Böyük Mirzələrimizdən biri
M.F.Axundzadə - 200
Azərbaycan dramaturgiyasının
banisi, aldanmamış
kəvakibi...
O, Kəmalüddövlə yazdığı
fəlsəfəsi ilə
bizi “şanlı məktub”lar primitivizmindən xilas etdi. Altı böyük sənət pərdəsilə Məşədi
İbad-Sərvər dialoqluğumuz
arasındakı put daş
hasarları götürdü.
İmperiya hərbindəki qılınc-qalxan,
top-tüfəng fərasətimizə
dəftər-qələm, intellekt
fəhmi də əlavə etdi. Bütün bunları doğuran kəs iki yüz əvvəl
doğuldu...
1812-ci il
Bu, bizim ilk dramaturqumuzun - xalqın ictimai durum, fəlsəfi düşüncə tərzi-hərəkətini,
milli dərd-sər «ərizə»sini ərz edən ilk (şair Mirzə Şəfimiz bizi əfv edər)
mirzəmizin və bir az fərqlə, milli dramaturgiyamızın təvəllüd
tarixçəsidir. Elə
bir milli-önəmli tarixçə ki, xalqımız onu ənənəvi «yubiley formatı»na nisbətdə daha üstün statusla - 2 il boyunca qutlayır.
Məhz bu məqsədlə dövlət
başçısı İlham
Əliyev 2010-cu il aprelin 13-də Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyinin bu format və müddət tutumunda qeyd olunması barədə sərəncam imzalayıb.
Teatral-medial «monoloq»
“Kuzə
dilə gəlib söylədi; mən də, Sənin kimi idim - düşdüm
bu günə”. “- Nə qül-qül?
- Qül-qülü badə”. “- Qürbətdə
deyirdin Zülali, vətənim var, Ensin gözünə qarə su, Ağsu
vətən oldu!” və s. Bunlar bizim həyat səhnələrimiz idi.
Əsl həyat-sənət
səhnələrimiz isə...
Lakin, sən demə, bu lirik qüdrətli,
epik xislətli xalqın üzünə Mirzə Fətəli namında dram seli də gəlirmiş...
Tarixən bu xalqın əliqələmlisi az olmasa da, ədəbiyyat tarixmizdə özünə
əbədilik qazanmış
üç «Mirzə»
var: Mirzə Fətəli, Mirzə Ələkbər, Mirzə
Cəlil. Bütün
istedad və vaxtlarını «ahu-zari yar»a sərf edib, qələmlərini gül-bülbül ağaclarına
çevirənlərə öz
həyati məntiqiylə
«dur!» deyən ilk Mirzəmiz «Kəmalüddövlə
məktubları» ilə
dünyaya Azərbaycanın
fəlsəfi və bəşəri-dramaturji düşüncə
tərzi haqda da mesaj verdi.
Ondan sonrakı Mirzəmizin timsalında bu sayaq mesajlar
elə bizdən-bizə
gəlirdi: «... hələ
avtomobil minməyiriz».
Amma həm də «Çırmanırıq keçməyə
çay gəlməmiş».
Hələlik sonuncu Mirzəmiz isə, tutalım, növbəti şedevrinə (xristian Qoqola müsəlmani rəhmət diləyəndən
sonra) ustad bir təvazökarlıqla
belə bir epiqraf verirdi: «Biz də öz dağarcığımızı çəkək çuvallar
cərgəsinə»...
Bir sözlə, bu
dahi üçlük
Azərbaycanın ədəbi-bədii,
ictimai-fəlsəfi, milli-mənəvi
bəyan mədəniyyətinin
təkrarsız təmsilçisi,
özgürlük avtoqrafıdır.
Onların hər biri ilkinlik, banilik məqamına qalxıb, öz xalqını çoxdan bəri sivilizasiya səfərinə
çıxmış dünya
karvanına qoşandır.
Mirzə Fətəli baniliyilə
- yəni dramaturgiyamızla
bağlı tarix göstərimiz az
müddət deyil. Amma heç çox da deyil;
o çağadək, artıq,
dünya səhnələri
«Olum, ya ölüm?!» xitab-nidalı monoloqlar söyləyir, «Homer, yoxsa
Axilles?” kimi sual-dilemmalar doğurur, “-
Homer qələbənin sözüdür...
- Axilles isə özüdür!» dialoqları
qurur, «Görəsən,
ölüm Taleyranın
nəyinə gərəkmiş?..»
kimi fəlsəfi frazalar toxuyurdu.
Zəmani-dünyanın
bu halında -
Bizim əhvalımız
(1 pərdəli, 2 şəkilli
publisistik “pyes”)
Təbii ki, remarkalardan,
“iştirak edənlər”dən
xali. Yəni, o çağadək həmin
o bizsiz dramatik dünyanın sənət
tarixi dekorasiyasına yaxşı nəzər etdikdə bu da görsənir ki, əsrlərlə həyatdan çox, həyət səhnələrinə
cəlb edilmiş Azərbaycan xalqı teatral səhnə aktına geciksə də, sənətin bu ən diri,
dinamik meydanı üçün çoxlarından
daha maraqlı faktlara, həyati-psixoloji, fəlsəfi-kulturoloji materiallara
malik olub. Amma o vaxtadək məhəlli «qaravəlli»lərdən,
«kos-kosa»lardan başqa
heç nəyə baxmağa macal tapmamış bir xalqın xüsusi texnika, intellekt, etik-estetik hazırlıq təmrinləri tələb
edən teatra maraq göstərib-göstərməyəcəyi
ehtimalına bir ipucu görsənmədiyi
halda səhnə əsəri yazmaq asanmı milli-məcnunluq idi? Böyük Mirzə Fətəli
bu çətinliyin üstündən xətt
çəkib, altı
möhtəşəm pyes
qələmə aldı.
Hamısını da,
dəftər-qələmdən uzaq salınmış bir xalqın nitqinə bab
adlandırdı. Onlardan üçü
- bu qədər dramatik nüvəyə malik ola-ola, tam nəqli bir ifadə («hekayəti...») ilə başlayır ki, bu da
bizə bir “hekayəti Mirzə - 1” bəhsi nəql edir. Bəri başdan da
deyim ki, neçə onilliklər boyu addım-addım inkişaf edib, tərəqqiyə çatıb
“hazıra nazir” olaraq qəbul etdiyimiz o pyeslərin hansı ictimai səviyyə mühitində
yazılması məsələsi
bu hekayətin məğzi hesab edilməlidir.
Bu unikal əsərlərin başa
gəlməsi öz yerində, Mirzə Fətəlinin həyatı
heç də onun pyeslərindən az dramatik,
kəşməkəşli olmayıb. Açıq etiraf etməsə də, əsərlərindəki
bəzi nüanslardan,
haqqında yazılmış
monoqrafiya və məqalələrdən belə
bir motiv də keçir ki, o, çar Rusiyasının paqonunu çiyinlərində bir
rütbə göstəricisindən
əlavə, bir etnik sıxıntı, müstəm”ləkə” göstərisi
kimi də daşıyırmış. Hələ
bu da var
ki, bu rütbə
- polkovnik çini ona 59 yaşında, 37 il xidmət
etdikdən sonra verilmişdi. Böyük yazıçı-dramaturqun ictimai-siyasi,
milli-mənəvi gərginliklərlə
dolu qəlbinə dalbadal vəfat edən səkkiz uşağının kədər-qəmini
də əlavə etsək, onun əli ilə yazılası daha neçə-neçə gözəl
əsərlərdən məhrum
olduğumuz haqda xəyali qənaətlərimizi
reallaşdırmış olardıq...
1812-ci ildə Şəkidə anadan olmuş Mirzə Fətəlinin ailəsi 1814-cü ildə
Təbriz yaxınlığındakı
Xamnə qəsəbəsinə
köçür. Dolanışıq çətinlikləri bu ailəni Güney Azərbaycanın müxtəlif
bölgələrini gəzib-dolanmağa
məcbur edir. Atası Mirzə Məhəmmədtağının
vaxtsız vəfatı
Fətəlinin xeyli dərəcədə təbii
həyat axarını
həddən çox
dəyişdirir. O, 1825-ci ildə - 13 yaşında ikən anası Nanə xanımla Şəkiyə qayıdır.
Anasının əmisi Axund
Hacı Ələsgərin
qayğı və nəzarəti altına keçir. Fətəlinin ruhani olmasını
istəyən Hacı
Ələsgər 1832-ci ildə
onu Gəncəyə aparır.
Gələcəyin materialist filosofu, ictimai xadimi, yazıçı-dramaturqu - gənc
Fətəli qədim
Gəncədə məntiq
və fiqh elmlərini, habelə ünlü Azərbaycan şair və filosofu M.Ş.Vazehdən xəttatlıq sənətini
öyrənir. Əslində, gənc Mirzə Fətəli ilə müdrik Mirzə Şəfi münasibətləri
yalnız xəttatlıq
sənətini öyrənib-öyrətmə
dairəsilə məhdudlaşmır.
Bu görüş Mirzə Fətəlinin həyat və yaradıcılığına, bir mütəfəkkir kimi yetişib-formalaşmasına
çox önəmli
təsir göstərir.
Fəal zehni qabiliyyət
və müasir elm-bilik üfüqləri.
Birincinin
daşıyıcısı olan Mirzə Fətəli ikinciyə çox dərin maraq göstərdiyindən,
1833-cü ildə Şəkidə
açılmış rus
məktəbinə daxil
olur. Burada bir il təhsil aldıqdan sonra - 1834-cü ildə Tbilisiyə gedir. Tale onu Qafqaz
canişinliyinə gətirib
çıxarır və
baş dəftərxanada
mülki işlər sahəsində Şərq
dilləri mütərcimi
təyin olunur.
Ömrünün
sonunadək (1878) bu vəzifədə çalışan
Mirzə Fətəli
Axundzadəyə ölümündən
beş il
əvvəl polkovnik rütbəsi verilmişdi.
Bu rütbənin verilməsini
imzalayan o hansısa çar generalı hardan biləymiş ki, bir neçə
ildən sonra xalqı onu sənət generalı,
133 il sonra
isə
ədəbiyyatımızın,
dramaturgiyamızın marşalı
kimi qutlayacaq. Şöhrətli teatrlarımız, adlı-sanlı rejissorlarımız
onun əsərlərini
yeni-yeni quruluşlarda,
müasir traktovkalarda tamaşaçılara təqdim
edəcək.
Deməli, bizim böyük
və ilk milli Mirzəmizə «ölümündən
əvvəl», «ölümündən
sonra» kimi təyin-tamamlıqlar uyğun
gəlmir. Necə ki,
onun bünövrəsini
qoyduğu azad düşüncə tərzi
bugünümüzün ən
aktual ideoloji elementlərindəndir. Necə
ki, onun da ciddi məqalələrlə
çıxış etdiyi
«Əkinçi» qəzeti
bugünkü mətbuatımızın
ulu soy-kökü kimi qiymətləndirilir...
...Necə ki, bizim universitet
(ADU-BDU) müəllimimiz - rəhmətlik
Firudin Hüseynov bir gün auditoriyaya
daxil olub, Mirzə Fətəli Axundzadə haqda mühazirəsinə belə
başlamışdı: «Həyatda
elə qanunsuzluqlar, cinayətlər, qüsurlar
var ki, onların
islahı, cəzalandırılması
üçün hüquq-mühafizə
orqanlarına, məhkəməyə
müraciət etmək
olmur. Məsələn,
öz xəsisliyi ilə arvad-uşağına,
qohum-əqrəbasına olmazın
əziyyətlər verən
Hacı Qaranı ancaq və ancaq
öz istedad və sənətkarlıq
«qılıncı» ilə
Mirzə Fətəli
Axundzadələr islah
edə bilər. Yusif Sərraca, Hacı Qaraya, Molla İbrahim Xəlilə, Müsyö
Jordan və dərviş
Məstəli şaha,
Lənkəran xanının
vəzirinə və başqa «bədii insanlar»a əbədi ömür bəxş etmiş sənətkar heç vaxt ölə bilməz...»
Tahir Abbaslı
Mədəniyyət.-
2011.- 11 noyabr.- S. 12.