Qoca Xəzərin nağılı

Yayın bu qızmarında minlərlə insanın qoynuna üz tutduğu, sahilində dincəlib, qumluğunda rahatlıq tapdığı mavi gözlü Xəzərin sirlərlə dolu keçmişi barədə nələri bilirik? Xəzərin dünyasına qısa səyahət edək.

Mənşəyi və tarixi

Xəzərin mənşəyi qədim Tetis dənizinin geoloji taleyi ilə bağlıdır. 50-60 milyon il əvvəl bu dəniz Atlantik və Sakit okeanı birləşdirir və indiki Aralıq, Qara, Azov və Xəzər dənizinin ərazisini tuturdu. Mürəkkəb tektonik cərəyanlar nəticəsində Tetis dənizi əvvəlcə Sakit, sonra isə Atlantik okeanından uzaqlaşdı. 5-7 milyon il əvvəl o, Qara dəniz və Xəzər dənizi də daxil olmaqla bir neçə dəfə birləşib-ayrılan kiçik su hövzələrinə parçalandı. Nəhayət 1,8 milyon il əvvəl Xəzər dünya okeanından həmişəlik ayrı düşdü...

Xəzər dənizi ilə bağlı ilk qeydlərə bizim eradan əvvəl IX əsrdə Assuriyanın paytaxtı Nineviya şəhəri yaxınlığındakı qazıntılar zamanı tapılan gil lövhələrdə rast gəlinir. Burada onu “nəhəng Şərq dənizi” adlandırırlar. Bir neçə əsr sonra Xəzər dənizi barədə məlumatlara antik dövrün coğrafiyaçıları və yazıçılarının əsərlərində təsadüf olunur. “Coğrafiyanın atası” Miletli Hekatey onu Hirkan dənizi adlandırırdı.

Bizim eradan əvvəl V əsrdə Herodot ilk dəfə belə bir ehtimal irəli sürdü ki, Xəzər heç bir dənizlə bağlı deyil. Halbuki həmin dövrün bir çox alimləri Xəzəri dünya okeanının şimal körfəzi adlandırırdılar. Aristotel (e.ə IV əsr) əmin idi ki, Hirkan dənizi yeraltı cərəyanlarla Evksin Pontu (Qara dəniz) ilə birləşir. Makedoniyalı İsgəndər də Xəzərin digər dənizlərlə əlaqəsi ilə maraqlanırdı. Eramızdan əvvəl 323-cü ildə o, dəniz səyyahı Partoklu Xəzəri öyrənməyə göndərmişdi. Qədim dövrün məşhur coğrafiyaçısı Strabon “Coğrafiya” kitabında Xəzəri qərb-şərq paralellərində uzanan dəniz kimi təsvir edirdi. Çoxcildli “Təbii tarix” əsərinin müəllifi Böyük Pliniy dənizin çoxlu adlarına diqqət çəkmişdi, onlardan ən məşhuru Kaspi və Hirkandır.

Xəzərin adları

Minillik tarixi ərzində müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif xalqlar Xəzər dənizinə 70-ə yaxın ad vermişlər. Antik müəlliflər onu sahilyanı ölkə olan Hirkaniyyənin adı ilə - Qurdlar ölkəsi, ərəblər dənizin şimal-qərb sahillərində yaşayan türk tayfalarının adı ilə Xəzər, ruslar Xvalın, tatarlar Ağ dəniz, türklər Kiçik dəniz, çinlilər Si Hay - yəni qərb dənizi, İranda Mazandaran, Qazaxıstanda və Türkmənistanda Kaspi dənizi adlandırmışlar.

Bir çox dünya ölkələrində Xəzər Kaspi adlanır. Kaspilər b.e.ə. II minillikdə Kür çayının sağ sahilində, Xəzər dənizinin yaxınlığında yaşayan qədim tayfanın adı ilə bağlıdır.

Dünyanın ən böyük gölü

Dəniz meridian boyunca “S” hərfi şəklindədir. Uzunluğu 1200 km, ən enli yeri 466 (310), ən ensiz yeri 204 km-dir. Hazırda dənizin səviyyəsi dünya okeanı səviyyəsindən 26,7 m aşağıdır. Maksimal dərinliyi 1025 metrdir və bu baxımdan Qara, Baltik, Sarı dənizləri ilə müqayisə oluna bilər.

Xəzərin suları Azərbaycanı, Qazaxıstanı, Türkmənistanı, Rusiyanı və İranı əhatə edir. Dənizdə çoxlu adalar var: Pirallahı, Nargin, Çilov, Kürdaşı, Qarasu və s. Xəzərin iqlimi kəskin kontinentaldır. Dəniz ilin 250 günü fırtınalı olur. Xəzərin ən ləpəli sahilləri də Azərbaycanın payına düşür.

Xəzərə əsasən şimaldan və qərbdən 130 iri və xırda çay tökülür. Azərbaycanda mövcud olan 300-dək palçıq vulkanının 170-dən çoxu Xəzərin Azərbaycan sektorunda ada və sualtı vulkanlarını təşkil edir. Xüsusilə onlar Xəzərdə daha çoxdur.

Xəzərin mənşəyi, tarixi, təbii sərvətləri barədə səyahətimiz burada başa çatır. Doğma Xəzərimiz barədə isə deyiləsi sözlərimiz hələ çoxdur.

Təranə Vahid

Mədəniyyət.- 2011.- 29 iyul.- S. 15.