşəyinə
görə fərqlənir: “Dünyada mənşəyi Hindistandan,
Ərəbistandan və digər yerlərdən olan butalar var.
Azərbaycanın isə öz butası var. Onların da
öz mənaları var. Bizdə mənası su
damcısı olan, insan xasiyyətini, əhvalını
göstərən butalar da var. Küsülü buta, hamilə
butaya da Azərbaycan incəsənətində rast gəlinir”.
Rəssam butanı sırf atəşpərəstliklə
bağlamağı düzgün saymır: “Sovet hakimiyyəti
illərində bizi öz tariximizdən, kökümüzdən
ayırmağa çalışırdılar. Hətta məqsədli
şəkildə bizim tariximizi Midiya tarixinə
bağlamağa çalışırdılar. Azərbaycanlılar
türkdilli xalq olaraq atəşpərəst olmayıblar. Amma
burada atəşpərəstliyə pərəstiş edən
insanlar yaşayıb. Odur ki, Azərbaycan butasını atəşpərəstliyə
bağlamaq yanlışlıq olardı”.
Xalçaçı rəssam onu
da vurğulayır ki, Şirvan, Gəncə, Bakı
xalçalarında buta elementlərinə daha çox rast gəlinir.
Azərbaycanda ən çox işlənən sərv
ağacı, şabalıdı, insanın həyat və məişətinə
aid olan butalar olub.
Buta milliliyin göstəricisidir
Buta Azərbaycanla yanaşı Orta
Asiya və Yaxın Şərq ölkələrinin parça
və metal məmulatlarında, dekorativ və tətbiqi sənətində
geniş yayılıb. Hələ 1935-1936-cı illərdə
Bakıda yaradılan zərgərlik fabrikində badamı,
paxlava və buta kimi bir çox ənənəvi motivlərdə
dekorativ üsulla zərgərlik məmulatları emal edilirdi.
Bu gün də zərgərlik məhsullarında onun elementlərinə
çox rast gəlmək olur.
Araşdırmalar zamanı məlum
olur ki, buta elementindən sovet hakimiyyəti illərində
memarlıqda demək olar ki, istifadə olunmayıb.
Binaların tikilməsində bir çox hallarda əcnəbi
mütəxəssislər tərəfindən verilən layihələr
qəbul olunurdu ki, təbii ki, onlar da bu qədim türk
naxış elementindən istifadə etməyiblər. Amma bu
gün bəzi binaların fasadında buta elementlərinə də
rast gəlmək olur. Yeri gəlmişkən, butadan milli geyimlərdə
geniş istifadə olunması ənənə halını
alıb. Maraqlıdır ki, bu gün hətta mülki
aviasiyada - hava gəmisinin kapitanı və bələdçi
geyimlərində də milli ştrixlər-buta ornamenti də
təsvir olunub.
Azərbaycan
türklərində buta simvollaşıb
Buta sadəcə təsviri incəsənətimizin
deyil, eyni zamanda folklorumuzun, şifahi xalq ədəbiyyatımızın
əhəmiyyətli ünsürlərindəndir. Tədqiqatçı
alim Məhsəti İsmayılın fikrincə, folklorda
butanın ulu əcdadlarımızın kosmoqonik
düşüncəsinin daşıyıcısı
missiyasını yerinə yetirir: “Qədim insanların
düşüncəsində su, bitki, dağ və digər
varlıqlar müqəddəs hesab edilərək, həyatın
ilkin başlanğıcı sayılırdı. Bu baxımdan
buta nəslin davamı, artımın simvoludur. Buta Azərbaycan
dastanlarında aşiq və məşuq arasında xəyali
təmas rolunu da oynayır”.
M.İsmayılın sözlərinə
görə, butanın Azərbaycan incəsənətində
müxtəlif konkret tarixi dövrlərdə təşəkkül
tapmasından danışmaq mümkün olsa da, xalqın
mifoloji fikri olaraq onu tarixə sığdırmaq mümkün
deyil. “Butaya naxış olaraq, ornament olaraq müxtəlif
xalqlarda rast gəlinir. Ancaq Azərbaycan türklərində
artıq bu, simvollaşıb. Buta yaşamın simvolu, həyatımızın
naxışıdır. Diqqət etsək görərik ki,
buta həm də yaranışın ilk rüşeymini də
xatırladır. Buta yaşamın özü deməkdir. Sanki
butada hər bir şey ardıcıl olaraq
düşünülərək bir nöqtədə birləşdirilib”.
Ceyhun Zərbəliyev
Mədəniyyət.-
2011.- 27 iyul.- S. 15.