Təhmasiblər
Azərbaycan
teatr, kino sənətinin, ədəbiyyatının
inkişafında xüsusi xidmətləri olan Rza və Məmmədhüseyn
Təhmasib qardaşları yaradıcılıqları ilə
bu sahələrdə yeni bir mərhələ açaraq
öz adlarını tarixə yazdılar.
Onların yaşadığı illərə
tarixi qaynaqların, xatirə və söhbətlərin
işığında nəzər saldıqca zamanın
fövqündə dayanan bu görkəmli sənətkarların
daxili gücünə, mənəvi təzyiqlərin,
repressiyaların caynaqlarından qurtularaq yaratdıqları
möcüzələrə, mənəvi zənginliklərinə
heyrətlənməyə bilmirsən. Hər birinə Allah
qeyri-adi istedad, duyum, güc və qabiliyyət bəxş
etmişdi. Dövrün bütün çətinliklərinə
baxmayaraq, Təhmasibləri sənət yolundan döndərmək
mümkün olmamışdır. Qardaşlar həm sənətdə,
həm də qəlblərdə pozulmayan izlər salıblar.
Sönməyən ulduzlar
Evin yeganə oğlu olduğundan
Abbasqulu bəyi 16 yaşında evləndirdilər. İlk
övladı Rza 1894-cü ildə dünyaya gəldi.
Naxçıvanın sayılıb-seçilən tacirlərindən
olan Abbasqulu bəy böyük oğlunu da öz yolunun
davamçısı görmək istəyirdi. Bu səbəbdən
də 1909-cu ildə Naxçıvan şəhər məktəbini
bitirən Rzanı Tiflisə oxumağa göndərdi. Atasının
sözünü yerə salmayıb kommersiya məktəbində
təhsil alan Rzanı əslində başqa şeylər daha
çox düşündürürdü. Məşhur
"Şeytanbazar"da qaynayan ədəbi mühit gənc
oğlanı sənətə, teatr aləminə çəkirdi.
1910-cu ildə Rza Təhmasib
istedadlı rejissor Əli Abbasovun rəhbərlik etdiyi həvəskar
aktyorlar dərnəyinə daxil olub. Ona tapşırılan
rolların öhdəsindən gəlməyə
çalışan Rza Təhmasibin həyatında ən
ağır gün Tiflisdə səhnəyə
çıxdığı məqamda baş verib. Ticarət
işləri ilə əlaqədar Tiflisə gələn
Abbasqulu bəy təsadüfən bilet alıb tamaşaya
gedir. Əslində Abbasqulu bəy müsəlmanların
"oyunbazlıq"la məşğul olmasını,
aktyorluq etməsini bəyənmirdi. Amma Rza atasını bu
fikirdən döndərmək üçün ondan xahiş
edirdi ki, tək bircə dəfə teatra getsin. Ağlına
da gətirməzdi ki, bu hadisə məhz onun səhnəyə
çıxdığı gün baş verə bilər. Rza
Təhmasib xatirələrində yazırdı: "...Atam
yeddinci sırada lap ortada əyləşib diqqətlə
tamaşa edirdi. Bu səbəbdən də rolum istənilən
səviyyədə alınmadı. Çünki həyəcanımdan
məşqlərdə dönə-dönə qaydasında
söylədiyim, əzbərlədiyim sözlərin
hamısı yadımdan çıxmışdı. Atamın
vahiməsi hər şeyə üstün gəlmişdi.
Görəsən, o məni tanımadı ki?". Sən demə,
həqiqətən də Abbasqulu bəy Rzanı
tanımamışdı. O vaxt sənət adamları
Rzanın bu ilk uğursuzluğuna görə haqqında
yüksək fikirdə olmasalar da, rejissor Əli Abbasov qətiyyətlə
söyləmişdi: "Səbr edin, o, böyük artist
olacaq".
Rza Təhmasibin şəxsi istəyi
ilə atasının fikirləri bir-birinə zidd gəldiyindən
gənc oğlan iki yol ayrıcında qalmışdı. Bir tərəfdən
atasına, digər tərəfdən də
varlığında lövbər salmış arzusuna
qarşı çıxa bilmirdi. Yay tətili günlərində
Naxçıvana dönən Təhmasib bu qədim şəhərin
teatr mühitində fəal iştirak edirdi. O zaman
Naxçıvanda olan Sidqi Ruhulla ilə görüş Rzaya
böyük təsir göstərmişdi.
Bir müddət Naxçıvan
teatrında çalışan, bir sıra əsərlərin
rejissorluğunu edən Təhmasibin ən çox yadında
qalan Mirzə Cəlillə olan görüşləri olub. Bununla
əlaqədar Təhmasibin xatirələrində oxuyuruq:
"İlk müvəffəqiyyətli rejissor işim
üçün "Ölülər" pyesinə minnətdaram.
Bu müvəffəqiyyətin bir səbəbi də əsərin
öz məzmunudur. Qazanılan qələbənin xeyli hissəsi
mərhum şair Qəmküsarın payına
düşür. Pyesi düzgün başa düşməyimə,
onun ictimai mənasını düzgün izah etməyimə
görə mən hər şeydən əvvəl, ona
borcluyam".
Tiflis Ticarət Məktəbini
bitirdikdən sonra Bakıya gələn Rza Təhmasib bir
müddət müəllim işləyib. Hələ Tiflisdə
tanış olduğu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
köməkliyi ilə Azərbaycan Dövlət Dram
Teatrında işə düzəlib. Bununla da Rza Təhmasibin
teatr aləminə gəlişi yaddaqalan obrazlarla,
tamaşalarla əbədiləşdi. O, Hüseyn Ərəblinski,
Abbas Mirzə Şərifzadə, Mirzağa Əliyev kimi
müqtədir sənətkarlarla çiyin-çiyinə
işlədi, saysız-hesabsız rolların
ifaçısı oldu. Onun quruluş verdiyi "Hacı
Qara", "Madrid", "Vəfa", "Şeyx Sənan",
"Özgə uşaq" pyesləri Azərbaycanda teatr sənətinin
realist ənənələrlə inkişafına səbəb
oldu. Cəfər Cabbarlı Rza Təhmasibin rejissorluq və
aktyorluq fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək
onu musiqişünas, heykəltəraş aktyor, sənətkar
adlandırardı. "Aktyor bir musiqişünasdır ki,
çaldığı aləti - musiqi yenə
özüdür".
Təhmasib elə bir dövrdə
fəaliyyət göstərirdi ki, yan-yörəsindəki
aktyorlar repressiyaların qurbanı olurdu. Aktyorun bacısı Cəmilə
xanımın dediklərindən: "1935-ci ildə qəflətən
atamı gecə tutub apardılar. Mülkümüzü
müsadirə edərək əlimizdən aldılar.
Qardaşlarım Bakıda idi. Bir neçə gün üzbəüz
məhəllədə qulluqçularımızın
yaşadığı evdə qaldıqdan sonra qardaşım
Məmmədhüseyn gəlib bizi Bakıya apardı. Bir
müddət anamla onun yanında qaldıq. Qardaşım Azərbaycanın
müxtəlif rayonlarında müəllimlik edirdi. Biz də
onunla birgə bu rayonları gəzirdik. Böyük
qardaşım Rza isə Moskva Kinematoqrafiya İnstitutunda oxuyurdu.
Beş ildən sonra atam həbsdən buraxıldı. Amma
Bakıda qala bilmədi. Biz yenidən Naxçıvana
qayıtdıq. Orada hər şey dağılıb bərbad
günə düşmüşdü. İndi də fikirləşirəm
ki, o ağır günlərdən qardaşlarımı nə
xilas etdi? Mənə elə gəlir ki, onlar qızğın
vaxtlarda Bakıda olmadıqlarından qurtuldular. Yoxsa, ailəmiz
bütövlükdə "qara siyahı"ya
düşmüşdü. Bu ağrı-acılar atama baha
başa gəldi. Valideynlərimi itirdikdən sonra mənim
qayğımı qardaşlarım çəkdi. Rza ilə mənim
aramda 20 yaşa qədər fərq olduğundan ona həmişə
ata kimi baxırdım".
Təkcə teatrda deyil, kino sənətimizin
inkişafında da Rza Təhmasibin fədakarlığı
çoxdur. Böyük öndər Heydər Əliyev bu
unudulmaz sənətkar haqqında deyirdi: "Rza Təhmasib
çox böyük bir insan, Azərbaycan incəsənətinin
görkəmli xadimi idi. O həm teatr, həm də kino sənətinin
inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdir.
Mən ona həmişə böyük hörmət bəsləmişəm,
sənətini qiymətləndirmişəm... Üzeyir
Hacıbəyovun "Arşın mal alan" əsərinin
kinoya çəkilməsi və bütün dünyaya
yayılması Rza Təhmasibin Azərbaycan xalqı
qarşısında ən böyük xidmətlərindən
biridir. Mən hələ onun başqa xidmətlərini demirəm.
Rza Təhmasib unudulmayacaqdır".
Rza Təhmasibin rejissoru olduğu
"Onu bağışlamaq olarmı?", "Bir ailə",
"Səbuhi", "Bakının işıqları",
"Mahnı belə yaranır" filmlərinə bu gün
də tamaşaçılar tərəfindən maraqla
baxılır. "Onu bağışlamaq olarmı?"
filminin ssenari müəllifi Məmmədhüseyn Təhmasib,
rejissoru Rza müəllim, musiqisi Tofiq Quliyevindir. Üç
korifeyin Azərbaycan kinosuna ərməğan etdiyi bu film əbədiyaşarlıq
qazanıb.
Rza Təhmasib bir aktyor kimi də
filmlərə çəkilirdi. "Fətəli xan",
"Almaz", "Qanun naminə"
tamaşaçıların yadındadır. Xüsusilə də
"Qanun naminə" filmində Rza Təhmasibin böyük
məharətlə yaratdığı Qaloşlu adam obrazı
gözlərimiz önündən çəkilmir. Böyük
aktyor bu rolun daxili məkrini, min sifətini, hiyləgər
xüsusiyyətlərini çox maraqlı jestlərlə,
baxışlarla tamaşaçıya
çatdırırdı. Onun vahiməsi, hikkəsi, qəzəbi
unudulmur. Cəmilə xanım danışırdı ki, o film
ekranlarda gedəndən sonra nəvəsi Rza babasına
söyləyib: "Mən məktəbə getmirəm. Hamı
mənə Qaloşun nəvəsi deyir". Rza Təhmasib də
qəhqəhə çəkərək: "Əla, deməli,
istəyimə nail olmuşam. Mənim bundan böyük qiymətim
yoxdur", - söyləyib.
Əməkdar incəsənət
xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, Xalq artisti,
milyonlarla tamaşaçının sevimlisi olan Rza Təhmasib
uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə məşğul
olmuş, aktyor nəslinin yetişməsində böyük zəhmət
çəkmişdir. Sənətkar 1980-ci ildə
dünyasını dəyişib. Bir tamaşaçı
olaraq biz hələ də böyük aktyorun "can
verdiyi" obrazların cazibəsindən
ayrılmamışıq.
Məmmədhüseyn
Təhmasib
Azərbaycanda
folklorşünaslığın əsasını qoyan Məmmədhüseyn
Təhmasib Hacı Abbasqulunun ikinci oğludur. Məmmədhüseyn
müəllim uzun müddət ali məktəblərdə dərs
deyib. Şifahi xalq ədəbiyyatının tədqiqində
son dərəcə böyük və gərgin əməyi
olub. Mövsüm və mərasim nəğmələrinin
toplanıb tədqiq edilməsindən tutmuş "Kitabi Dədə
Qorqud", Azərbaycan xalq dastanları, Cabbarlının, Nəsiminin,
Nizaminin şifahi xalq ədəbiyyatı ilə
bağlılığı, Molla Nəsrəddin lətifələri
haqqında elmi-tədqiqi əsərlər yazaraq folklorumuzun təhlilində
cəfakeşlik göstərmişdir.
Aşıq
yaradıcılığı haqqında fundamental
araşdırmalar aparan M.Təhmasib Azərbaycan folklorunun
dastan janrını dərindən tədqiq edən alimlərimizdən
biri idi. 1949-cu ildən ömrünün sonunadək
"Koroğlu"dan ayrılmadı. Onu müxtəlif
yönlərdən təhlilə çəkdi, dönə-dönə
nəşr edilməsinə nail oldu. Eposun ayrı-ayrı nəşrlərinə
yazdığı müqəddimələrdə
"Koroğlu"nun xalqımızın milli-mənəvi sərvəti
olmasını, onun məhz Azərbaycan mühitində
yaranıb formalaşmasını, sonralar başqa xalqların
folkloruna da yayılmasını danılmaz faktlarla sübuta
yetirmişdir. Onun bu sahədəki xidmətləri bir qəhrəmanlıq
nümunəsidir. Çünki
folklorşünaslığın inkişafında, eləcə
də folklorşünaslar nəslinin yetişməsində Məmmədhüseyn
Təhmasibin çox böyük xidmətləri var.
Məmmədhüseyn Təhmasib həm
də dramaturq idi. Onun pyesləri Milli Dram Teatrında tamaşaya qoyulurdu. 1939-cu ildən 1968-ci ilədək
teatrlarda onun yeddi pyesinə səhnə həyatı verilmişdi. "Qaçaq
Nəbi", "Onu bağışlamaq olarmı?",
"Bir qalanın sirri" filmlərinin ssenarisi də Məmmədhüseyn Təhmasibə
məxsusdur. Filologiya elmləri doktoru, professor Məmmədhüseyn Təhmasib
həm də tərcümə ilə məşğul olub. Bayron, Jül Vern, İ.Petrov kimi yazıçı və şairlərin əsərlərini
Azərbaycan dilinə
tərcümə edib.
İnsanın xoş əməlləri onun ikinci ömrü
deməkdir. İllərin,
ayrılığın gücü
də məhz bu ömrün çırağını söndürə
bilmir. Bu səbəbdən
də Təhmasib qardaşları sənət
dünyasının sönməyən
ulduzlarına çevrildilər.
Flora Xəlilzadə,
yazıçı-publisist
Mədəniyyət.-
2011.- 4 mart.- S. 13.